English
كوردی
العربية
ڕانانى ئاییندەیى ژمارە (٣) ى ساڵى٢٠٢٠
ململانێ ئەستەمەکان لە عێراق وهەرێمى کوردستان
– ڕانانی ئایندەیی ژمارە (٣)
– توێژەران:
د.یوسف گۆران، د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول، د.هەردى مهدى میکە، م.یاسین طه محمد
– سلێمانى – هەرێمى کوردستان
– نیسان ٢٠٢٠
پێرستى تەوەرەکان
تەوەری یەکەم: ململانێکانى پێکهێنانەوەی حکومەت؛ ئاست وسیناریۆکان.
تەوەری دووه‌م: سیستەمى ناناوەندێتى؛ گرفتەکان وئاسۆکانى بەڕیوەبردن لە هەرێمى کوردستان.
تەوەری سێیەم: چاره‌نوسى به‌ندكراوانى داعش ومه‌ترسيه‌كانى له ئاينده‌دا.
سەرەتا
ڕانانی مانگی نیسان هاوکاتە لەگەڵ زیندووبونەوە و هەستیاریی پرسگەلێکی چارەنووسساز لە عێراق و هەرێمی کوردستاندا، وەک دەبینرێت دۆخی عێراق و هەرێمی کوردستان، یەخانگیریی سێ پرسی هەستیاری عێراقی، کوردستانی و ناوچەیی بوونەتەوە، ئەوانیش: پێکهێنانەوەی حکومەتی عێراق، دۆسێی هەمیشەیی چۆنێتی بەڕێوەبردنی هەرێمی کوردستان(ناوەندێتی و ناناوەندێتی) و دواجار دۆسێی سەرهەڵدانەوە و ڕۆڵی بەندکراوان و کەمپە خێزانییەکانی جێماوانی داعش. ئەمانە مەترسی هەنووکەیی و گۆڕاوی مەترسیدارن لە هاوکێشە ئایندەییەکانی هەرێم و ناوچەکەدا. ئەم سێ پرسە بە جۆرێک پێکەوەبەسترا و پێکداچوون لەلایەک دەتوانن لە بەڕێوەبردنێکی تەندروستدا تەواوکار و چەسپێنەری ئاسایشی کۆمەڵایەتی و سیاسیی عێراق و هەرێمی کوردستان بن و لە خراپ بەڕێوەبردنیشیاندا هەڕەشەی ڕاستەقینە دەبن و هەلی نزیک و دوور دەدەنە ئەو مەترسیانەی کە تەنها فوولێکردن و بووژاندنەوەیان پێویستە.
ڕانانی ژمارە سێ؛ لە سێ تەوەردا تاوتوێ و بەدواداچوونی بۆ هەرسێ پرسەکە کردووە و لە هەر یەکێکیاندا ئاست و ئاستەنگ و سیناریۆکانی خستووەتەڕوو:
تەوەری یەکەم: ململانێکانى پێکهێنانەوەی حکومەت؛ئاست و سیناریۆکان
لە عێراقدا چەندین ململانێی سیاسیی- شوناسی کۆسپی سەرەکی بەردەم پرۆسەی سیاسیین و هەمیشە ئەگەری زیندوون و لە سەرەتای هەر ڕوداوێکی نوێیدا زیندوودەبنەوە و لانیكەم 15 ساڵە چارەسەر نەكراون، لەكاتێكدا دەكرا عێراقی نوێ لەپاش ٢٠٠٣ەوە یەكێك لە ئامانجەكانی سفركردنەوە یان كەمكردنەوەی ئەو کۆسپانە بێت.
– ئاستە ناوخۆییەکانى ململانێکان
لەسەر ئاستی ئاسۆیی، سێ هێز لە ململانێی توندی بێکۆتاییدان: شیعە، سوننە و کورد، ڕوخساری ململانێکان ڕیشەیان لە کێشەی جڵەوداریی، شوناس، خاک، ماف و پێگە لەسەر ئاستە سیاسییەكەیی و هەتا بەرەو ناوەڕۆكیش بڕۆیت باكگراوەندە كۆمەڵایەتی و مەزهەبییەكان وەرگریت و كێشەكان قووڵتر دەبنەوە.
لەسەر ئاستی شاقووڵی ململانێ ناوخۆییەکانی نێوماڵی شیعی كە بەمدواییانە بە زەقی دەركەوتووە سێبەری زۆری بەسەر کۆسپ و قەیرانەكانەوە هەیە. ئەم ناكۆكییە ناوخۆییانە پێشتر بەچەند شتێك پەردەپۆش كرابوون كە بەپلەی یەکەم عەباکەی سیستانی، دووەم ئێران و سێیەم مەسەلەی سەپاندنی هەژموونی شوناسی شیعی بەسەر عێراقەوە و دواترینیشیان مەترسی و دوژمنی هاوبەشبوو(داعش ٢٠١٤)، بەڵام لە ٢٠١٨ كە سەروەختی بەشینەوەی دەسكەوتی شەڕبوو، هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كرا و شیعەكان بەسەر پێنج هاوپەیمانێتی و فراكسیۆنی سەرەکى ناكۆك و ناتەبادا دابەشبوون، هەر لەم كاتەشدا بەهۆی گوشارەكانی (ترەمپ)ەوە دۆخی ئابووریی ئێرانیش شڵەژا، بەدوای ئەوەشدا لەسەرەتای ٢٠٢٠ سایەی (قاسم سلێمانی) و تەواوكەرە عێراقییەكەی (ئەبومەهدی موهەندیس) بەرۆكێتێكی ئەمەریكی ئاوابوو، ئەمەش وایكرد ململانێكانی شیعە بچنە قۆناغێكی هەستیار و لەسەر ئاوازی شەقامی خرۆشاو و ناڕازی و تووڕە كە بەشی هەرەزۆریان بنكەی جەماوەریی هێزە شیعەكان بوون.
بۆ یەكەمجار گوشاری خۆپیشاندەران و پاشان هاتنە سەرخەتی سیستانی، بۆ یەکەمجار حكومەتی عێراقی (لە دوای ٢٠٠٣ەوە)، ناچار بەدەستلەكاركێشانەوەكرد كە ‘عادل عەبدولمەهدی’ سەرۆكایەتی دەكرد، کە دەرگای لەسەر ناكۆكییەكان بۆ پڕكردنەوەی جێگاكەی كردەوە، هەر ئەمەش بووە هۆی تۆماركردنی پێشینەیەكیتر كە شكستهێنانی تەواوكردنی ئەرك بوو لەلایەن سەرۆكوەزیرانێكی شیعەی ڕاسپێردراوەوە كە (محەمەد تۆفیق عەللاوی) بوو، لەپاش ڕاسپاردنی (عەدنان زورفی)یش زەیت بەسەر ئاگری ململانێکەدا کرا، كە سێ لایەنی سەرەکی و هەندێکی لایەنیتری ناسەرەکی کێشمەکێشەکەیان بەڕێوەدەبرد: کوتلەی سائیرونی ڕەوتی (موقتەدا سەدر)، کوتلەی فەتح (هادی عامری) ودوڵەتی یاسا (نووری مالکی) لەپەنا ئەوانیشدا ڕەوتی حیكمە (عەممار حەكیم) و هاوپەیمانێتی نەسر (حەیدەر عەبادی) لەگەڵ وردە هێزیتر وەك فەزیلەی ئیسلامی، لەدەرەوەی ئەم هێزانەش گروپە چەكدارە وەلائییەكانی سەر بەئێران بوونەتە خاوەن دەنگ و هێزی گوشار بەسەر پرۆسەی سیاسیەوە، بەجۆرێك گومان دەكرێت ئەوان خاوەن قسەی سەرەتا و كۆتایی بن لە پرۆسەكەدا و لیست و هێزە سیاسییەكانیدی شیعە هەڵوێستەكانی خۆیان لەسەر ئاوازی ئەوان و بەپێی دوور و نزیكییان لە ئێرانەوە رێك بخەن.
کێشەی سەرەکی هێزەكانی شیعە خۆی لە خواستى هەژموون و بەرژەوەندی و جڵەوداریی دەسەڵاتدا دەبێنێتەوە و هیچ لایان ناتوانێت سازش بۆ ئەوانی دی بکات. هەرلایەکیان ئەوە دەزانێت گەر دەست لە دەسەڵات بەربدات ئەوا چارەنووسی ئەزموونکراوی حزبی دەعوە وەک هێز و مالیکی و جەعفەری و عەبادیش وەک کەسایەتی دەبێتە بەشیان. بۆیە نایانەوێت ئەو یادەوەرییە تاڵانە بکەنە قەدەری خۆیان، کە پەراوێزکەوتن و جێهێشتنی شەقامی لێدەکەوێتەوە.
بە گشتیش لە ئێستادا بە پلەی یەکەم ئەم ململانێی شیعی-شیعیانەیە کێشەسازی پێکهێنانی حکومەتن وململانێی ماڵی پەرتەوازی سوننی و پاشان نێوماڵی کورد کێشەی دووەم وسێیەمی بەردەم پرۆسەکەن.
– ئاستە دەرەکییەکانى ململانێکان
کۆسپێکی دیکەی هەمیشەیی بەردەم پرۆسەی سیاسیی و بەتایبەت لە ئانی پێکهێنانی حکومەتەکان، ململانێی نێودەوڵەتیی و هەرێمایەتییە، بەتایبەت ململانێی هەمیشەیی ئێران-ئەمریکایە، کە عێراقى ڕووبەڕووی پێکادانی بەرژەوەندی ئەم لایەنانە کردۆتەتەوە، لە چەند مانگی ڕابردوودا بە ڕوودانی کێشەگەلێکی وەک: بۆردومانی بنکە سەربازییەکان و گڕتێبەردانی باڵێۆزخانەی ئەمریکا لە عێراق، کوشتنی قاسمی سولەیمانی، بۆردوومانی هێزە پرۆئێرانییەکانی عێراق، جوڵە سیاسییەکانی هەردوو وڵات نیشاندەری ئەوەن کە:
– هەرچی ئەمریکایە نایەوێت بەو ئاسانییە (پاش ئەو تێچوونە سەربازی، مادیی و سیاسییەی لە عێراقی پاش ٢٠٠٣دا کردوویەتی) ئەم وڵاتە جێبهێڵیت، بەڵکو سەختر لە جاران دەیەوێت لە ڕێی تاقیکردنەوەی سەرجەم کارتە سەربازیی، ئابووریی وسیاسییەکانییەوە جێگە بە دژبەرەکانی چۆڵ بکات و ڕوداوەکانی ئەم دواییەش ئەم ئەگەرەی کردە واقیع.
ب. هەرچی ئێرانیشە، سەرەڕای ئەوەی عێراق پێگەی ستراتیژی و بەشێکی تەواوکاری هیلالی شیعی وبەرژەوەندییە جیۆپۆلەتیکیەکانیەتی، لە ئێستادا کە دۆخی ئابووریی وسیاسیی نالەبارە، شادەماری ئابووریی و ترانزێتی پێچپێلێدانی گەمارۆکانییەتی، بۆیە تارانیش نایەوێت بەو ئاسانییە تەسلیمی ویستی واشنتۆن بێت.
بەهەرحاڵ، ململانێکانى پێکهێنانى حکومەت، کە زۆربەى کات لەسەر ئاستى ناوخۆیی ودەرەکی لە هەڵکشان و هێبوربونەوەیاندا هاوتەریب و هاوکرۆکن، لەئیستادا بە ناچارکردنى (زوروفی) بە کشانەوە لە ئەرکى پێکهێنانى حکومەت لە ٩/٤/٢٠٢٠ و ڕاسپاردنى (مصطفی کاظمى) بە گرتنەئەستۆى ئەو ئەرکە، بە جۆرێک لەهێوربونەوە و سازانى ڕوکەشى گەیشتووە، بەڵام هەرگیز ئەمە واتاى ئەوەى نییە کە جارێکیتر ململانێکان بەرەو هەڵکشان و سەختبوون ناچنەوە. خۆ ئەگەر ئەم سازانە ڕووکەشیەى ئێستا تا دواى پێکهێنانى حکومەتێکیش درێژەبکێشێت، ئەوا هەر حکومەتێکی لاواز بەرهەمدێت (وەک ئەوەی لە کابینەی عەبدولەمهدی-دا بینرا) كە بنەمای كاركردنی بریتی بوو لە خۆبەماسككردن بۆ دەسەڵات وهەژموونی هێزگەلێكی شاراوە كە بڕیاربەدەستی یەكەم وژێربەژێربوون بەبێ ئەوەی بەئاشكرا خۆیان بەخاوەنی حكومەت بكەن وبەرپرسیارێتی شكستەكانی هەڵگرن.
– سیناریۆکانى پێکهێنانەوەى حکومەت:
گەڕى ئەم جارەى پرۆسەى پێکهێنانەوەى حکومەت دەکرێت لەبەردەم دوو سیناریۆدا بێت:
سیناریۆى یەکەم: واى پێشبینى دەکات ‘کاظمى’ لە ئەرکى پێکهێنانى حکومەتدا سەرکەوتوبێت و بتوانێت بەئاسانى هەم ئەندامانى کابینەکەى بەربژێر بکات و هەم دەنگى زۆرینەى ئەندامانى ئەنجومەنی نوێنەرانیش مسۆگەر بکات، ئەمەش بەرمەبناى ئەو پشتیوانییە ناوخۆیى (کوردى- سونى- شیعی) و نیمچەهاوڕاییە دەرەکییە (ئێرانى- ئەمریکى)یەى کە لەئانى ڕاسپاردنیدا هەیبوو، ئەمە وێڕاى کەمبونەوەى فشارى خۆپیشاندەران لەسەرى کە بەهۆى ڕێکارەکانى بەرگرتن لە بڵاوبوونەوەى پەتاى کۆرۆناوە تاڕادەیەک وەستاوە.
سیناریۆى دووەم: وا پیشبینى دەکات چانسى ‘کاظمى’ لە چانسى ‘عەلاوى’ و’زوروفی’ باشتر نەبێت و سەرلەنوێى ململانێکان ببنەوە کۆسپى رێگەى، کە ڕەنگە لەئاکامدا بەهۆى قایلنەکردنى لایەنێک یان زیاتر لە هێزە ناوخۆییەکان لە شیعە یان کورد و سوننە یان هێزە دەرەکییەکان، لەهەرکاتێکدا لەماوەى ئەو (٣٠) ڕۆژەى کە هەیەتى بۆ پێکەوەنانى کابینەکەى ناچاربکرێت بە کشانەوە، یان لە دواساتدا ئەنجومەنى نوێنەران بۆ متمانە پێدانى ئامادەى کۆبوونەوە نەبێت، یان هەر متمانەى پێنەدات، بەمەش ‘کاظمى’ لە ئەرکى پێکهێنانى حکومەتدا شکست بهێنێت.
لەئەگەرى ڕوودانى ئەم سیناریۆییەى دووەمیشدا، بەهۆى کۆتاییهاتنى بژادەکانى بەردەم سەرۆک کۆمار بۆ پێکهێنانى حکومەتێکى نوێ بەپێى مادەى (٧٦)ى دەستور، ڕەنگە لە مەترسى نەڕۆیشتنى ئاڕاستەى پرۆسەکە بەرەو گرتنەبەرى ڕێکارەکانى مادەى (٦٤)ى دەستور کە شیاوە بۆ دەربازکردنى دۆخەکە بە هەڵوەشاندەوەى ئەنجومەنى نوێنەران وپەنابردن بۆ ئەنجامدانى هەڵبژاردنی پێشوەخت، بەتایبەت ئەگەر خۆپیشاندانەکان دەستپێبکەنەوە، یان بۆ ڕێگرتن لە بەرکاربوونى مادەى (٨١) دەستور کە تایبەتە بە دانانى پۆستى سەرۆکوەزیران بە (خلو – چۆڵ) و جێگرتنەوەى لەلایەن سەرکۆمارەوە تا لەماوەى (١٥) ڕۆژدا کەسێکیتر بۆ پێکهێنانى حکومەتێک بەپێى مادەی (٧٦) ڕابسپێرێت، بۆ ڕێگرتن لەم دوو پێشهاتە دەستورییە مەترسیدارە لەسەر پێگەى شیعە و هێزەکانى، ڕەنگە “هێشتنەوەى عەبدولمهدی” تاکە دەرچەى بەردەم ئەو هێزانە بێت بۆ پاراستن و درێژەدان بە بەرژەوەندییە هەنوکەییەکانیان، ئەگەر بۆ ماوەیەکى کورتیشبیت، بەڵام ئەوەى لە ئەنجامى هەموو ئەم ئەگەر و پێشهاتانە پێشبینیکراوە دوور و نزیکانەدا مەترسی ڕوودانى هەیە قڵپبوونەوەى دۆخەکەیە بەرە و ئاشوب و پێکدادانى چەکدارى، لەئاکامى زیاتر گەشەسەندنى ململانێکان و دەرەقەتنەهاتنى ئامرازە دەستورییەکان بۆ کۆنترڵکردنى دۆخەکە.
تەوەری دووەم: سیستەمى ناناوەندێتى؛گرفته‌كانى و ئاسۆكانی به‌رێوه‌بردن لە هەرێمى کوردستان:
بیرۆکەى ناناوەندێتى (اللامرکزیة-Decentralization) لە سادەترین واتایدا بریتییە لە (گواستنەوەى پرۆسەى بڕیاردان و جێبەجێکردن لە دەسەڵاتى ناوەندییەوە بۆ یەکە کارگێریی و سیاسی و جوگرافییەکانى خوارەوەى وڵات)، ئەمەش دەشێت بە دەستور ڕێکبخرێت، بەتایبەت ئەگەر لە شێوازى ناناوەندێتیی سیاسی بوو کە ناسراوە بە “فیدراڵى”، لەم کاتەشدا یەکەکان دەسەڵاتى بڕیاردانیان لەسەر ئاستى “یاسادانان، جێبەجێکردن و دادوەرى’ دەبێت. هەروەک دەشێت بە یاساى ئاسایی ڕێکبخرێت ئەمەش زیاتر بۆ شێوازى ناناوەندێتى کارگێڕى کە بە کارگێریى خۆجێیەتى (الإدارة المحلیة) ناسراوە بەرکاردەبێت، لەم کاتەشدا زۆربەى کات یەکەکان دەسەڵاتى بڕیاردانیان تەنها لەسەر ئاستى جێبەجێکردنى سیاسەتە گشتیەکاندا دەبێت، بۆیە بەپێى بنەما یاسایى و دەستورییە باوەکان ئەم بیرۆکەیە لەسەر چەند پایەیەکی سەرەکى ڕاگیراوە:
١- دابەشکردنى وڵات بۆ چەند یەکەیەکى جوگرافى(هه‌رێم، ناوچه‌ی ئۆتۆنۆم و پارێزگا…) کە هەریەکەیەک کەسایەتییەکى یاسایى خۆى هەبێت.
٢- هەریەکەیەک بەپێى دەستور یان یاساى ئاسایى دەسەڵاتى بڕیاردانى سەربەخۆى لەسەر خۆبەڕێوەبردن و دابینکردنى پێداویستییەکانى خۆى پێ دەدرێت.
٣- دانیشتوانى هەر یەکەیەک لەڕێى هەڵبژاردنى ڕاستەوخۆوە بڕیاردەر وکاربەدەستانى خۆیان دابنێن.
٤- بوونى سەربەخۆیى دارایى کە لە سایەیەدا هەر یەکەیەک تواناى هەبێت بە سەرچاوەکانى داهاتى خۆی هەموو یان زۆربەى خەرجییەکانى خۆى دابین بکات.
دامه‌زراندنی سیستمی ناناوه‌ندێتی له وڵاتێكه‌وه بۆ وڵاتێكیتر به پێی ئهزمونی مێژوویی و كولتوری سیاسی و كارگێڕی جیاوازی تێدایه، هیچ كاتێك مۆدێلێك نیه كه ده‌قاوده‌ق بتوانێت له وڵاتێكیتر وه‌ك خۆی جێبه‌جێ بكرێت، تایبه‌تمه‌ندی وڵات شوێنپه‌نجه‌ی سه‌ره‌كی له دروستبوونی سیستمه‌كه ده‌بینێت. ئه‌م راستینەیه بۆ كوردستانیش دروسته.
كوردستان و هه‌رێمه‌كه‌ی زاده‌ی ئهزمونی مێژوویی، كولتووری سیاسی، ئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تیی كۆمه‌ڵگەی كوردستانه و هه‌ر بۆیه دانانی سیستمێكی به‌ڕێوه‌بردنی باش و چالاك، به ناناوه‌ندێتییه‌وه، پێویستی به تێگه‌یشتنی شێواز و به‌ربه‌سته مێژویی و كولتوورییه‌كانه كه زۆرجار به هۆكاری جیاوازەوە پشتگوێ ده‌خرێت.
– كولتووری به‌ڕێوه‌بردن و ناناوه‌ندێتی له كۆمه‌ڵگای كوردستاندا
هه‌رچه‌نده له روی مێژوییه‌وه كوردستان چانسی سه‌ربه‌خۆیی سیاسی-ئیداری نه‌بووه، به‌ڵام بۆ هه‌زاران ساڵ و تا ڕوخانی دوامیرنشین (بابان) له‌لایه‌ن عوسمانییه‌كانه‌وه له ساڵی ١٨٥١، كۆمه‌ڵگەكه به شێوه‌یه‌كی ناناوه‌ندێتی به‌ڕێوه ده‌چوو. واقعی جوگرافی، كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوری به‌رده‌وام پاڵپشتی كولتووری نیمچه سه‌ربه‌خۆیی و ناناوه‌ندێتی بووه. له كاتێكدا ده‌وڵه‌تی مۆدێرن له ئه‌وروپا چینی ناوه‌ڕاستی سیاسی و رۆشنبیری ئابووریی رۆڵی سه‌ره‌كی تێدا بینیوه، له كوردستاندا واقعی سیاسی، ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی میرنشینه‌كان توانای دروستكردنی گوتاری نه‌ته‌وه‌یی سه‌ر‌تاسه‌ریی له‌سه‌رجه‌م ئاسته‌كان، به‌كارگێڕیشه‌وه، نه‌بووه، سه‌ره‌نجام تا ناوه‌ڕستی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م زۆربه‌ی هه‌رێمی كوردستان له روی كارگێڕییه‌وه به شێوه‌یه‌كی ناناوه‌ندێتی به‌رێوه ده‌برا، ئه‌م كولتوورەش بۆ واقعی كۆمه‌ڵگەی كوردستان گونجاوتر بوو.
له‌ماوه‌ى نێوان روخانی دوا میرنشینی نیمچه‌سه‌ربه‌خۆی كوردستان ١٨٥١ و دروستبونی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ١٩٩٢ دوو ئهزمونی خۆبه‌ڕێوه‌بردن (١٩١٩ له سلێمانی، ١٩٤٦ له مهاباد) دروست بوو، هه‌ردوو ئه‌زمونه‌كه ناوچه‌یی(لۆكه‌ڵی) بوون، جگه له هۆكاریتر، هۆكاری ناوخۆیی به‌هێزیش بۆ په‌لنه‌هاوشتنیان بۆ ده‌ره‌وه‌ی ناوچه‌كانیان هه‌بوو.
دامه‌زراندنی حكومه‌تی هه‌رێم (ساڵی ١٩٩٢) به قۆناغێكی گرنگی یه‌كگرتنه‌وه‌ی گوتاری سیاسی بینرا، به‌ڵام راستیه‌ك هه‌یه كه هه‌ردوو پارته سه‌ره‌كییه‌كه‌ی هه‌رێم له ئانی شۆڕشی دژ به به‌عسیشه‌وه ناوچه‌كانیان دابه‌ش كردبوو، ئه‌م دابه‌شبوونه‌ش ره‌گێكی قوڵی كولتووری و جوگرافی هه‌بووه و ته‌نها ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئیراده‌ی پارته‌كان نه‌بووه، به‌ڵكو ده‌كرێت وه‌ك دوو ڕه‌وتی مێژوویی جیاوازی هه‌مه‌لایه‌ن ده‌ستنیشان بكرێت. پاش هه‌ڵبژاردنی ١٩٩٢ هه‌ردوو پارتی سیاسیی باڵاده‌ست (یه‌كێتی و پارتی) بێ ڕه‌چاوكردنی واقعی جوگرافی و كولتووری هه‌رێم هه‌وڵی دروستكردنی حكومه‌تێكی یه‌كگرتووی ته‌وافقی له‌سه‌ر بنه‌مای ناوه‌ندێتی دا، سه‌رباری سه‌ركه‌وتنه به‌راییه‌كان، به‌هۆی لاوازی كولتووری هاوبه‌شی حوكمڕانی و ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌كی و به‌هێزی مه‌یلی خۆجێیی به‌رێوه‌بردن ئه‌م ئه‌زمونه سه‌كه‌وتوو نه‌بوو ته‌نها دوو ساڵ بڕی كرد، سه‌ره‌نجام شه‌ڕی ناوخۆ و جیاكردنه‌وه‌ی جوگرافی و ئیداره‌ی جیاواز تا ٢٠٠٥ی لێكه‌وته‌وه.
پاش یه‌كخستنه‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێم، له یه‌ك حكومه‌تدا(٢٠٠٥) نه‌توانرا شێوه‌ی به‌رێوه‌بردنی هه‌رێم به ته‌واوی یه‌كبخرێته‌وه، وه‌زاره‌تی دارایی و پێشمه‌رگه بۆ ماوه‌یه‌ك به جیاوازی مانه‌وه، هه‌وه‌ها ئیداره‌ی كۆن (زه‌رد و سه‌وز) به دیفاكتۆ له زۆربه‌ی بواره‌كاندا مایه‌وه، مه‌یلی ده‌سه‌ڵاتی لۆكاڵی له رێی ناناوه‌ندێتی به‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتی یه‌كگرتووی ناوه‌ندێتی له هه‌ولێری پایته‌خت، به‌تایبه‌ت له زۆنی سه‌وز، به‌هێزتر بوو، به‌م هۆیه‌وه چه‌ندین یاسا و پڕۆژه یاسا بۆ ناناوه‌ندێتی و دوركه‌وتنه‌وه له هه‌ژمون و ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ند(هه‌ولێر) گه‌ڵاڵه كرا، هه‌روه‌ها له ڕوی سیاسییه‌وه بوو به دروشم و داینه‌مۆی چه‌ندین پارتی سیاسی. سه‌ره‌نجام پاش ١٥ ساڵ له یه‌كگرتنه‌وه‌ی ئیداری نه حكومه‌تی هه‌ولێر(پایتەخت) توانی ببێته خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاتی ته‌واو له سه‌رتاسه‌ری هه‌رێم، نه پارێزگا و ئیداره سه‌ربه‌خۆكانیش توانیان ده‌سه‌ڵاتی ناناوه‌ندێتی له ناوچه‌كانیان به ته‌واوی بچەسپێنن.
– شێوازەکانى جێبەجێکردنى ناناوەندێتى لە هەرێمى کوردستان:
بە گشتى له ئێستادا هەرێمى کوردستان بە سێ شێواز ئەزموونى لەگەڵ جێبەجێکردنى سیستەمى ناناوەندى هەیە:
١- ناناوەندێتى کارگێڕى: کە شێوازێکى فەرمییە و بەپێى یاساى تایبەتمەند هەرێم دابەشکراوە بۆ چەند یەکەیەکى جوگرافی بچوکتر وەک (پارێزگا، قەزا، ناحیە…).
٢- ناناوندێتى ناوچەیى: کە شێوازێکى نا فەرمییە و بە حوکمى جیاوازى كولتوور و مێژوی سیاسی تاڕادەیەک وه‌ك ئەمرى واقیع دروستبوە و لە ئەنجامى شەڕى ناوخۆشدا (١٩٩٤-١٩٩٨) بە “دوو ئیدارەیى” ناسراوە، کە لەسایەیدا هەرێم وەک دوو قەڵەمڕەوى حوکمڕانى جیاواز بەناوى “زۆنى زەرد” و “زۆنى سەوز” دەردەکەوێت.
٣- ناناوەندێتى خوار ناوچەیى: کە شێوازێکە لەنێوان فەرمى و نافەرمییدا، لە سنورى زۆنى سەوزدا وەک دوو یەکەى بچوکتر لە پارێزگاى سلێمانى بە (ئیدارەى گەرمیان) و (ئیدارەى ڕاپەڕین) ناسراون، سه‌رباری ده‌ركردنی بڕیار بۆ قه‌زای سۆران و داواكردنی بۆ قه‌زای زاخۆ له زۆنی زه‌رد جێبه‌جێ نه‌كراوه.
– گرفتەکانى سیستمى ناناوەندێتى لە هەرێمى کوردستان:
هەرچەندە، وەک دەبینرێت شێوازەکانى جێبەجێکردنى ناناوەندێتى لە هەرێمى کوردستاندا فرەئاستە، بەڵام یەخەگیرى گرفتى گەورەن، ڕەنگە گەورەترین گرفتیش بریتی بێت لە نەبوونى سەربەخۆیى دارایى، کە تیایدا وەک چۆن هەرێمى کوردستان بێ پشتیوانى دارایى حکومەتى ناوەندی لە بەغداد ناتوانێت زۆربەى خەرجییەکانى دابین بکات، هەرواش یەکە جوگرافییە کارگێڕییەکانى هەرێمیش بەبێ پشتیوانى دارایى دەسەڵاتى ناوەندی لە هەولێر ناتوانن زۆربەى پێداویستییەکانى خۆیان دابینبکەن. گرفتێکیتر پشتگوێخستنى ئامراز و پرۆسەی هەڵبژاردنە لە دانانى ئەنجومەن وکاربەدەستانى یەکە ناناوەندییەکاندا، کە جگە لە (پارێزگاکان)، لە ئاستى هیچ یەکەیەکى خوارووتردا (قەزا، ناحیە…) هیچ کاربەدەستیک بە هەڵبژاردنى ڕاستەخۆى هاوڵاتیان دانەنراوە. كێشه‌یه‌كیتر په‌یوه‌سته به نوێنه‌رایه‌تی پارێزگاكان له پایته‌ختدا یان ئه‌وه‌ی له یاسای ده‌ستوریدا به دۆخی ده‌ستوری و سیاسیی پایته‌خت ناوده‌برێت، هێشتا هەولێر وەک پایته‌خت لە زەینی به‌شێك له هاوڵاتیان و پارته‌كاندا وه‌ك ڕكابه‌ری سلێمانی سه‌یر ده‌كرێت و به‌پایته‌ختێکی نه‌ته‌وه‌یی-نیشتمانی (كه كراوه بێت بۆ سه‌رجه‌م لایه‌نه‌كان) سه‌یرناكرێت، یه‌كه ناناوه‌ندییه‌كانی وه‌ك پارێزگاكان ده‌سه‌ڵاته‌كی ئه‌وتۆیان له پایته‌ختدا نیه.
– چاکسازى لە سیستمى به‌رێوه‌بردن و ناناوەندێتیی هەرێمى کوردستاندا:
قسه‌كردن له ئاینده‌ی سیستمی ناناوه‌ندێتی له هه‌رێمی كوردستان قسه‌كردنه له ئاینده‌ی خودی سیستمی سیاسی كه لێره ده‌كرێت به چه‌ند سیناریۆیه‌ك وێنای بكه‌ین:
سیناریۆى یەکەم: بۆ ئایندەى نزیکى ئەم سیستەمە لە هەرێمدا ئەوەبێت کە وەک خۆى و بەکۆى گرفتەکانى ئێستایەوە بێ هیچ چاکسازییەک بمێنێتەوە، ئه‌م سیناریۆیه جگه له‌وه‌ی كێشه‌كان به‌كراوه‌ی ده‌هێڵێته‌وه، چانسی دروستكردنی سیستمێكی پته‌وی حكومڕانیش كه ره‌زامه‌ندی هاوڵاتیانی سه‌رجه‌م ناوچه‌كان بێت كه‌متر ده‌كاته‌وه‌و مه‌یلی ئینتمای نیشتمانی به‌رامبه‌ر ناوچه‌گه‌رێتی لاواز ده‌كات.
سیناریۆى دووەم: لە ئایندەدا و لە سایەى نەبوونى چاکسازی و دابه‌شنه‌كردن و شۆڕنه‌كردنەوەی ده‌سه‌ڵاته‌كان و قوڵبوونەوەى زیاترى گرفتەکانییەتى بەشێوەیەک کە ڕەنگە لەهەندێک شێوازیدا بەتایبەت لە ئاستى دیاردەى “دووئیدارەیی” و ده‌سه‌ڵاته‌كانی پارێزگاكاندا سیستمى حوکمڕانیی هەرێم بەرەو ناجێگیری ئیداریی و سیاسی ته‌نانه‌ت لێکترازانى سیاسى و كارگێڕی هه‌نگاو بنێت.
سیناریۆى سێیەم: ئه‌م سیناریۆیه زیاتر له‌سه‌ر ئه‌و گریمانه‌یه كار ده‌كات كه ده‌كرێت ئیراده‌یه‌كی به‌هێز هه‌بێت بۆ به‌هێزكردن وچالاككردن و گۆڕینی سیستمی به‌ڕێوه‌بردن له هه‌رێمدا به ناناوه‌ندیكردنی سیاسی و به‌شێكی زۆری ده‌سه‌ڵاته‌كان و هێشتنه‌وه و به‌هێزكردنی ئه‌و ده‌سەڵاتا‌نه‌ی كه مۆرك و ڕه‌هه‌ندی سیادی نه‌ته‌وه‌یی-نیشتمانیان هه‌یه.
ئه‌م تێزه‌ی له‌م سیناریۆیه هاتوه كار له‌سه‌ر داڕشتنه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان له سه‌ر بنه‌مای فیدڕاڵی به دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵاته‌كان بۆ چه‌ندین ئاستی جیاواز(نیشتمانی، ئۆتۆنۆم، پارێزگاكان و قه‌زاكان) نێوان پایته‌خت و پارێزگاكان و دروستكردنی چه‌ندین ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی (پایته‌خت، ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی ژماره یەک، ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی ژماره دوو، ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی ژمارە سێ و چواریش له ئاینده‌ش بۆ ناوچه جێناكۆكه‌كان ته‌رخان بكرێت)، هه‌روه‌ها پایته‌خت بۆ ده‌سه‌ڵاته گشگیرییه نیشتمانییه‌كان ته‌رخان بكرێت و په‌رله‌مان و حكومه‌تی تایبه‌ت به ده‌سه‌ڵاته حه‌سڕییه‌كان (په‌یوه‌ندی ده‌ره‌كی و به‌غدا، ئاسایش)ی تێدا جێگیر ببێت. ناوچه ئۆتۆنۆمییه‌كانیتر خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاتی خۆجێیی خۆیان بن و په‌رله‌مان و حكومه‌تی خۆجێی تایبه‌ت به‌خۆیان هه‌بێت، ئه‌م ناوچانه‌‌‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای ناناوه‌ندێتی له چه‌ندین پارێزگا پێكبهێندرێت. هه‌روه‌ها له ئاینده‌دا پاش گه‌ڕانه‌وه‌ی ناوچه كوردستانییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم دۆخێكی تایبه‌ت یان ناوچه‌یه‌كی ئۆتۆنۆمیی جیاوازیان لێ دروستبكرێت و ببێت به به‌شێك له ناوچەکانى هه‌رێمی كوردستان.
بۆ جێبه‌جێكردنی ئه‌م شێوازه له ناناوه‌ندێتی سیاسی ده‌كرێت كار له‌سه‌ر ئه‌م پێشنیارانه بكرێن:
١.به‌هێزكردنی پایەکانى ناناوەندێتى لەکۆى شێوازەکانیدا، وەک پابەندبوون بە هەڵبژاردنى دەورى بۆ ئەنجومەنه‌كان و کاربەدەستان لەسەر ئاستى سەرجەم یەکە نیشتمانی(هه‌رێم و ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی) خۆجیییەکان (پارێزگاکان، قەزاکان و ناحیەکان)، دەستواڵاکردنى یەکە ناوچەییەکان بۆ دابینکردنى داهات وخەرجییەکانى خۆیان.
٢.بەیاساییکردنى ئه‌و شێوازانەى ناناوەندێتى کە تا ئیستا به عورفی و وه‌ك پاشماوه‌كانی پێش یه‌كگرتنه‌وه‌ی ئیداره كاریان پێده‌كرێت، بۆ نموونە دیاردەى “دوو ئیدارەیى” لەجیاتى ئەوەى وەک دەرئەنجامەکانى ده‌سه‌ڵاتی نیمچه حزبی مامەڵەى لەگەڵدا بکرێت، وەک دوو زۆنى کارگێڕى (ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی)، کە گوزارشت لە جیاوازییە سیاسى و ئابووریی و کولتوورییە مێژووییە دوور و نزیکەکانى نێوانیان بکات، بەشێوەیەکى یاسایى ڕیکبخرێن و دەسەڵاتى بەڕێوەبردنیشیان بە ئەنجومەنى هەڵبژێردراو لەلایەن هاوڵاتیانی هەرلایەکیان بسپێردرێت و سەرچاوەى دارایى و داهاتەکانیشیان لەژێر ڕکێڤى ئەو ئەنجومەنە هەڵبژێردراوانەدا بێت.
٣.ژماره و سیستمی ئێستای به‌ڕێوه‌بردنی پارێزگاكان كۆنه، هی نزیكه‌ی سه‌ده‌یه‌كی سیستمی ناوه‌ندگەرای عێڕاقه، بۆیه گه‌ر بمانه‌وێت سیستمێكی ناناوه‌ندێتی چالاك دروست بكه‌ین ده‌كرێت جگه له فراوانكردنی ده‌سه‌ڵاته‌كانیان ژماره‌ی یه‌كه كارگێڕییه‌كان(پارێزگا، قه‌زا، ناحیه) زیاد بكرێت، ئه‌م چاره‌سه‌ره بۆ جوگرافیای شاخاوی كوردستان و زه‌حمه‌تی رێگاوبانه‌كان زۆر کردەییه. بۆ نمونه ئیداره‌ی سه‌ربه‌خۆی گه‌رمیان و ڕاپه‌ڕین بكرێن به پارێزگا له سلێمانی، له هه‌ولێر قه‌زای سۆران و له دهۆك قه‌زای ئاكرێ یان زاخۆ بكرێن به پارێزگا و بلكێندرێنه‌وه به ناوچه ئۆتۆنۆمییه‌كانیانەوە.
٤.بۆ به‌هێزكردنی ئاستی ده‌سه‌ڵاتی نیشتمانی یه‌كگرتوو سه‌باره‌ت به به‌رژه‌وه‌ندییه باڵا نیشتمانیه‌كان و توندكردنی هه‌ستی ئینتما بۆ ده‌سه‌ڵات و ناسنامه‌ی نیشتمانی گرنگه ده‌سه‌ڵات و سیاسه‌تی ده‌ره‌كی و ئاسایشیی له‌سه‌ر بنه‌مای به‌رژه‌وه‌ندی نیشتمانی له پایته‌خت كۆبكرێته‌وه، قۆرخكردنی ناوه‌ندێتی بۆ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه و ئه‌منی ده‌ره‌كی و ڕاسپاردنی ئه‌م سیاسه‌تانه به دامه‌زراوه‌ی نیشتمانی ئاستی ئینتمای نیشتمانی هاوڵاتیان به‌رزده‌كاته‌وه، هه‌روه‌ها گرنگه ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندێتی له پایته‌ختدا یه‌كه‌یه‌كی كاڕگێڕی سه‌ر‌به‌خۆ بێت و ته‌نها بۆ ده‌سه‌ڵاته نیشتمانییه دیاریكراوه‌كان ته‌رخان بكرێت خودی پایته‌خت زیاتر روخسار و مۆركێكی نیشتمانی گشتگیری هه‌بێ و پێشمه‌رگه و ده‌زگا ئاسایشیەكان له ڕوی سیاسه‌ت و دامه‌زراوه‌وه یه‌كبخرێنه‌وه.
٥.له مۆدێلی جێبه‌جێكردن و شۆڕكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات بۆ هه‌رێم و یه‌كه ناناوه‌ندییه‌كاندا، مه‌رج نیه سه‌رجه‌م یه‌كه‌كان به‌هه‌مان ئاست و بوار موماره‌سه‌ی ده‌سه‌ڵات بكه‌ن، به‌ڵكو به‌پێی یاسایه‌كی باڵا یان ده‌ستورێك ناوچه ئه‌تۆنۆمه‌كان و پارێزگاكان مۆدێلی ده‌سه‌ڵاتی ناهاوسه‌نگ، واته جیاوازی نێوان ناوچه‌ی ئۆتۆنۆم و سه‌رجه‌م یه‌كه‌كان له ئاست و بواری ده‌سه‌ڵات به‌پێی داواكاری یه‌كه‌كان په‌یڕه‌و بکرێت، بۆ نمونه ناوچه‌یه‌كی ئۆتۆنۆم یان یه‌كه‌یه‌كی كارگێری خوازیاری ده‌سه‌ڵاتی ئابوریی و داراییه كه ڕه‌نگه ئه‌وانی ته خوازیاری نه‌بن و زیاتر مه‌یلی ده‌سه‌ڵاتی كارگێڕی و پەروەردە و ته‌ندروستی هتد.. بن. له ده‌ستور یان یاسا باڵاكه‌دا ناوچه ئۆتۆنۆمه‌كان و یه‌كه كارگێڕییه‌كان جیاوازییان ده‌بێت له بواره‌كانی موماره‌سه‌ی ده‌سه‌ڵاتدا(سیاسی، ئابوری، كارگێڕی، په‌روەر‌دە و ته‌ندروستی)، له زۆر وڵاتی جیهاندا ئه‌م ده‌سه‌ڵاته ناهاوسه‌نگه هه‌یه و په‌یڕه‌و ده‌كرێت، بۆ نمونه له ئیسپانیا له كۆی سه‌رجه‌م ناوچه‌كانی ئۆتۆنۆمی كه وڵاته‌كه پێكدێنن دوو ناوچه (كه‌ته‌لۆنا و باسك) ده‌سه‌ڵاتی فراوانتر و جیاوازیان هه‌یه. هه‌روه‌ها له ئیتاڵیا له كۆی هه‌رێمه‌كانی ئه‌و وڵاته ته‌نها پێنج هه‌رێم( سقڵیا، سردینیا، تیرینتۆ ئیدجی، ڤالی دا ئۆستا، فریولی ڤینیسیا) به‌پێی ماده‌ی١١٦ ده‌ستوری وڵات ده‌سه‌ڵاتی فراوانتریان هه‌یه، بۆیه ده‌كرێت ئه‌م مۆدێلانه له كوردستانیش جێبه‌جێ بكرێت.
باڵاده‌ستبو‌ونی كولتوور و سیاسه‌تی ناوه‌ندێتی و نه‌بوونی ئه‌زمون و شاره‌زایی و دامه‌زراوەیی به‌هێز بۆ به‌ڕێوه‌بردنی چالاكی یه‌كه ناناوه‌ندییه‌كان ئاڵه‌نگاری گه‌وره‌ی به‌رده‌م هه‌ر پڕۆژه‌یه‌كی راسته‌قینه‌ی ناناوه‌ندێتین له هه‌رێمی كوردستاندا، به‌ڵام له‌لایه‌كیتره‌وه شكستهێنانی ئێستا له داڕشتنی نمونه‌یه‌كی نوێی ناناوه‌ندێتی چالاك و په‌سه‌ندكراو مه‌ترسییه‌كانی جه‌مسه‌رگیری ناوچه‌یی و لێكترازان به‌هێز و فراوانتر ده‌كات، سه‌ره‌نجام پرۆسه‌ی گه‌شه‌سه‌ندن و جێگیربوون و به‌یه‌كەوەمانه‌وه‌ی هه‌رێمه‌كه ده‌خاته به‌رده‌م چه‌ندین ئه‌گه‌ری مه‌ترسیدار و نادیار.
تەوەری سێیەم: چاره‌نوسى به‌ندكراوەكانى داعش و مه‌ترسيیەكانى له ئاينده‌دا
له‌دواى ئه‌وه‌ى شه‌ڕى پێچه‌وانه لەگه‌ڵ داعش له عێراق و سوريا دژ به ڕێكخراوى ده‌وڵه‌تى ئيسلامى له عێراق و سوريا ( داعش) له كۆتايى 2015 ده‌ستى پێكردەوە، ژماره‌ى ئه‌وانه‌ى كه چه‌كداربوون و له‌شه‌ڕه‌كاندا ده‌سگیردەکران و ئه‌وانه‌ش كە لە ڕێگه‌ى ئاشكرابوونى په‌يوه‌ندييه‌كانيان به داعش و دانپيانانى به‌وه‌ى په‌يوه‌ندييان به داعشه‌وه هه‌يه زیاتر بوو، تا ئەوەی له‌ساڵى 2019دا دوا پێگه‌ى داعش له باغۆزى سوريا له ده‌ستى داعش وه‌رگيرايه‌وه، زۆرترين ژماره‌ى چه‌كدارييان له ره‌ققه‌و باغۆزى سوريا دەسگیرکران، له عێراقیش له دوا شه‌ڕيان له ناوچه‌ى حه‌وزه‌ى حه‌وێجه‌ى پارێزگاى كه‌ركوك دەیانیان لێ دەسگیرگرا. به‌مه‌ش كۆتايى به ده‌وڵه‌تى خه‌لافه‌تى داعش له ڕوى واقيعى جه‌نگ و پانتايى ده‌سه‌ڵاتى داعش له عێراق و سوريا هات.
– ژماره‌ى به‌ندكراوان و نه‌خشه‌ى دابه‌شبوونيان
هه‌رچه‌نده ئه‌و ژمارانه‌ى له‌باره‌ى به‌ندكراوه‌كانى داعشه‌وه ده‌وترێن هيچيان ژماره‌ى سه‌لمێنراو و ورد نین، چونكه له‌به‌ر هه‌ستيارى بابه‌ته‌كه سەلماندنییان ئاسان نییە، هەروەها نه‌بوونى زانيارى ته‌واو له‌سه‌ريان له‌لايه‌ن ده‌وڵه‌تەکان و رێكخراوه نێوده‌وڵه‌تيیه‌كانى بوارى مافى مرۆڤ. له‌لايه‌كىتره‌وه به‌نكراوە‌كان له زياتر له ده‌وڵه‌تێكەوە هاتوون و زياتر له ڕه‌گه‌زنامه‌يەكيان هەیە، هۆکارێکیتر ئه‌وه‌يه، خه‌ڵكانى زۆر مه‌ترسيداريان تيايه، كه دور نييه له ئاينده‌دا وه‌كو كارتى سياسى به‌كاربهێنرێن، به‌ڵام بە نزیکەیی و بە پێی به‌داداچوونەکانی توێژەرانی ئەم ڕانانە بەمشێوەیە:
يه‌كه‌م: له عێراق؛ ژماره‌ى به‌ندكراوه‌كان نزيكه‌ى 19000کەسە به‌سه‌ر 1٥ گرتوخانه‌ى فيدراڵيدا دابه‌شكراون، كه 3000 له‌م ژماره‌يه له ڕێگه‌ى دادگاییكردنه‌وەوە فه‌رمانى له سێداره‌دانيان بۆ ده‌رچوو و له سێداره دراون.
دووه‌م: سوريا؛ کە زیاتر مەبەست لە‌و به‌ندكراوانه‌يه له گرتووخانه‌كانى رۆژئاوادان و كه له‌لايه‌ن کانتۆنەکانی ڕۆژئاواوە دەسگیرکراون و له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتى هێزه‌كانى سورياى ديموكراتدان، ژماره‌ى گيراوه‌كان نزیکەی 12000کەس ده‌بێت و بەسەر هه‌شت گرتوخانه‌ى سه‌ره‌كيدا دابه‌شكراون، ئه‌مه جگه له‌و به‌ندكراوانه‌ى كه له گرتوخانه‌كانى رژێمى سوريادان و ژماره‌كانيان ڕانەگەیەنراوه.
سێيه‌م: توركيا؛ به پێى راگه‌يه‌نراوه فه‌رمييه‌كانى توركيا ژماره‌ى ئه‌وبه‌ندكراوانه‌ى كه له گرتوخانه‌كانى توركيان، 700 كه‌سه.
چواره‌م : ئوردن؛ نزيكه‌ى 300کەسی داعشيان بەندکردوە.
كۆى ئه‌م به‌ندکراوانه ژماره‌يه‌كى ترسناكن و ئاماژەی هەڕەشەیەکیش له‌سه‌ر ئاشتى و ئاسايشى نێوده‌وڵه‌تى دەردەخەن، بۆيه له ڕووى ئاسايشه‌وه وه‌كو بۆمبێكى ته‌وقيتكراو باس ده‌كرێن، بە گشتی ئه‌م دەسگيرکراوانە هه‌ڵگرى ره‌گه‌زنامه‌ى 54 ده‌وڵه‌تى جياوازن، ئه‌مه جگه له‌و خێوه‌تگايانه‌ى كه خێزان و مناڵى ئه‌م بەندکراوانەی لە خۆگرتووە و ژماره‌يان له 100000 كه‌س زیاترە. ژماره‌يه‌كى زۆر له‌مانه مناڵن و له ئێستادا وه‌كو پێويست به‌رنامه‌ى چاكسازى كۆمه‌ڵايه‌تیان بۆ فه‌راهه‌م نه‌كراوه.
– به‌ندكراوانی داعش؛ له‌نێوان ياسا وململانێى سياسییەکاندا
بەوپێیەی ژماره زۆره‌كەی بەندکراوان له رۆژئاوايه و به‌شێك له‌م به‌ندكراوانه (كه ژماره‌يان 3000كه‌س ده‌بێت) خاوه‌نى ره‌گه‌زنامه‌ى ئه‌وروپين، دواى ئه‌وەى تره‌مپ له راگه‌يه‌نراوێكدا داواى ئه‌وه‌ى كرد، پێويسته ئه‌م به‌ندكراوانه بۆ وڵاته‌كانيان بگه‌ڕێنرێنه‌وه، نيگه‌رانیيه‌كى گه‌وره لاى ئه‌وروپيه‌كان به‌تايبه‌ت لاى فه‌ڕه‌نسا دروستکرد، چونکە ئەم وڵاتانە له‌به‌ر چەندین هۆكارى سياسى و ياسايى ئاماده‌نين نه به‌ندكراوه‌كان و نه‌منداڵ و ژنه‌كانيان وه‌ربگرنه‌وه، چونكه پێيان وايه ئه‌م بابه‌ته بەر ئه‌وه‌ى بابه‌تێكى مرۆيى بێت، بابه‌تێكى سه‌ربازى و ئاسایشییە، ترسى گه‌وره‌يان ئه‌وه‌يه ئه‌م دۆسێیە وه‌كو فشارێكى سياسى دژ به ئه‌وروپا و به‌رژه‌وه‌ندييه‌كانيان به‌كاربهێنرێت، به‌تايبه‌ت له‌لايه‌ن ولاتێکی وەک توركياوه. هێزه‌كانى سورياى ديموكراتيش كه‌وتونه‌ته به‌رده‌م بارگرانييه‌كى گه‌وره‌ی مرۆيى، چونكه دابينكردنى ئاسايشى به‌ندينخانه‌كان پێويستى به زياتر له 8000 پاسه‌وانە، ئه‌مه جگه له تێچووى دارايى، ته‌ندروستى و خزمه‌تگوزاريی به‌ندينخانه و كه‌مپه‌كان، هه‌روه‌ها لايه‌نێكىترى دۆسێکە ياسايی و پرسی دادگاییکردنیانە، چونکە ئيداره‌ى کانتۆنەکان سزاى له سێداره‌دانیان هه‌ڵوه‌شاندۆته‌وه. ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ى كه تا ئێستا ژماره‌يه‌ك ژن و مناڵی جێماوی داعشەکانیان وه‌رگرتۆته‌وه، ته‌نها چوار وڵاتن(ئوستراڵيا، روسيا، سودان و عێراق).
مه‌ترسی و سيناریۆكانى ئاينده و پێگەی هه‌رێمى كوردستان له هاوكێشه‌کەدا
بابه‌تێكى هه‌ستيار و هه‌ڵواسراو، كه هه‌مو رۆژێك مه‌ترسيدار‌تر دەبێت، چونكه رێژه‌ى له %60 ى ئه‌و كه‌سانه‌ى له كامپه‌كانن مناڵن یەکێک لە گریمانەی پاش گه‌وره‌بوونيان، ئەوەیە سوپايه‌كى گه‌ورەیان لێ دروست ببێت بەپێیەی ئەم نەوانەی داعش به هزرى توندوتيژى بارگاوين، له‌لايه‌كى تر دۆخى سياسى رۆژئاوا رۆژانه له‌به‌ر ململانێ نێوده‌وڵه‌تى و هه‌رێميه‌كان نا جێگره و ئه‌ركه دارايى و خزمه‌تگوزارييه‌كانيش هێندە زۆرن، سەختە ئیدارەی ڕۆژئاوا، بۆ دوورمەودا به‌رگه‌ى بگرێت.
جیا لەوەش تا ئێستا سێ مه‌ترسیی کردەییان دروستکردووە به هۆيه‌وه زياتر له 750كه‌س له ژن و مناڵه‌كانیان هه‌ڵهاتون، زياتر له 180 له چه‌كداره‌كانيش له كاتى هێرشه‌كانى توركيا بۆ سه‌ر رۆژئاوا لە زیندان هەڵهاتن. مه‌ترسى دووه‌م له كاتى كشانه‌وه‌ى ئه‌مريكادا له رۆژئاوادا هاتەئاراوە. مه‌ترسى سێيه‌م ئه‌و مه‌ترسييه كه به‌هۆى په‌تاى كۆرۆناوەیە، كه هاوپه‌يمانى نێوده‌وڵەتى ئه‌گه‌ر كاره‌كانى هه‌ڵپه‌سێرێت، ياخود هه‌ڵبوه‌شێته‌وه. مه‌ترسى چواره‌م ئه‌وه‌يە په‌تاى كۆرۆنا له‌نێو زيندانه‌كان بڵاوبێته‌وه.
هه‌رێمى كوردستان له دووڕووەوە له نێوه‌ندى ئه‌م مه‌ترسيه‌دايه، له‌لايه‌ك به هۆى بوونى به‌نكراوه‌كانى فيدراڵى له هه‌رێم كه به‌ندكراوه‌كانى داعشى تێدايه، له‌لايه‌كىترەوە ناوچه جێناكۆكه‌كان كه ئێستا زۆرترين چالاكى داعش له‌و ناوچانه‌يه و به نزيكى زياتر له 2000 چه‌كدار مه‌زه‌نده ده‌كرێن.
– سيناريۆكان
يه‌كه‌م: دروستكردنى دادگايەكى نێوده‌وڵه‌تى تايبه‌ت به به‌ندكراوه‌كان و ناردنه‌وه‌يان بۆ وڵاته‌كانيان، نه‌ك دادگايكردنيان به تايبه‌تمه‌ندى شوێنى(أختصاص المكاني)، کە زۆربەی وڵاتانی ئه‌وروپا بەم سیناریۆیە ناڕازين.
دووه‌م: هێشتنه‌وه‌ى ئه‌م بابه‌ته به‌م شێوه‌یەی ئێستا و هه‌ڵگرتنى به‌رپرسيارێتى دارايى و ته‌ندروستى، كردنه‌وى ده‌رگاى ئاراسته‌كردنى ريفۆرمى كۆمه‌ڵايه‌تى هاوچه‌رخ بۆ مناڵه‌كانيان و گێڕانه‌وه‌يان بۆ نێو كۆمه‌ڵگه.
سێيه‌م: به‌هێزبوونه‌وه‌ى داعش له فۆرمێكىتردا و گۆڕانى هاوكێشه‌ى سياسى ناوچه‌كه، له‌م ئه‌گه‌ره‌دا به هۆى بوونى ئه‌زمونى پێشترەوە له‌كاتى گرتنى موصڵ له 2014دا، يه‌كه‌مجار په‌لامارى زيندانى بادوش-يان دا، پاشان به‌ره‌و موصڵ هێرشيان كرد و داگيريان كرد. چونكه له ڕابردوو و ئێستادا، زيندانه‌كان باشترين قوتابخانه‌ى فێركارى و په‌روه‌رده‌ى داعش بوون، ئه‌زمونى ئەبوبەکر به‌غدادى له زيندانه‌وه نمونه‌يه‌كى زيندووه.
ده‌رئه‌نجام دەتوانین بلێین ئه‌م مه‌ترسيه له ئێستادا له‌سه‌ر ئاسايشى جيهان به گشتى و ناوچه‌كه به‌تايبه‌تى عێراق و سوريا هەستیار و ترسناکە، بە تێگەیشتن لەوەش هێزه‌كانى ئه‌مريكا و هاوپه‌يمانێتى نێوده‌وڵه‌تى زۆرترين بنكه سه‌ربازييه‌كانيان له ناوچەکەدا ناكۆكه‌كان كشاندۆتەوه، مەترسییەکە ترسناکتر دەردەکەوێت، وەک بینرا له‌رۆژئاواى عێراق، به تايبه‌تى ناوچه‌ى قائيم (كه چاودێرى هه‌ردوو ناوچه‌ى رۆژئاواى عێراق و ناوچه‌ى ئەلبوكەمالی سورياى لێوه ده‌كرا لە لایەن هاوپەیەیمانانەوە چۆڵكراوه)، هه‌روه‌ها هه‌ردوو بنكه‌ى كه‌ى وه‌ن له كه‌ركوك و گه‌ياره له موصڵ چۆڵکرا، بۆيه سيناريۆى سێيه‌م به‌هێزترين سيناريۆيه و له‌ئه‌گه‌رى ڕودانى ئه‌م سيناريۆيه‌ش بەشێکی سەرەکی مەترسییەکە ڕوو لە هه‌رێمى كوردستان دەکات، ئه‌گه‌رى به‌هێزیش ئه‌وه‌يه، ناوچه جێناكۆكه‌كان كه زياتر له (2000) چه‌كدارى داعشى لێبێت، پشکی گەورەی مه‌ترسیەکە چاوەڕێیان دەکات.