كوردی
بانكه ناوه‌ندییه‌كان: هه‌ڵكشانى مشتومڕه‌كان له باره‌ى سه‌ربه‌خۆیى سیاسه‌تى دراو له جیهاندا
نووسین: عه‌لى سه‌ڵاح
سه‌رۆكى یه‌كه‌ى توێژینه‌وه ئابوورییه‌كان له سەرۆكی ناوەندی “المستقبل” بۆ توێژینه‌وه و لێكۆڵینه‌وه پێشكه‌وتووه‌كان – ئه‌بوزه‌بى
وەرگێڕان: بارام سوبحى
سه‌رچاوه: “اوراق اكادیمیه” لەلایەن “مركز المستقبل للابحاث والدراسات المتقدمە”، ژماره 5، 2/4/2019.
بەرایی
له بیرى ئابووریدا بانكه ناوه‌ندییه‌كان له دروستبوونیانه‌وه تا ئێستا خاوه‌نى پێگه‌یه‌كى گرنگن. به تێپه‌ڕبوونى كات و له‌گه‌ڵ گه‌شه‌سه‌ندنى چالاكیى ئابووری و فراوانبوونى پێداویستییه داراییه‌كانى حكومه‌ته‌كاندا، گرنگییان زیادی كردووه و ڕۆڵه‌كه‌یان فراوانتر بووه. دواى ئه‌وه‌ى بیرى ئابوورى بایه‌خى به ناساندنى بانكه ناوه‌ندییه‌كان و دیاریكردنى ڕۆڵه‌كانى دا، له سه‌ره‌تاى كاره‌كه‌دا چوارچێوه‌ى بۆ ئه‌م ڕۆڵانه و پێوه‌رى بۆ كاریگه‌رییان دانا. له‌م ساڵانه‌ى دواییدا مشتومڕه‌كان له‌نێوان بیرمه‌نده ئابوورییه‌كاندا له‌م باره‌یه‌وه به‌ره‌و هه‌ڵكشان ڕۆیشت، به‌تایبه‌تى له‌دواى دروستبوونى قه‌یرانى دارایى جیهانى له ساڵى (2008)، له‌وێدا ڕۆڵى حكومه‌ته‌كان له‌گه‌ڵ ڕۆڵى ئه‌و بانكانه له وێنه‌كردنى سیاسه‌تى ئابووریدا تێكه‌ڵاو بوون، به‌وه‌ش سه‌ربه‌خۆییان كه‌وته سه‌ر سه‌نگى مه‌حه‌ك.
یه‌كه‌م: پێناسه‌ى بانكه ناوه‌ندییه‌كان
كۆمه‌ڵێك پێناسه‌ى زۆر بۆ بانكه ناوه‌ندییه‌كان هه‌ن، وه‌كوو: دامه‌زراوه‌یه‌كه حكومه‌ت دروستى ده‌كات تاوه‌كوو به‌رپرس بێت له چاودێریكردنى خستنه‌ڕووى دراو و مه‌رجه‌كانى قه‌رزپێدان، سه‌رپه‌رشتیكردنى سیستمى دارایى و بانكه بازرگانییه‌كان(1). یان: ئه‌و دامه‌زراوه‌یه‌یه كه ئه‌ركه‌كانى ئاڵوگۆڕى ناوه‌ندی ئه‌نجام ده‌دات كه خۆى له كۆمه‌ڵێك سیاسه‌تى گشتیدا ده‌بینێته‌وه كه ئامانجیان به‌هێزكردنى سه‌قامگیریى دارایى و دراوه(2).
هه‌روه‌ها بانكى ناوه‌ندى پێناسه ده‌كرێت به “دامه‌زراوه‌ى به‌رپرس له هاوسه‌نگیى گشتى له بازاڕى دراودا هاوشانى بازاڕى ڕاسته‌قینه(3)“. پێناسه‌كى دیكه‌ى ئه‌وه‌یه: ئه‌و ده‌سته‌یه‌یه كه ئه‌ركى ده‌رچوواندنى دراوى بانكییه، به ئامرازى جۆراوجۆر بنه‌ماكانى سیستمى بانكى زامن ده‌كات، هه‌روه‌ها ئه‌ركى سه‌رپه‌رشتیكردنى سیاسه‌تى قه‌زركردنى له وڵاتدا له‌ئه‌ستۆدایه، له ئه‌نجامى ئه‌مه‌شدا كاریگه‌ریى گرنگى له هه‌ردوو بوارى ئابوورى و كۆمه‌ڵایه‌تیدا لێ ده‌كه‌وێته‌وه(4).
ئاڕاسته‌یه‌كى دیكه هه‌یه پێی وایه كه بانكى ناوه‌ندى “ئه‌و دامه‌زراوه‌یه‌یه كه ئه‌ركى ده‌ركردنى دراوه”، به‌و پێودانگه‌ى كه هه‌موو ئاڵوگۆڕى ناوه‌ندى بریتییه له سیستمێكى بانكى كه ته‌نها بانكێك قۆرخى ته‌واوه‌تى یان به‌شێكى پڕۆسه‌ى ده‌ركردنى دراو ده‌كات، هه‌ر له‌م پڕۆسه‌یه‌شه‌وه ئه‌ركه‌كانى دیكه‌ى بانكى ناوه‌ندى داده‌تاشرێت(5).
له ڕێگه‌ى ئه‌م پێناسانه‌وه ده‌توانین بڵێین كه بانكى ناوه‌ندى “ئه‌و دامه‌زراوه‌یه‌یه كه حكومه‌ت دروستی ده‌كات، تاوه‌كوو به‌رپرس بێت له: ده‌ركردنى دراو، ڕێكخستن و چاودێریكردنى ئاڵوگۆڕكردنى، دانانى مه‌رجه‌كانى قه‌رزكردن له سیستمى بانكیدا، جه‌ختكردنه‌وه له پابه‌ندبوونى بانكه بازرگانییه‌كان به‌و مه‌رجانه‌وه، به‌دیهێنانى هاوسه‌نگى له‌نێوان بازاڕى دراو و بازاڕى ڕاسته‌قینه‌دا، به مه‌به‌ستى هه‌وڵدان بۆ به‌هێزكردنى سه‌قامگیریى دراو و دارایى له ئابووریى هه‌مووه‌كیدا”.
دووه‌م: سه‌رهه‌ڵدانى بانكه ناوه‌ندییه‌كان
بانكه ناوه‌ندییه‌كان كه‌مێك دره‌نگتر له بانكه بازرگانییه‌كان سه‌ریان هه‌ڵدا، بانكه بازرگانییه‌كان پێش سه‌ده‌ى حه‌ڤده له ئه‌ورووپا ده‌ركه‌وتن. له سه‌ره‌تادا بانكه بازرگانییه‌كان هاوشانى وه‌رگرتنى وه‌به‌رهێنان و پێشكه‌شكردنى قه‌رز، دراویشیان ده‌رده‌كرد. هیچ پێویستییه‌كیش بۆ هه‌بوونى ده‌سته‌یه‌كى سه‌رپه‌رشتى نه‌بوو، كه ئه‌ركى ڕه‌سمكردنى سیاسه‌تى گشتى یان دانانى ڕێساى ڕێكخراوه‌یى بێت بۆ كارى بانكه‌كان، به‌تایبه‌تى له سایه‌ى قه‌باره‌ى ساده و ئاسانى چالاكیى ئابوورى له‌و ده‌مه‌دا. به‌ڵام زێده‌ڕه‌ویى هه‌ندێك له بانكه بازرگانییه‌كان له ده‌ركردنى دراو؛ بووه هۆى دروستبوونى قه‌یرانى دارایى، ئه‌وه‌ش پێویستى هه‌بوونى دامه‌زراوه‌یه‌كى تایبه‌ت به ده‌ركردنى دراو و ڕێكخستنى چالاكى بانكیى هێنایه ئاراوه. له‌و سه‌رده‌مه‌دا ئه‌م ئه‌ركه له بانكه بازرگانییه گه‌وره‌كاندا سنووردار كرابوو.
له‌گه‌ڵ فراوانبوونى چالاكیى ئابوورى و زیادبوونى جموجووڵى كاڵا و كه‌لوپه‌ل له ده‌ره‌وه‌ى سنووره‌كان، فراوانبوونى پێداویستیى حكومه‌ته‌كان به پاره‌داركردن، زیاتر ئاڵۆزبوونى پڕۆسه‌كانى ئاڵوگۆڕ، پێویستیى هه‌بوونى ده‌سته‌یه‌كى تایبه‌ت به ئه‌ركى “ئاڵوگۆڕى ناوه‌ندى” ده‌ركه‌وت، به جۆرێك پێگه‌یه‌كى باڵاتر له بانكه بازرگانییه‌كانى هه‌بێت و سه‌رپه‌رشتیكردنى كاره‌كانیش له‌ئه‌ستۆ بگرێت. ته‌ریب له‌گه‌ڵ ده‌ركردنى دراو و كۆنترۆڵكردنى خستنه‌ڕووى، لێره‌وه “بانكه ناوه‌ندییه‌كان” سه‌ریان هه‌ڵدا(6).
بانكى سوید یه‌كه‌م بانك بوو له جیهاندا، ئه‌وه‌ى كه ئێستا پێى ده‌وترێت “ئاڵوگۆڕى ناوه‌ندى”ی ئه‌نجام دا. له ساڵى 1656دا وه‌كوو بانكێكى تایبه‌ت دروست كرا، پاشان له ساڵى 1668دا له پێناوى پاره‌داركردنى گه‌نجینه‌ى پادشا و ڕێكخستنى پڕۆسه‌ى ده‌ركردنى دراو و گۆڕینى دراوه كاغه‌زییه‌كان بۆ زێڕ و زیو، كاره‌كه‌ى بۆ “ئاڵوگۆڕى ناوه‌ندى” گۆڕدرا(7). به‌ڵام له‌و كاته‌دا “بانكى سوید” به “بانكى ناوه‌ندى” نه‌ناسرا، چونكه چه‌مكى “بانكى ناوه‌ندى” له‌و كاته‌دا مه‌به‌ست لێى “لقى سه‌ره‌كى”ی هه‌ر بانكێكى بازرگانیى فره‌لق بوو(8).
بانكى ئینگلته‌را یه‌كه‌م بانك بوو كه ناوى “بانكى ناوه‌ندى”ی به‌سه‌ردا بڕا به‌و جۆره‌ى كه ئێستا له ڕووى ناو و ڕۆڵه‌وه ناسراوه، به هۆى ئه‌نجامدانى ئه‌ركى “ئاڵوگۆڕى ناوه‌ندى”یه‌وه. له ساڵى 1694دا وه‌كوو بانكێكى بازرگانى دامه‌زرا. له ساڵى 1844دا به‌فه‌رمى ئه‌ركى بانكى ناوه‌ندیى پێ سپێردرا. دواى ئه‌وه ژماره‌یه‌ك له ده‌وڵه‌تانى ئه‌ورووپا شوێنپێى به‌ریتانیایان له دامه‌زراندنى بانكه ناوه‌ندییه‌كاندا هه‌ڵگرت، به‌تایبه‌تى له ماوه‌ى نیوه‌ى دووه‌مى سه‌ده‌ى نۆزده‌دا، به‌ڵام ده‌وڵه‌تانى دیكه زۆرینه‌یان له‌دواى جه‌نگى یه‌كه‌مى جیهانى بانكى ناوه‌ندییان دامه‌زراند، ئه‌و كاته‌ى كه بووه پێویستییه‌كى هه‌نووكه‌یى(9).
سێیه‌م: كاره‌كانى بانكه ناوه‌ندییه‌كان
بانكه ناوه‌ندییه‌كان له دامه‌زراندنیانه‌وه تا ئێستا گۆڕانكاریى زۆر به‌سه‌ر كاره‌كانیاندا هاتووه، سه‌ربارى ئه‌وه‌ى له سه‌ره‌تادا له ده‌ركردنى دراو و سه‌رپه‌رشتیكردنى بانكه بازرگانییه‌كاندا سنووردار كرابوو، به‌ڵام پله به له فراوان بوو تاوه‌كوو ئه‌ركى دیكه بگرێته‌وه، وه‌كوو: دانانى سیاسه‌تى دراو، ئاڕاسته‌كردنى قه‌زركردن، پڕكردنه‌وه‌ى كورتهێنانى بودجه‌ى گشتى و هیی تر. به شێوه‌یه‌كى گشتى ده‌توانین كاره‌كانى بانكه ناوه‌ندییه‌كان به‌م شێوه‌یه پوخت بكه‌ینه‌وه:
- ده‌ركردنى پاره: له هه‌ر ده‌وڵه‌تێكدا بانكى ناوه‌ندى به ته‌نها لایه‌نى ڕاسپێردراوى یاسایی داده‌نرێت بۆ ده‌ركردنى دراو، مه‌به‌ست له‌مه‌ش گۆڕینى سه‌روه‌ت و سامانى ڕاسته‌قینه‌یه (نه‌ختینه‌یى یان شێوه نه‌ختینه) له نموونه‌ى كاغه‌زى دارایى و زێڕ و زیو بۆ یه‌كه‌ى دراوى كه شیاوى ده‌ستاوده‌ست بێت و له نرخاندن و ئاڵووێرى سامان و به‌رهه‌مهێنراوه‌كان له شمه‌ك و خزمه‌تگوزارى به‌كار بهێنرێت(10). ته‌ریب له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، بانكه ناوه‌ندییه‌كان ده‌سه‌ڵاتى كشانه‌وه‌ى كاغه‌زى دراو له ئاڵووێر و پووچه‌ڵكردنه‌وه‌ى وه‌كوو دراو هه‌یه(11).
وه‌كوو پێشتر ئاماژه‌مان پێ كرد، به‌ر له سه‌رهه‌ڵدانى بانكه ناوه‌ندییه‌كان، ده‌ركردنى دراو یه‌كێك بووه له ئه‌ركه‌كانى بانكه بازرگانییه‌كان، پاشان ئه‌و ئه‌ركه به‌خشرایه بانكه ناوه‌ندییه‌كان، چیتر هیچ بانكێكى بازرگانى ده‌سه‌ڵاتى ده‌ركردنى دراوى نه‌ما هه‌روه‌كوو له ڕابردوودا باو بوو(12). سنوورداركردنى ئه‌م ئه‌ركه به بانكه ناوه‌ندییه‌كان، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ هۆكارگه‌لێك كه په‌یوه‌سته به كۆنترۆڵكردنى قه‌باره‌ى قه‌رزكردن له ئابووریدا، له ڕێگه‌ى كۆنترۆڵكردنى ده‌ركردنى كاغه‌زى دراو به گوێره‌ى پێویست، به جۆرێك زامنى سه‌قامگیریى دراو بكات، هاوشان له‌گه‌ڵ دۆزینه‌وه‌ى جۆرێك له وه‌كیه‌كى و یه‌كسانى له‌نێو ئه‌و كاغه‌زه دراوییانه‌ى كه له ناوخۆى وڵاتێكدا ده‌رده‌كرێن(13).
- دانانى سیاسه‌تى دراو: مه‌به‌ست لێى “كۆمه‌ڵێك ئامرازه كار ده‌كه‌نه سه‌ر خستنه‌ڕووى دراو، تاوه‌كوو له‌گه‌ڵ قه‌باره‌ى خستنه‌ڕووى كاڵا و خزمه‌تگوزارییه‌كان بگونجێت و سه‌قامگیرى له نرخه‌كاندا مسۆگه‌ر بكات”. هه‌روه‌ها سیاسه‌تى دراو ئاماژه‌یه بۆ “كۆمه‌ڵێك ڕێكار و ڕێوشوێن كه بۆ به‌ڕێوه‌بردنى دراو و قه‌رزكردن په‌یڕه‌و ده‌كرێن، هه‌روه‌ها بۆ ڕێكخستنى دراوى گشتى له ئابووریدا”. سیاسه‌تى دراو له‌لاى ده‌وڵه‌ت به گرنگترین جۆرى سیاسه‌تى ئابوورى داده‌نرێت، چونكه هۆكارى كاریگه‌ره له دابینكردنى پاره‌ى پێویست بۆ پڕكردنه‌وه‌ى پێداویستییه‌كانى پاره‌داركردن له كه‌رته ئابوورییه جۆراوجۆره‌كاندا، هه‌روه‌ها كاریگه‌رییه‌كى گه‌وره‌ى له‌سه‌ر قه‌باره‌ى بازاڕ و چالاكیى ئابوورى و تواناى فراوانبوونى هه‌یه(14).
- بانكى حكومه‌ت: به‌و مانایه‌ى بانكى ناوه‌ندى بریكارى حكومه‌ت و ڕاوێژكاریەتى له كاروبارى دارایى و دراودا(15). له ڕێگه‌ى ئه‌م ڕۆڵه‌وه، بانكى ناوه‌ندى به‌شدارى له دانان و جێبه‌جێكردنى ته‌واوى سیاسه‌ته دارایى و ئابوورییه‌كانى حكومه‌تدا ده‌كات(16). هه‌روه‌ها بانكى ناوه‌ندى پارێزگارى له ئه‌ژمێره‌ى دراوى حكومه‌ت ده‌كات، واته حكومه‌ت پاره‌كانى له‌لاى ئه‌و داده‌نێت، ئیدى له شێوه‌ى دراوى ناوخۆیى یان دراوى بیانى یان سامانى دارایى دیكه‌دا بێت. حكومه‌ت له دۆخى پێویستییه‌كى هه‌نووكه‌یى به قه‌رزكردن، ده‌توانێت په‌نا بباته به‌ر بانكى ناوه‌ندى، ئیدى به قه‌رزكردن بێت له داراییه‌كانى، یان له ڕێكخستن و سه‌رپه‌رشتیكردنى ده‌رچوواندنى قه‌رزه حكومییه‌كاندا، له وێنه‌ى بۆند و قه‌واڵه‌ى كورتخایه‌ندا. هه‌روه‌ها بانكى ناوه‌ندى به نوێنه‌رایه‌تیى حكومه‌ت قیست و سوودى قه‌رزه‌كان ده‌داته‌وه، سه‌ربارى سه‌روكاریكردنى قه‌رزه ده‌ره‌كییه‌كان به نوێنه‌رایه‌تیى ده‌وڵه‌ت(17).
- بانكى بانكه‌كان (دوا په‌ناگه): له دۆخى ڕوودانى قه‌یرانى نه‌ختینه له ده‌زگاى بانكیدا به هه‌ر هۆكارێك، ئه‌وا بانكى ناوه‌ندى ده‌بێته “دوا په‌ناگه‌ى” بانكه بازرگانییه‌كان، به جۆرێك پێدانى قه‌رزى پێ ده‌سپێردرێت تاوه‌كوو بتوانێت قه‌رزى پێویست بۆ سه‌قامگیركردنى چالاكیى ئابوورى دابین بكات. هه‌روه‌ها بانكى ناوه‌ندى ڕۆڵى ناوبژیوان له‌نێوان بانكه بازرگانییه‌كاندا ده‌گێڕێت، ئه‌وه‌ش به جێبه‌جێكردنى پڕۆسه‌ى پاكتاوكردنى ژمێره‌ى ئه‌و بانكانه‌ى كه له‌لایه‌تى، به جۆرێك كاره‌كان تۆمار ده‌كات و ئه‌و پابه‌ندییانه‌ى له نێوانیاندا سه‌ر هه‌ڵده‌دات؛ له ڕێگه‌ى ئه‌و ژمێرانه‌وه یه‌كلا ده‌كاته‌وه(18).
سه‌ربارى ئه‌وانه، ته‌واوى بانكه بازرگانییه‌كان پابه‌ندن ئیدى به حوكمى نه‌ریت بانكى یان به هێزى یاسا بێت، كه ده‌بێت به‌شێك له یه‌ده‌گى دراوییان له‌لاى ده‌سته‌ى سپاردن له بانكى ناوه‌ندى بپارێزن، ئه‌مه‌ش یارمه‌تیى بانكه‌كه ده‌دات تاوه‌كوو چاودێریى خۆى به‌سه‌ر قه‌باره‌ى قه‌رزى بانكیدا بسه‌پێنێت كه ئه‌و بانكانه ده‌یبه‌خشن(19).
- به‌ڕێوه‌بردنى یه‌ده‌گى دراوى بیانى: پاراستنى یه‌ده‌گى ده‌وڵه‌ت له ڕه‌سیدى دراوه بیانییه‌كان و زێڕ و مافى ڕاكێشانى تایبه‌ت به بانكى ناوه‌ندى سپێردراوه(20)، له‌گه‌ڵ ته‌واوى سامانى دارایى بیانى شیاوى گۆڕینن بۆ دراو.
بانكى ناوه‌ندى له‌بریى ده‌وڵه‌ت، یه‌ده‌گى دراوى بیانى وه‌كوو ڕووپۆشێكى نه‌ختینه‌یى بۆ دراوى ناوخۆیى به‌كار ده‌هێنێت، یان وه‌كوو به‌رانبه‌رێك بۆى، به جۆرێك له پێناوى پارێزگاریكردن له سه‌قامگیریى به‌هاى دراوى ناوخۆیى، به‌شێكى له ڕێگاى ده‌زگاى بانكه‌وه له ئابووریدا خه‌رج ده‌كات، یان ڕاكێشانى به پێى پێویست. هه‌روه‌ها ئه‌م یه‌ده‌گانه بۆ پاره‌داركردنى پڕۆسه‌كانى هاورده‌كردن و ڕێكخستنى ته‌رازووى پاره‌دان به‌كار ده‌هێنێت(21).
- دیاریكردن و هاوسه‌نگكردنى نرخى ئاڵوگۆڕ: ئه‌ركى به‌ڕێوه‌بردنى نرخى ئاڵوگۆڕى دراوى ناوخۆیى له‌به‌رامبه‌ر دراوه بیانییه‌كاندا له‌ئه‌ستۆى بانكى ناوه‌ندییه، ئه‌م ئه‌ركه‌ش له دوو به‌ش پێك دێت: یه‌كه‌میان دیاریكردنى سیستمى نرخى ئاڵوگۆڕه، به هه‌ڵبژاردن له‌نێوان سیستمى نرخى ئاڵوگۆڕى “جێگیر” یان “نه‌رم” یاخود “جووڵاو”.
ئه‌م بژارده‌یه‌ش پشت به كۆمه‌ڵێك هۆكار ده‌به‌ستێت، له‌وانه: قه‌باره‌ى ئابووریى ده‌وڵه‌ت، پله‌ى كرانه‌وه‌ى ئابوورى، تێكڕاى هه‌ڵاوسان، شێوازى دابه‌شكردنى بازرگانیى ده‌ره‌كى(22). به‌شى دووه‌مى ئه‌ركه‌كه به‌ڕێوه‌بردنى بازاڕى ئاڵوگۆڕه، له ڕێگه‌ى دیاریكردنى نرخى ئاڵوگۆڕ یان سه‌رپه‌رشتیكردنى دیاریكردنى، چاودێریكردنى، هه‌وڵدان بۆ هاوسه‌نگكردنى، به جۆرێك بانكى ناوه‌ندى له سایه‌ى سیستمى نرخى “جێگیر”دا نرخى ئاڵوگۆڕ دیارى ده‌كات، یان له سایه‌ى سیستمى نرخى نه‌رم یاخود جووڵاودا، له پێناوى هێشتنه‌وه‌ى نرخى ئاڵوگۆڕ له ئاستى خواستراودا ده‌ستوه‌ردان ده‌كات(23).
له هه‌ندێك دۆخدا، بانكى ناوه‌ندى به به‌رزتر له نرخه ڕاسته‌قینه‌كه‌ى هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ دراوى ناوخۆیى ده‌كات، ئه‌مه‌ش له كاتێكدا ناچار بێت بۆ دانه‌وه‌ى پاره‌دانى گه‌وره‌ى ده‌ره‌كى، به ئامانجى كه‌مكردنه‌وه‌ى قورسایى ئه‌و پاره‌دانانه. له هه‌ندێك دۆخى دیكه‌دا بانكى ناوه‌ندى به كه‌متر له نرخه ڕاسته‌قینه‌كه‌ى هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ دراوى ناوخۆیى ده‌كات، كاتێك له هه‌نارده‌ى ده‌وڵه‌تیدا ئاره‌زووى باشكردنى تواناى كێبڕكێ ده‌كات. به‌ڵام له دۆخى سروشتیدا بانكى ناوه‌ندى كار بۆ سه‌قامگیركردنى به‌هاى دراو ده‌كات، بۆ دووركه‌وتنه‌وه له ناسه‌قامگیریى نه‌ختینه‌یى(24).
له كاتێكدا نرخى ئاڵوگۆڕ له‌گه‌ڵ سیاسه‌ته‌كانى ده‌وڵه‌تدا نه‌گونجێت، ئه‌وا بانكى ناوه‌ندى ده‌ستوه‌ردان له بازاڕى ئاڵوگۆڕدا ده‌كات. هه‌ر بۆیه ئه‌ركى دانانى چوارچێوه‌ى ڕێكخراوه‌یى بازاڕى ئاڵوگۆڕ ده‌خرێته ئه‌ستۆى بانكى ناوه‌ندى، تاوه‌كوو مامه‌ڵه‌ى ئه‌م بازاڕه له‌گه‌ڵ سیاسه‌ته ئابوورییه‌كانى ده‌وڵه‌تدا بگونجێت، چونكه ئه‌م بازاڕه به گوێره‌ى سیستمى نرخى ئاڵوگۆڕى كارپێكراو، دراوى ناوخۆیى به دراوى بیانى ده‌گۆڕێته‌وه، به‌مه‌ش بانكى ناوه‌ندى له دیاریكردنى سیماكانى په‌یوه‌ندى ڕۆڵێكى گرنگ ده‌گێڕێت كه ئابووریى ناوخۆیى به هاوتا ده‌ره‌كییه‌كه‌یه‌وه ده‌به‌ستێته‌وه، ئاوێنه‌یه‌كیشه بۆ پێگه‌ى بازرگانیى ده‌وڵه‌ت له‌گه‌ڵ جیهانى ده‌ره‌وه‌دا، هه‌روه‌ها ڕه‌نگده‌ره‌وه‌ى په‌یوه‌ندیى نێوان هاورده و هه‌نارده‌ی ده‌وڵه‌ته(25).
چواره‌م: ئامرازه‌كانى سیاسه‌تى دراو
بانكى ناوه‌ندى بۆ جێبه‌جێكردنى سیاسه‌تى دراوى په‌یڕه‌وكراو، كۆمه‌ڵێك ئامرازى چۆنێتى و چه‌ندێتى به‌كار ده‌هێنێت، به جۆرێك له‌گه‌ڵ دۆخى ئابووریى هه‌نووكه‌ییدا بگونجێت، كه به‌م شێوه‌یه‌یه:
- ئامرازه‌كانى چه‌ندێتى: دیارترین ئامرازه‌كانى چه‌ندێتى كه بانكى ناوه‌ندى له به‌ڕێوه‌بردنى سیاسه‌تى دراودا به‌كاری ده‌هێنێت، بریتین له:
– نرخى دووباره گه‌ڕانه‌وه‌ى لێبڕین (نرخى بانك): كه پێناسه ده‌كرێت به: نرخى ئه‌و سووده‌یه (الفائـدة)كه بانكى ناوه‌ندى له‌به‌رانبه‌ر دووباره داشكاندنه‌وه‌ى كاغه‌زه بازرگانییه‌كان و قه‌واڵه كورتخایه‌نه‌كانى بانكه بازرگانییه‌كان وه‌ریده‌گرێت، ئه‌مه‌ش له‌به‌رانبه‌ر ئه‌و قه‌رز و پێشینانه‌ى پێشكه‌ش به بانكه بازرگانییه‌كان ده‌كرێت. نرخى دووباره گه‌ڕانه‌وه‌ى لێبڕین له‌م باره‌دا هاوتایه له‌گه‌ڵ نرخى ئه‌و سووده‌ى كه بانكه بازرگانییه‌كان به‌سه‌ر خزمه‌تگوزارییه‌كانى قه‌رزپێداندا ده‌یسه‌پێنن كه پێشكه‌ش به كڕیاره‌كانیان له هاوڵاتییان و دامه‌زراوه‌كان ده‌كه‌ن(26).
نرخى دووباره گه‌ڕانه‌وه‌ى لێبڕین به دێرینترین ئامرازه‌كانى سیاسه‌تى دراو داده‌نرێت، گرنگییه‌كه‌ى له ده‌یه‌ى سیییه‌كانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا له ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان به‌ده‌ر كه‌وت، له‌گه‌ڵ زیادبوونى پشتبه‌ستنى بانكه بازرگانییه‌كان به قه‌رزكردن له بانكه ناوه‌ندییه‌كان، به جۆرێك قه‌رزه‌كانیان گه‌یشته نزیكه‌ى (30%)ی یه‌ده‌گه‌كانیان. نرخى دووباره گه‌ڕانه‌وه‌ى لێبڕین، یه‌كێكه له ڕه‌گه‌زه سه‌ره‌كییه‌كان كه ده‌سه‌ڵاتى به‌خشیوه‌ته بانكه ناوه‌ندییه‌كان له كاره‌كانى ئه‌م بانكانه‌دا(27).
بانكى ناوه‌ندى له ڕێگه‌ى كۆنترۆڵكردنى نرخى دووباره گه‌ڕانه‌وه‌ى لێبڕین، ده‌توانێت به شێوه‌یه‌كى ناڕاسته‌وخۆ كار بكاته سه‌ر قه‌باره‌ى ئه‌و قه‌رزه‌ى بانكه بازرگانییه‌كان پێشكه‌ش به هاوڵاتییان و دامه‌زراوه‌كانى ده‌كه‌ن. نرخى دووباره گه‌ڕانه‌وه‌ى لێبڕین بریتییه له تێچووى ئه‌و قه‌رزه‌ى بانكه بازرگانییه‌كان له بانكى ناوه‌ندییه‌وه ده‌ستیان ده‌كه‌وێت، بۆیه به به‌رزبوونه‌وه‌ى ئه‌و تێچوونه، ئه‌وا ناچار ده‌بن نرخى سوودى ئه‌و قه‌رزه به‌رز بكه‌نه‌وه كه پێشكه‌ش به هاوڵاتییان و دامه‌زراوه‌كانى ده‌كه‌ن، ئه‌م كاره‌ش ده‌بێته هۆى كه‌مكردنه‌وه‌ى خواستى هه‌مووه‌كى له‌سه‌ر وه‌رگرتنى قه‌رز.
به مانایه‌كى دیكه: په‌یوه‌ندییه‌كى پێچه‌وانه له‌نێوان نرخى دووباره گه‌ڕانه‌وه‌ى لێبڕین و خواست له‌سه‌ر وه‌رگرتنى قه‌رز هه‌یه، وێنه‌ى ژماره (1) ئه‌م بابه‌ته ڕوونتر ده‌كاته‌وه. گریمان نرخى سوود لاى بانكه بازرگانییه‌كان به (5%) دیارى ده‌كرێت، به‌مه ده‌توانێت قه‌باره‌ى خواست له وه‌رگرتنى قه‌رز بگه‌یه‌نێته ئاستى “Y2″، به‌ڵام له دۆخى به‌رزكردنه‌وه‌ى نرخى دووباره گه‌ڕانه‌وه‌ى لێبڕین له‌لایه‌ن بانكه ناوه‌ندییه‌كانه‌وه بۆ (10%)، ئه‌وا ده‌بێته هۆى كه‌مكردنه‌وه‌ى قه‌باره‌ى خواست له‌سه‌ر قه‌رز وه‌رگرتن بۆ “Y1″، به‌م شێوه‌یه قه‌باره‌ى خستنه‌ڕووى دراو له ئابووریدا به بڕى “Y2Y1″داده‌به‌زێت، ئه‌م كاره‌ش ده‌بێته هۆى كه‌مكردنه‌وه‌ى مه‌ترسییه‌كانى هه‌ڵاوسان.
هۆكارگه‌لى زۆریش هه‌ن كار ده‌كه‌نه سه‌ر چالاكیى سیاسیى نرخى دووباره گه‌ڕانه‌وه‌ى لێبڕین و تواناى بانكى ناوه‌ندى بۆ به‌كارهێنانی، وه‌كوو: قه‌باره‌ى بازاڕى دراو، كێشى ڕێژه‌یى نرخى سوود له ڕووى كۆى خه‌رجییه‌كانى چالاكیى ئابووری، دۆخى چالاكیى ئابوورى به شێوه‌یه‌كى گشتى، جۆرى ئه‌و چالاكییانه‌ى كه بانكه بازرگانییه‌كان پاره‌ى بۆ دابین ده‌كات، ئاستى پشتبه‌ستنى ئه‌م بانكانه به بانكى ناوه‌ندى بۆ ده‌ستكه‌وتنى سه‌رچاوه‌ى زێده‌بایى دراو، هاوشان له‌گه‌ڵ سروشتى په‌یوه‌ندیى نێوانیان.
وێنه‌ى (1)
چه‌ماوه‌ى خواست له‌سه‌ر قه‌رز
- پڕۆسه‌ى بازاڕى كراوه: له سایه‌ى ئابووریى بازاڕدا به گرنگترین ئامرازى سیاسه‌تى دراو داده‌نرێت. مه‌به‌ست له سیاسه‌تى بازاڕى كراوه: ده‌ستوه‌ردانى بانكى ناوه‌ندییه به شێوه‌یه‌كى ڕاسته‌وخۆ له بازاڕه داراییه‌كاندا، له پێناوى كڕین یان فرۆشتنى كاغه‌زه داراییه‌كان به سیفه‌تى گشتى، قه‌واڵه حكومییه‌كان به سیفه‌تى تایبه‌ت، به ئامانجى كاریگه‌ریدانان له خستنه‌ڕووى دراو به گوێره‌ى پێداویستییه‌كانى بارودۆخى ئابوورى. ئه‌م سیاسه‌ته یارمه‌تیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان ده‌دات كه به‌رده‌وام ده‌ستپێشخه‌رى له ده‌ستى خۆیاندا بهێڵنه‌وه، هه‌روه‌ها ڕێگه‌ى پێ ده‌دات به هه‌ڵڕشتنى پاره‌ى كاش بۆ شاده‌مارى ئابوورى یان هه‌ڵمژینى له كاتێكى گونجاودا، له پێناوى زامنكردنى سه‌قامگیریى دراودا. بۆیه بانكه ناوه‌ندییه‌كان له پێناوى به‌كارهێنانى بۆ سه‌قامگیریى دراو، پارێزگارى له بڕێكى گه‌وره‌ى كاغه‌زه داراییه‌كان ده‌كه‌ن(29). هه‌روه‌ها بانكه ناوه‌ندییه‌كان ئه‌م سیاسه‌ته وه‌كوو ئامرازێك بۆ مسۆگه‌ركردنى سه‌قامگیریى نرخى ئاڵوگۆڕ به‌كار ده‌هێنن، له ڕێگه‌ى ده‌ستوه‌ردان له بازاڕى ئاڵوگۆڕ، ئیدى به كڕین یان فرۆشتنى دراوى بیانى بێت له‌به‌رانبه‌ر دراوى ناوخۆییدا به پێى پێویست(30).
بۆ به‌كارهێنانى سیاسه‌تى بازاڕى كراوه، بانكه ناوه‌ندییه‌كان دوو ڕێگه‌یان هه‌یه: یه‌كه‌میان له حاڵه‌تى داكشانى ئابووریدایه كه ئامانجى بانكه ناوه‌ندییه‌كان نه‌هێشتنى ئه‌و داكشانه‌یه، له ڕێگه‌ى زیادكردنى خستنه‌ڕووى دراو یان جێبه‌جێكردنى ئه‌وه‌ى به “سیاسه‌تى فراوانخوازیى دراو” ناو ده‌برێت، بۆ دروستكردنى خواستێكى كارا له‌سه‌ر شمه‌ك و خزمه‌تگوزارییه‌كان و زیادكردنى گه‌شه‌ى ئابوورى. لێره‌دا بانكى ناوه‌ندى وه‌كوو كڕیارى كاغه‌زه داراییه‌كان له هاوڵاتییان و بانكه بازرگانییه‌كان ده‌چێته بازاڕه‌كه‌وه، تاوه‌كوو له‌به‌رانبه‌ر ئه‌و كاغه‌زه داراییانه‌دا پاره‌ى كاشى نوێ هه‌ڵبڕێژێته شاده‌مارى ئابوورییه‌وه. هه‌ر چى ڕێگه‌ى دووه‌مه، له حاڵه‌تى هه‌ڵئاوساندایه. لێره‌دا بانكى ناوه‌ندى وه‌كوو فرۆشیارى كاغه‌زه داراییه‌كان ده‌چێته بازاڕه‌كه‌وه، بۆ كێشانه‌وه‌ى پاره‌ى كاشى زیاده له سووڕى ئابووریدا كه ده‌بێته هۆى كه‌مكردنه‌وه‌ى قه‌باره‌ى خواست و داڕووخانى به‌هاى دراوى ناوخۆیى ده‌وه‌ستێنێت(31).
كۆمه‌ڵێك هۆكار كار ده‌كه‌نه سه‌ر كاریگه‌ریى سیاسه‌تى بازاڕى كراوه، گرنگترینیان بریتین له (32):
– قه‌باره‌ى یه‌ده‌گى دراو لاى بانكه بازرگانییه‌كان: ئه‌گه‌ر له‌لاى بانكه‌كان یه‌ده‌گێكى گه‌وره‌ى دراو هه‌بێت، ئه‌وا كاریگه‌ریى ئه‌م سیاسه‌ته كه‌م ده‌كاته‌وه، چونكه بانكه‌كان له ترسى داڕووخانى به‌هاى دراوه‌كانیان، به‌ره‌و گرتنه‌به‌رى هه‌نگاوى دژبه‌رانه ده‌ڕۆن.
– په‌یوه‌ندیى بانكه بازرگانییه‌كان به بانكى ناوه‌ندییه‌وه: هاوكاریى نێوانیان و هێزى كاریگه‌ریى بانكى ناوه‌ندى له‌سه‌ر ئه‌و بانكانه، ده‌بێته هۆى زیادبوونى كاریگه‌ریى ئه‌م سیاسه‌ته، پێچه‌وانه‌كه‌شى راسته.
– یه‌ده‌گى دراوى ناچارى: پێویسته له‌سه‌ر بانكه ناوه‌ندییه‌كان پارێزگارى له لانی كه‌مى یه‌ده‌گى دراوى بانكى ناوه‌ندى بكه‌ن له‌ژێر ناوى “یه‌ده‌گى دراوى ناچارى”دا، كه گوزارشته له ڕێژه‌یه‌كى دیاریكراو له‌و پارانه‌ى له بانكه بازرگانییه‌كان دانراون كه پێویسته له‌لاى بانكى ناوه‌ندى بپارێزرێت، به‌بێ ئه‌وه‌ى بانكى ناوه‌ندى سووى ئه‌و پارانه بدات كه له‌لاى پارێزراوه(33). بانكى ناوه‌ندى له ڕێگه‌ى ئه‌م ئامرازه‌وه ده‌توانێت كار بكاته سه‌ر تواناى بانكه بازرگانییه‌كان له پێدانى قه‌رزدا، له ڕێگه‌ى زیادكردن یان كه‌مكردنى ڕێژه‌كه‌ى، وه‌كوو ئامرازێك بۆ كاركردنه سه‌ر قه‌باره‌ى خستنه‌ڕووى دراو له ته‌واوى ئابووریدا. ئه‌م ئامرازه له دۆخى ناكاریگه‌رى یان بێتوانایى له به‌كارهێنانى بازاڕى كراوه و نرخى دووباره گه‌ڕانه‌وه‌ى لێبڕیندا به‌كار ده‌هێنرێت، ئه‌م دۆخه‌ش له‌و وڵاتانه‌دا ڕوو ده‌دات كه بازاڕى دراو و داراییان گرفتارى كێشه‌كانى سنووردارى و گه‌شه‌كردن ده‌بێته‌وه(34).
شێوازى به‌كارهێنانى ڕێژه‌ى یه‌ده‌گى ناچارى له‌لایه‌ن بانكى ناوه‌ندییه‌وه پشت به دۆخى باوى ئابوورى ده‌به‌ستێت، به‌دیاریكراوى ئه‌گه‌ر داكشان یان هه‌ڵئاوسان هه‌بێت. له دۆخى داكشاندا بانكى ناوه‌ندى ڕێژه‌ى یه‌ده‌گى ناچارى كه‌م ده‌كاته‌وه، به ئامانجى ئه‌وه‌ى بانكه‌كان پاره‌یه‌كى كاشى زیاتریان له‌به‌رده‌ستدا بێت كه یارمه‌تییان ده‌دات تاوه‌كوو قه‌رزى زیاتر ببه‌خشن، وه‌كوو ئامرازێك بۆ زیاتركردنى خه‌رجكردنى گشتى له ئابووریدا. به‌ڵام له دۆخى هه‌ڵئاوساندا بانكى ناوه‌ندى پێچه‌وانه‌كه‌ى ده‌كات، به جۆرێك ڕێژه‌ى یه‌ده‌گى ناچارى به‌رز ده‌كاته‌وه، تاوه‌كوو پاره كاشه زیاده‌كان له ده‌ستى بانكه‌كان بكێشێته‌وه، توانایان له پێدانى قه‌رز كه‌م بكاته‌وه، به‌مه‌ش قه‌باره‌ى خواستى گشتى كه‌م ده‌كاته‌وه، پاشان فشاره‌كانى هه‌ڵئاوسان له ئابووریدا كه‌م ده‌بێته‌وه(35).
سه‌ربارى به‌كارهێنانى ئه‌م شێوازه له هه‌ردوو دۆخى هه‌ڵئاوسان و داكشاندا، به‌ڵام كاریگه‌رییه‌كه‌ى له نه‌هێشتنى هه‌ڵئاوساندا گه‌وره‌تره وه‌ك له به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى داكشاندا، له دۆخى هه‌ڵئاوساندا كۆتوبه‌ندێكى چه‌ندایه‌تیى ڕاسته‌وخۆ له‌سه‌ر تواناى فراوانكردنى قه‌رزپێدانى بانكه بازرگانییه‌كان داده‌نێت، به‌ڵام له دۆخى داكشاندا زیاده‌ى سه‌ر پاره كاشه‌كان له‌لاى بانكه بازرگانییه‌كان زیاتر ده‌كات، به‌ڵام ئه‌م بانكانه ناچار ناكات به زیادكردنى ئه‌و قه‌رزانه‌ى ده‌یبه‌خشن(36). ڕاستودروستیى ئه‌م حوكمه له سه‌روه‌ختى قه‌یرانى “بێبازاڕیى گه‌وره”دا سه‌لما، كه له ده‌یه‌ى بیست و سییه‌كانى سه‌ده‌ى بیسته‌مدا جیهانى گرته‌وه، چونكه هه‌وڵه‌كانى بانكه ناوه‌ندییه‌كان له هاندانى بانكه‌كان بۆ قه‌رزپێدان له ڕێگه‌ى كه‌مكردنه‌وه‌ى ڕێژه‌ى یه‌ده‌گى ناچارییه‌وه سه‌ركه‌وتوو نه‌بوو، به‌دیله‌كه‌ش ئه‌وه بوو بانكه ناوه‌ندییه‌كان پڕۆسه‌ى بازاڕى كراوه‌یان به شێوه‌یه‌كى فراوان به‌كار هێنا. به شێوه‌یه‌كى گشتى كاریگه‌ریى ئه‌م ئامرازه ده‌وه‌سێته سه‌ر قه‌باره‌ى ئه‌و پاره كاشه‌ى له‌به‌ر ده‌ستیدایه، هه‌روه‌ها ئه‌گه‌رى ده‌ستكه‌وتنى پاره‌ى كاش له سه‌رچاوه‌ى دیكه‌وه(37).
- ئامرازه‌كانى چۆنایه‌تى: بانكه ناوه‌ندییه‌كان ئامرازه‌كانى چۆنایه‌تى به‌كار ده‌هێنن بۆ باشتركردنى جۆرى قه‌رزپێدان و ئاسانكارییه بانكییه‌كان كه له‌لایه‌ن بانكه بازرگانییه‌كانه‌وه ده‌به‌خشرێت، هه‌روه‌ها پێدانى قه‌رز به‌و كه‌رته ئابوورییانه‌ى كه به‌لاى ده‌وڵەتە‌وه زۆر گرنگن و دوورخستنه‌وه‌ى ئه‌و بوار و چالاكییانه‌ى كه ئاره‌زوو ناكات پاره‌یان بۆ دابین بكات(38).
پێویسته ئاماژه به‌وه بكه‌ین هه‌ر چه‌نده سیستمى ئابوورى پێشكه‌وتوو بێت، ئه‌وا ڕێژه‌ى پشتبه‌ستنى بانكه ناوه‌ندییه‌كان به ئامرازه‌كانى چۆنایه‌تى سیاسه‌تى دراو كه‌م ده‌بێته‌وه، به هۆى بوونى بازاڕى دراو و دارایى پێشكه‌وتوو، پێچه‌وانه‌كه‌شى ڕاسته(39).
– چاودێریى چۆنایه‌تى له‌سه‌ر قه‌رزپێدان: بانكى ناوه‌ندى له پێناوى كاریگه‌رى خستنه سه‌ر دابه‌شكردنى قه‌رز له‌نێوان كه‌رته ئابوورییه‌كان یان له‌نێوان ناوچه جوگرافییه‌كانى ده‌وڵه‌تدا، هه‌ندێك له ئامرازه‌كانى چۆنایه‌تى به‌كار ده‌هێنێت، به جۆرێك كه له‌گه‌ڵ ئامانجه گشتییه‌كانى سیاسه‌تى دراودا بگونجێت، ئه‌و ئامرازانه‌ش خۆى له‌مانه‌دا ده‌بینێته‌وه(40):
– دیاریكردنى بڕى ئه‌و قه‌رزه‌ى كه به چالاكییه ئابوورییه جۆراجۆره‌كان ده‌به‌خشرێت: به نموونه زیادكردنى پشكى قه‌رز بۆ كه‌رته‌كانى كشتوكاڵ و پیشه‌سازى، له‌سه‌ر حیسابى پشكى ئه‌و قه‌رزانه‌ى بۆ مه‌به‌سته به‌كاربه‌رییه‌كان ده‌به‌خشرێن. ده‌كرێت ئه‌مه به گوێره‌ى ڕه‌هه‌ندى جوگرافییش بكرێت، به جۆرێك ده‌كرێت ئه‌و قه‌رزه‌ى به ناوچه هه‌ژارنشینه‌كان ده‌به‌خشرێت له‌سه‌ر حیسابى ناوچه ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان زیاتر بكرێت.
– دیاریكردنى واده جیاوازه‌كان بۆ شایسته‌یى قه‌رزه‌كان به پێى جۆرى به‌كارهێنانه‌كه‌ى، به جۆرێك واده‌ى ئه‌و قه‌رزانه‌ى به ئامانجى گه‌شه‌پێدان پێشكه‌ش ده‌كرێن زیاتر بكرێت، له‌به‌رانبه‌ر كه‌مكردنه‌وه‌ى واده‌ى ئه‌و قه‌رزانه‌ى كه بۆ ئامانجه‌كانى دیكه پێشكه‌ش ده‌كرێن.
– كاریگه‌ریى مه‌عنه‌وى له‌سه‌ر سیاسه‌ته‌كانى قه‌زرپێدان: بانكى ناوه‌ندى خاوه‌نى توانایه‌كى كاریگه‌ریى مه‌عنه‌وییه له ئاڕاسته‌كردنى بانكه بازرگانییه‌كان و سیاسه‌ته‌كانى قه‌رزپێدانى، له ڕێگه‌ى گرتنه‌به‌رى ئه‌و ڕێكار و ڕێوشوێنانه‌ى كه بانكه بازرگانییه‌كان بۆ هه‌مواركردنه‌وه‌ى سیاسه‌تى بانكى و قه‌رزپێدان هان ده‌دات، به جۆرێك له‌گه‌ڵ ته‌واوى بانكه‌كانى دیكه‌ى سیستمه‌كه و له‌گه‌ڵ سیاسه‌ته‌كانى دراو و ئابووریى گشتیدا بگونجێت(41). ئاستى سه‌ركه‌وتنى بانكه ناوه‌ندییه‌كان ده‌وه‌ستێته سه‌ر ئاستى هه‌ژموونى مه‌عنه‌ویى بانكه ناوه‌ندییه‌كان به‌سه‌ر بانكه بازرگانییه‌كاندا، هه‌روه‌ها ئاستى هه‌ماهه‌نگى و هاوكاریى نێوانیان.
پێنجه‌م: مشتومڕ له باره‌ى سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان
له‌م ساڵانه‌ى دواییدا مشتومڕه‌كان له باره‌ى سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان هه‌ڵكشاون، به‌تایبه‌تى له‌دواى سه‌رهه‌ڵدانى قه‌یرانى دارایى جیهانى له ساڵى 2008، ده‌توانین به‌م شێوه‌یه ڕوونى بكه‌ینه‌وه:
- چه‌مكى سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان: سه‌ربه‌خۆیى بانكى ناوه‌ندی ئاماژه‌یه بۆ “سه‌ربه‌خۆبوونى له ده‌سه‌ڵاتى حكومه‌تى جێبه‌جێكار له‌و بڕیارانه‌ى كه په‌یوه‌ستن به سیاسه‌تى دراوه‌وه”(42)، به جۆرێك “جیاكارى هه‌بێت له‌نێوان ده‌سه‌ڵاتى دراو كه خۆى له بانكى ناوه‌ندیدا ده‌بینێته‌وه، له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتى ئابوورى كه خۆى له حكومه‌تدا ده‌بینێته‌وه، ئه‌مه‌ش له به‌ڕێوه‌بردنى سیاسه‌تى دراو و قه‌رزپێدان و په‌یكه‌رى ڕێكخراوه‌یى بانكدا”.
سه‌ربه‌خۆیى بانكى ناوه‌ندى ماناى تاكڕه‌ویى بانكه‌كه له دیاریكردنى ئامانجه كۆتاییه‌كانى سیاسه‌تى دراودا ناگه‌یه‌نێت، به‌ڵكوو ڕێكکه‌وتنێك له‌سه‌ر دیاریكردنى ئه‌و ئامانجانه له‌نێوان حكومه‌ت و بانكى ناوه‌ندیدا هه‌یه، ده‌بێت بڕیاره‌كانى بانكى ناوه‌ندى هاوشان له‌گه‌ڵ سه‌ربه‌خۆییه‌كه‌ى له‌گه‌ڵ سیاسه‌تى گشتیى ئابوورى ده‌وڵه‌تدا بگونجێت. له‌به‌ر ئه‌وه بۆ به‌دیهێنانى سه‌ربه‌خۆیى بانكى ناوه‌ندى، چه‌ندین مه‌رجى دیاریكراو هه‌ن كه ئه‌مانه‌ن(43):
- سه‌ربه‌خۆیى كارگێڕیى بانكى ناوه‌ندى له حكومه‌ت، له ڕێگه‌ى ده‌ستوه‌رنه‌دانى حكومه‌ت له دامه‌زراندن یان لابردنى به‌رپرسه سه‌ره‌كییه‌كانى، تاوه‌كوو ڕێگه به‌و كه‌سانه بدات سه‌ربه‌خۆییانه به دوور له كاریگه‌ریى فشاره‌كانى حكومه‌ت بڕیار بده‌ن.
- سه‌ربه‌خۆیى بانكى ناوه‌ندى له دانانى سیاسه‌تى دراو، هه‌ڵبژاردنى ئامرازه به‌كارهێنراوه‌كان بۆ جێبه‌جێكردنى.
- سه‌ربه‌خۆیى دارایى بانكى ناوه‌ندى، تاوه‌كوو بێتوانایى حكومه‌ت مسۆگه‌ر بكات له سنوورداركردنى تواناى له ده‌ستكه‌وتنى سه‌رچاوه‌ى دارایى پێویست، به‌تایبه‌تى له دۆخى په‌یڕه‌ونه‌كردنى ڕێنماییه‌كانیدا(44).
- پاساوه‌كانى سه‌ربه‌خۆیى بانكى ناوه‌ندى: ژماره‌یه‌ك به‌ڵگه‌ى ئابوورى هه‌ن كه جه‌خت له گرنگیى سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان ده‌كه‌نه‌وه. بێرنى فریزه‌ر پارێزگارى پێشووى بانكى یه‌ده‌گى فیدراڵیى ئوسترالیا ده‌ڵێت: هه‌وڵى پاساودانى گرنگیى سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان له ناوه‌رۆكدا یه‌كسانه به هه‌وڵى پاساودانى گرنگیى سه‌قامگیریى نرخه‌كان له‌لاى ئابووریى هه‌مووه‌كى. بۆ به‌دیهێنانى سه‌قامگیریى نرخه‌كان، سه‌ربه‌خۆیى بانكى ناوه‌ندى به داخوازى یه‌كه‌م داده‌نرێت(45). ده‌توانین به‌ڵگه به گرنگیى سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان بهێنینه‌وه له ڕێگه‌ى ژماره‌یه‌ك پاساوه‌وه، له‌وانه:
- ڕاستگۆیى سیاسه‌تى دراو په‌یوه‌سته به ئاستى متمانه‌ى بكه‌ره ئابوورییه‌كان له بانكه ناوه‌ندییه‌كاندا، هه‌روه‌ها توانایان له به‌دیهێنانى سه‌قامگیریى دراودا، له كاتێكدا سه‌ربه‌خۆنه‌بوونى ئه‌م بانكانه له ده‌سه‌ڵاتى حكومه‌ته‌كاندا وایان لێ ده‌كات له به‌كارهێنانیان بۆ مه‌به‌ستى سیاسی پارێزراو نه‌بن، به‌تایبه‌تى كه سروشتى سیاسه‌ته‌كانى حكومه‌ت وایه به ئاڕاسته سیاسییه‌كانى به‌رپرسانى حكومه‌ت كاریگه‌ره(46).
- سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان به‌توانایان ده‌كات له به‌دیهێنانى ئامانجه سیاسییه‌كان به پله‌یه‌كى گه‌وره‌تر له كارایى و وردى، هه‌روه‌ها مه‌رجه‌كانى شه‌فافیه‌ت و ڕوونكارى له كارى ئه‌م بانكانه‌دا به‌دی ده‌هێنێت(47). له بابه‌تى بانكه ناوه‌ندییه‌كان بۆ سه‌ركه‌وتن یان شكستهێنان له دانانى سیاسه‌تى دراو و جێبه‌جێكردنیدا، هه‌روه‌ها له تواناى به‌دیهێنانى ئامانجه‌كانیدا، سه‌ربه‌خۆیى مه‌رجێكى پێویسته(48).
- سیاسه‌تكاران و به‌رپرسانى حكومى ئاره‌زووى هاندانى ئابوورى ده‌كه‌ن به‌ره‌و گه‌شه‌پێدان به تێكڕاییه‌كى خێراتر و زیاتر له‌وه‌ى تواناى له‌خۆگرتنى ڕێگه‌ى پێ ده‌دات، له‌م جۆره بارودۆخانه‌دا سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان ده‌بێته ئه‌رك بۆ خۆگرتن له ڕوودانى ئه‌و دۆخه(49).
- حكومه‌ته‌كان له به‌دیهێنانى كورتهێنان له بودجه‌ى گشتى و پڕكردنه‌وه‌ى له ڕێگه‌ى قه‌رزكردن له بانكه ناوه‌ندییه‌كان هیچ ڕێگرییه‌كیان نییه، ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆى هاتنه‌ئاراى فشارى هه‌ڵئاوسانى گه‌وره، سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان هه‌لى ملكه‌چنه‌بوونیان بۆ فه‌رمانه‌كانى حكومه‌ت ده‌ڕه‌خسێنێت و له لێكه‌وته نه‌رێنییه‌كانى ئه‌و دۆخه دووریان ده‌خاته‌وه(50).
- به‌رپرسیارێتیى چاودێریكردن و ئاڕاسته‌كردنى سیستمى دراو و دارایى له ده‌وڵه‌تدا ده‌خرێته ئه‌ستۆى بانكى ناوه‌ندى، بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئاماژه ڕاسته‌قینه‌كانى په‌یوه‌ست به هه‌ڵئاوسان و داكشان له ئابووریدا سه‌ربه‌خۆیى زامنى تواناكانى ده‌كات، به دوور له فشاره‌كانى حكومه‌ت(51).
- زیادبوونى جیهانگیریى بازاڕه داراییه‌كان و هاوده‌مبوون له‌گه‌ڵ قه‌یرانه داراییه دووباره‌كان، سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان ده‌خوازێت، بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى ئه‌و قه‌یرانانه له ڕێگه‌ى به‌كارهێنانى ئامرازه داراییه گونجاوه‌كانه‌وه، به‌تایبه‌تى كه سه‌ربه‌خۆیى به گوێره‌ى بارودۆخ و پێشهاته ئابوورییه ڕاسته‌قینه‌كان نه‌رمی و ئازادیى جموجووڵ و كاریگه‌رى به بانكه‌كان ده‌به‌خشێت(52).
- سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان له‌سه‌ر مه‌حه‌ك: په‌یوه‌ندیى نێوان حكومه‌ت و بانكه ناوه‌ندییه‌كان له دروستبوونیانه‌وه تا ئێستا چه‌ندین پێشكه‌وتنى به‌خۆوه بینیوه، به هۆى گه‌شه‌كردنى چالاكییه ئابوورییه‌كان و گۆڕانى ئه‌ركى ئه‌م بانكانه‌وه، هه‌ر له تێپه‌ڕاندنى ئه‌ركى ده‌ركردنى دراوه‌وه به‌ره‌و كاریگه‌رى له ئابووریى ده‌وڵه‌تان و سه‌قامگیریى به‌هاى دراو، تاوه‌كوو ڕێكخستنى په‌یوه‌ندیى نێوان قه‌باره‌ى خستنه‌ڕووى دراو و قه‌باره‌ى ئابووریى گشتى. له كاتێكدا ده‌وڵه‌تان له سه‌ره‌تادا به‌ره‌و پشتیوانیكردن له بانكه ناوه‌ندییه‌كان ده‌ڕۆیشتن، به‌ڵام له ماوه‌ى نێوان هه‌ردوو جه‌نگه جیهانییه‌كه‌دا ئه‌م په‌یوه‌ندییه ئاڕاسته‌یه‌كى پێچه‌وانه‌ى وه‌رگرت، چونكه قه‌یرانى گه‌وره‌ى ئابوورى هانى ژماره‌یه‌ك له ده‌وڵه‌تانى دا بۆ ملكه‌چكردنى بانكه ناوه‌ندییه‌كان بۆ ده‌سه‌ڵاته‌كانیان به شێوه‌یه‌كى ته‌واوه‌تى، هه‌روه‌ك زیاده‌ڕه‌وییان كرد له وه‌رگرتنى قه‌رزكردن له‌و بانكانه، ئه‌مه‌ش به شێوه‌یه‌كى گشتى زیانێكى زۆرى به بارودۆخى دارایى و دراوى نێوده‌وڵه‌تى گه‌یاند، نه‌وه‌كوو ته‌نها به بارودۆخى بانكه ناوه‌ندییه‌كان(53).
بیرى ئابوورى بایه‌خى به سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان داوه. له ساڵى 1931دا ئابووریناسى به‌ریتانى جۆن مینارد كینز ئاماژه‌ى به‌وه كرد: “بانكى ناوه‌ندى نموونه‌یى ئه‌و بانكه‌یه له‌نێوان به‌رپرسیارێتیى بنه‌ڕه‌تیى حكومه‌ته‌كان و پله‌یه‌كى باڵا له سه‌ربه‌خۆیى ده‌سه‌ڵاتى بانكه‌كان تێكه‌ڵاوییه‌ك دروست ده‌كات”.
ئابووریناسى ئینگلیزى ده‌یڤید ڕیكاردۆ یه‌كه‌م كه‌سه بیرۆكه‌ى سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كانى باس كردووه له ساڵى 1824دا و ده‌ڵێت: ناكرێت پشت به حكومه‌ت ببه‌سترێت له كۆنترۆڵكردنى ده‌ركردنى دراوى كاغه‌زى، چونكه ئه‌مه ده‌بێته هۆى مه‌ترسییه‌كى گه‌وره. حكومه‌ت له ده‌ركردنى دراودا زیاده‌ڕه‌وى ده‌كات، بۆیه پێویسته ده‌سه‌ڵاتى ده‌ركردنى دراو به لیژنه‌یه‌كى هه‌ڵبژێردراو بسپێردرێت، نابێت حكومه‌ت هیچ هه‌ژموونێكى به‌سه‌ریاندا هه‌بێت”. ڕیكاردۆ دژى ئه‌وه‌یه هه‌ر په‌یوه‌ندییه‌ك له‌نێوان ئه‌م لیژنه‌یه و وه‌زاره‌ته‌كانى حكومه‌تدا هه‌بێت، ئه‌وه‌ش ڕه‌ت ده‌كاته‌وه ئه‌م لیژنه‌یه پاره بۆ حكومه‌ت قه‌رز بكات، له‌و باره‌یه‌وه ده‌ڵێت: “له دۆخێكدا حكومه‌ت پێویستى به پاره بێت، ده‌كرێت ئه‌م لیژنه‌یه به پێى یاسا؛ ڕێنمایى یاخود له ڕێگه‌ى میكانیزمه‌كانى قه‌رزپێدانى حكومییه‌وه قه‌رزى بداتێ(54)“.
لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كى بانكى یه‌ده‌گى فیدراڵیى ئوسترالى كه هه‌ژده ده‌وڵه‌تى له ماوه‌ى ساڵانى (1960-1993) گرتووەته‌وه(55)، ده‌یسه‌لمێنێت كه سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان ده‌بێته هۆى سه‌قامگیریى دراو و كۆنترۆڵكردنى تێكڕاى هه‌ڵئاوسان، له كاتێكدا مه‌ترسییه‌كانى هه‌ڵئاوسان له زیادبووندان ئه‌گه‌ر بێت و بانكه ناوه‌ندییه‌كان ببنه نێچیرى فشاره‌كانى حكومه‌ت، حكومه‌تیش سامانى ئه‌م بانكه بۆ پڕكردنه‌وه‌ى كورتهێنانى بودجه به‌كار بهێنێت. وێنه‌ى ژماره (2) ئه‌م بابه‌ته ڕوون ده‌كاته‌وه، به جۆرێك هه‌ر ده‌وڵه‌تێك به خاڵێك دیاری كراوه، ده‌ریده‌خات هه‌ر چه‌نده به‌هاى سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان به‌رز ببێته‌وه به ئاڕاسته‌ى ئاسۆیى به‌ره‌و لاى ڕاست، ئه‌وا ده‌بێته هۆى دابه‌زینى ئاستى تێكڕاى هه‌ڵئاوسان له ده‌وڵه‌تدا به‌سه‌ر ته‌وه‌رى سه‌ره‌وه به‌ره‌و خوار.
سه‌ربارى هه‌موو ئه‌وانه، تا ئێستاش په‌یوه‌ندیى نێوان حكومه‌ت و بانكه ناوه‌ندییه‌كان جێگه‌ى باسوخواسه، لێره‌دا پێویسته ئاماژه بكه‌ین به گرژیى په‌یوه‌ندییه‌كانى نێوان ئه‌نجوومه‌نى یه‌ده‌گى فیدراڵیى (بانكى ناوه‌ندى) ئه‌مه‌ریكى و حكومه‌تى ئه‌مه‌ریكى له ماوه‌ى ئه‌م ساڵانه‌ى دواییدا، به هۆى ئه‌وه‌ى ئه‌نجوومه‌نه‌كه هه‌وڵی دا له ڕێگه‌ى به‌رزكردنه‌وه‌ى نرخى سووده‌وه كۆنترۆڵكردنى هه‌ڵئاوسان بكات، له كاتێكدا دۆناڵد تره‌مپى سه‌رۆكى ئه‌وكاتى ئه‌مه‌ریكا بۆ هاندانى گه‌شه‌پێدان؛ كه‌مكردنه‌وه‌ى سوودى به باشتر ده‌زانى، بۆیه تره‌مپ به‌رده‌وام ڕه‌خنه‌ى له ئه‌نجوومه‌نى یه‌ده‌گى فیدراڵى ده‌گرت، تا گه‌یشته ئه‌وه‌ى له تشرینى یه‌كه‌مى 2018دا ئه‌نجوومه‌نه‌كه به “شێت” وه‌سف بكات(56). هه‌روه‌ها هه‌ڕه‌شه‌ى له‌كارخستنى جیرۆم بائولى سه‌رۆكى ئه‌نجوومه‌نه‌كه‌ى كرد، ئه‌وه‌ش نیگه‌رانیى ئابووریناسان و ناوه‌نده‌كانى دارایى و دراوى له باره‌ى سه‌ربه‌خۆیى ئه‌نجوومه‌نه‌كه‌وه ورووژاند. له‌و كاته‌دا دامه‌زراوه داراییه‌كان پێشبینیى ئه‌وه‌یان كرد ئه‌گه‌ر له‌كار لابردنه‌كه ڕوو بدات، ئه‌وا بازاڕى دارایى و به‌هاى سه‌روه‌ت و سامانى ئه‌مه‌ریكى بۆ ماوه‌یه‌كى درێژ داده‌ڕووخێت، چونكه ده‌بێته هۆى نه‌مانى متمانه به سیاسه‌تى دراوى ئه‌مه‌ریكى به شێوه‌یه‌كى ته‌واوه‌تى(57).
له كۆتاییدا ده‌توانین بڵێین سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان بووه‌ته پاڵپشتێكى سه‌ره‌كى بۆ ئابووریى هاوچه‌رخ و پێشكه‌وتوو(58)، تیۆره ئابوورییه‌كان و ئه‌زموونه كردارییه‌كان ئه‌وه‌یان سه‌لماندووه، به‌ڵام ئه‌مه لایه‌نه‌كه‌ى دیكه‌ش ڕه‌ت ناكاته‌وه كه به هۆى نه‌بوونى سنوورێكى ڕوون له‌نێوان هه‌بوون و نه‌بوونى سه‌ربه‌خۆییدا، دژوارى له دیاریكردنى پێوه‌ره ورده‌كانى سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كاندا هه‌یه. جگه له‌وه‌ى سه‌ربه‌خۆیى وه‌كوو خۆى نابێته هۆى ئه‌دایه‌كى ئابووریى نموونه‌یى له‌سه‌ر ئاستى گشتى. به‌م شێوه‌یه نهێنییه‌كه له هه‌ڵسه‌نگاندنى ورد و واقیعى كێشه و ئاڵنگارییه ئابوورییه‌كانه له ده‌وڵه‌تێكى دیاریكراودا، تا ببێته بناغه‌یه‌ك بۆ دانانى سنوورێكى گونجاو بۆ سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان، وه‌كوو ئامرازێك بۆ دۆزینه‌وه‌ى سیاسه‌تێكى دراو كه به شێوه‌یه‌كى باشتر به‌شدارى له خۆشگوزه‌رانیى كۆمه‌ڵگادا بكات(59).
شێوه‌ى ژماره (2)
په‌یوه‌ندیى پێچه‌وانه له‌نێوان سه‌ربه‌خۆیى بانكه ناوه‌ندییه‌كان و تێكڕاى هه‌ڵئاوسان
Source: B.W. Fraser, Central Bank Independence: What Does It Mean? Reserve Bank of Australia Bulletin, December 1994, p 5.
سەرچاوەكان
١. زكريا الدوري، يسرا السامرائي، البنوك المركزية والسياسات النقدية، عمّان: دار اليازوري العلمية، 2013، ص23 .
- 2. Stefano Ugolini, The Historical Evolution of Central Banking, Handbook of the History of Money and Currency, (UK: Springer Nature, 2018), p2.
3 . ضياء مجيد الموسوي، اقتصاديات أسواق المال، الإسكندرية: مؤسسة شباب الجامعة، 1999، ص246 .
4 . زينب عوض الله وأسامة محمد الفولي، أساسيات الاقتصاد النقدي والمصرفي، بيروت: منشوارت الحلبي الحقوقية،2003 ، ص138 .
.5 عبدالواحد المخزومي، الصيرفة المركزية، بيروت: دار الطليعة للطباعة والنشر، 1987، ص25 .
.6 أمينة طوقان، دور البنوك المركزية في إرساء السياسة النقدية، مؤتمر مستجدات العمل المصرفي في سورية في ضوء التجارب العربية والعالمية، البنك المركزي السوري، دمشق، 2 – 3 يوليو 2005، ص ص2-1.
- Roger Orsinger, Banks of the World, (London: Mac Milan & CO. Ltd, 1967), p258.
- Stefano Ugolini, Op.Cit, p2.
.9 سهير معتوق، استقلالية البنك المركزي المصري، مجلة كلية التجارة، جامعة حلوان، 2002، ص10 .
.10 محمد حامد دويدار، مبادئ الاقتصاد النقدي والمصرفي، الإسكندرية: جامعة الإسكندرية، 1983، ص218 .
.11 بان صلاح الصالحي، دور البنك المركزي في مالية الدولة، بغداد: جامعة بغداد، 2012، ص7.
.12 المرجع السابق، ص7.
.13 محمد حامد دويدار، مرجع سابق، ص218 .
.14 عدنان خالد التركي، السياسة النقدية والمصرفية في الإسام، عمَّان: مؤسسة الرسالة، 1988، ص ص112-113.
.15 زكريا الدوري و يسرا السامرائي، مرجع سابق، ص25 .
.16 بان صلاح الصالحي، مرجع سابق، ص8.
.17 فوزي القيسي، النظرية النقدية، بغداد: مطابع دار التضامن، 1964، ص268 .
.18 بان صلاح الصالحي، مرجع سابق، ص10 .
.19 محمد حامد دويدار، مرجع سابق، ص219 .
.20 حقوق السحب الخاصة: هي أصل احتياطي دولي استحدثه صندوق النقد الدولي عام 1969، كمكمل للاحتياطيات الرسمية للبلدان الأعضاء لدى الصندوق. وتتحدد قيمة حقوق السحب الخاصة وفق سلة من 5 عمات رئيسية، هي اليوان الصيني، والدولار الأمريكي، واليورو، والين الياباني، والجنيه الاسترليني. وحقوق السحب الخاصة هي استحقاق محتمل على عمات البلدان الأعضاء القابلة للاستخدام الحر. ويستطيع حائزو حقوق السحب الخاصة الحصول على هذه العمات من الصندوق في مقابل ما لديهم من حقوق سحب خاصة.
.21 فوزي القيسي، مرجع سابق، ص268 .
.22 هيفاء غدير غدير، السياسة المالية والنقدية ودورها التنموي في الاقتصاد السوري، المجلد 11 من دراسات اقتصادية، دمشق: الهيئة العامة السورية للكتاب، 2010، ص50 .
.23 بان صلاح الصالحي، مرجع سابق، ص10 .
.24 عبدالعلي جبيلي، فيتالي كرامارنكو، اختيار نظم الصرف في الشرق الأوسط وشمال إفريقيا، واشنطن، صندوق النقد الدولي، 2003، ص ص19-21 .
.25 موري سومية، آثار تقلبات أسعار الصرف على العائدات النفطية: دراسة حالة الجزائر، رسالة دكتوراه، كلية العلوم الاقتصادية وعلوم التيسير، جامعة أبي بكر بلقايد، الج ا زئر، 2009/2010، ص ص14-7.
.26 إيمان باديس، دور البنك المركزي في ممارسة الرقابة على البنوك التجارية، رسالة ماجستير، كلية العلوم الاقتصادية والعلوم التجارية وعلوم التيسير، جامعة العربي بن مهيدي، الجزائر، 2011/2012 ، ص65 .
.27 باري ن. سيجل، النقود والبنوك والاقتصاد، ترجمة: طه عبدالله منصور وعبدالفتاح عبد الرحمن عبد المجيد،)الرياض: دار المريخ للنشر، 1987، ص254 .
.28 فوزي القيسي، مرجع سابق، ص270 .
.29 باري ن. سيجل، مرجع سابق، ص251 .
.30 سعيد نعمان، النظام النقدي، الجزائر: وزارة التعليم العالي والبحث العلمي، 2008 ، ص105 .
.31 خضير عباس المهر، التقلبات الاقتصادية بين السياسة المالية والنقدية، السعودية: جامعة الملك سعود،1980 ، ص ص189-184 .
.32 إيمان باديس، مرجع سابق، ص ص80-74 .
.33 نواف جابر مالك الصباح، أثر أدوات النقد التي يستخدمها البنك المركزي الكويتي في إرساء السياسة النقدية لتشجيع البنوك على دعم الاستثمار، رسالة ماجستير، جامعة الشرق الأوسط، الأردن، 2013، ص13 .
.34 أحمد غربي، مدى فعالية السياسة النقدية في التشغيل و استقرار الأسعار – حالة الجزائر، مجلة الاقتصاد والمالية، جامعة حسيبة بن بوعلي الشلف، ديسمبر 2016، ص5.
.35 نواف جابر مالك الصباح، مرجع سابق، ص19 .
.36 أحمد غربي، مرجع سابق، ص5.
- Allan H. Meltzer, Monetary, Credit and (Other) Transmission Processes: A Monetarist Perspective, Journal of Economic Perspectives, Fall 1995, pp66-68.
.38 إيمان باديس، مرجع سابق، ص ص57-56 .
- Allan H. Meltzer, Op.Cit, p68.
.40 باري ن. سيجل، مرجع سابق، ص272 .
.41 نواف جابر مالك الصباح، مرجع سابق، ص ص21-20 .
.42 بان صلاح الصالحي، مرجع سابق، ص5.
.43 خلف محمد حمد الجبوري، دور استقلالية البنوك المركزية في تحقيق أهداف السياسة النقدية مع الإشارة إلى التجربة العراقية في ضوء قانون البنك المركزي الع ا رقي رقم 65 لسنة 2004، مجلة تكريت للعلوم الإدارية، كلية الإدارة والاقتصاد، جامعة تكريت، العدد 23، المجلد 7، 2011، ص72 .
.44 حيدر حسين آل طعمة، استقلالية البنوك المركزية: المبررات والمعايير، مركز الفرات، 4 ديسمبر 2018، متاح على الرابط: http://cutt.us/pCkPL
- B.W. Fraser, Central Bank Independence: What Does It Mean?, Reserve Bank of Australia Bulletin, December 1994, p1.
- Gabriel Mangano, Measuring Central Bank Independence: A Tale of Subjectivity and of its Consequences, Oxford Economic Papers, Volume 50, Issue 3, July 1998, pp 468–492.
47 . هيفاء غدير غدير، مرجع سابق، ص207 .
- 48. منصوري زين، استقلالية البنك المركزي وأثرها على السياسة النقدية، ملتقى المنظومة المصرفية الجزائرية والتحولات الاقتصادية: واقع وتحديات، جامعة الشلف، الجزائر، 2010، ص424 .
- B.W. Fraser, Op.Cit, p1.
- Gabriel Mangano, Op.Cit, p2.
51 . حيدر حسين آل طعمة، مرجع سابق.
- 52. المرجع السابق.
53 . خلف محمد حمد الجبوري، مرجع سابق، ص ص74-73 .
- 54. منصوري زين، مرجع سابق، ص421 .
- 55.W. Fraser, Op.Cit, p 1.
- 56. إيمان باديس، مرجع سابق، ص ص53-48 .
- 57. Samuel Rines, The Clash between Trump and the Federal Reserve, The National Interest, January 6th 2019, available at: http://bit.do/eMbrN
- 58. The Economist, A debate about central-bank independence is overdue, October 20th – October 26th, 2018, p 9.
- 59. Athanasios Orphanides, the Boundaries of Central Bank Independence: Lessons from Unconventional Times, Institute for Monetary and Economic Studies, Bank of Japan, Discussion Paper No. 2018-E-10, August 2018, p1.
گۆڤاری ئایندەناسی ژمارەی پانزەیەم (15) کانوونی یەکەم، پایزی 2022، ساڵی سێیەم