م.ی. رزگار عبدالكریم محمد: به‌شی مێژوو/ كۆلێجی په‌روه‌رده‌ی زانسته ‌مرۆڤایه‌تییه‌كان/ سیدصادق/ زانكۆی سلێمانی [email protected]

پ.ی.د. ماجد خه‌لیل فه‌تاح: به‌شی فه‌لسه‌فه‌ وتوێژینه‌وه‌ كلتورییه‌كان/ كۆلێجی زانسته‌ مرۆڤایه‌تییه‌كان/ زانكۆی سلێمانی [email protected]

وشە کلیلییەکان: تیرۆريزم، ئایندەی تیرۆر، گرووپە تیرۆریستییەکان، داعش، عێراق.

https://doi.org/10.31271/jopss.10072

پوختە

ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ خستنه‌ڕووی كاردانه‌وه‌كانی كۆڕە‌وی 1991 باشوری كوردستانی‌ له‌سه‌ر ئاستی ناوه‌نده‌ فه‌ڕمی و نافه‌ڕمییه‌كانی ده‌ره‌وهى عێراق‌، له‌م میانه‌دا هه‌م كاردانه‌وه‌كان كه‌ بریتین له‌ نواندنی هه‌ڵوێستی ره‌وه‌ندی كوردی له‌ ده‌ره‌وه‌ هه‌م نواندنی هه‌ڵویستی وڵاتانی عه‌ره‌بی و هاوكات وه‌ك ده‌رهاویشته‌یه‌ك ره‌نگدانه‌وه‌ی كۆڕە‌ و له‌سه‌ر ڕاگه‌یاندن و میدیا جیهانییه‌كان و بڕیاره‌ نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان خراوه‌ته‌ڕوو. توێژینه‌وه‌یه‌كی له‌م جۆره‌ خستنه‌ڕووی بایه‌خ و گرنگی رووداوه‌كه‌یه‌ كه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ چاره‌نوسی دۆزی ره‌وای نه‌ته‌وه‌ی كورده‌وه‌ له‌ مێژووی هاوچه‌رخدا، له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا گرنگترین سه‌رچاوه‌یه‌ك ئاماژە‌ی بۆكرابێت بریتییه‌ له‌ شیكاری گه‌واهیده‌ر و كه‌سانێكی سیاسی و رۆشنبیر و ئه‌كادیمی كه‌ له‌ناو رووداوه‌كاندا بوون، كۆی گشتی سه‌رنجی ئه‌وان شرۆڤه‌ی وردی بۆ كراوه‌ و به‌ میتۆدیكی میژوویی شیكاری كاردانه‌وه‌كان كراوه‌. پێمان وایه‌ یه‌كه‌مین توێژینه‌وه‌یه‌ كه‌ به‌ بایه‌خیكی زانستییه‌وه‌ له‌سه‌ر ده‌نگۆی رووداوی كۆڕە‌و له‌سه‌ر ئاسته‌ جیاوازه‌ فه‌ڕمی و نافه‌ڕمییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ وه‌ستاوه‌.

ملخص

انعكاسات الهجرة الجماعية لجنوب كوردستان في 1991 على مستوى المؤسسات الرسمية وغير الرسمية الخارجية

 تعرض هذه الدراسة ردود الفعل على انتفاضة 1991 في إقليم كردستان العراق على المستويين الرسمي وغير الرسمي، من ضمنها موقف الجالیة الكردية في الخارج وموقف الدول العربية، وكذالك انعكاس الهجرة الجماعية على الإعلام الدولي والقرارات الدولية. تسلط الدراسة الحالیة الضوء على أهمية الحدث المرتبط بمصير القضية المشروعة للأمة الكردية في التاريخ المعاصر. أهم مصدر ورد في هذه الدراسة هو تحليل اقوال الشهود والشخصيات السياسية والفكرية والأكاديمية التي شاركت في الأحداث. نعتقد أن الدراسة الحالیة اولى من نوعها حیث تركز على ردود افعال حدث الهجرة الجماعية على مختلف المستويات الرسمية وغير الرسمية في الخارج.

Abstract

Reflection of the 1991 Mass Exodus in South Kurdistan on the Level of Formal and Informal foreign Institutions

Reaction of the 1991 exodus at the level of official and informal institutes in outside the Iraqi Kurdistan Region ، this study presents the reactions to the 1991 uprising in the Iraqi Kurdistan Region at the formal and informal levels.  The reactions of the Kurdish Diaspora abroad and the Arab countries, as well as the reflection of the mass exodus on the international media and international decisions has been demonstrated. Such a study highlights the importance of the event that is related to the fate of the legitimate cause of the Kurdish nation in contemporary history. The most important source mentioned in this study is the analysis of witnesses, politicians, intellectuals and academic figures who were involved in the events. We believe that this is the first study with a scientific significance that focuses on the rumors of the exodus event at various official and informal levels abroad.

سەرچاوەكان

یەكەم/ كتێبەكان:

• كتێبە كوردیەكان:

1. ئاراس عەبدولرەحمان مستەفا، راپەڕینی ئاداری (1991)، لە باشووری كوردستان، چ1، سلێمانی، دەزگای چاپ وپەخشی حەمدی، 2009، ل111-2000).
2. ڕزگار عەزیز محەمەد، ڕاپەڕین بە هێزو بازووی جەماوەرو پێشمەرگە بوو، هەولێر، چاپخانەی زانكۆی سەلاحەدین، 2002.
3. روژهەڵات ویسي خالد، مشکلة المناطق المتنازع علیها/اقلیم کوردستان، رسالة ماجستیر غیر المنشورة، جامعة دهوك، كلیة علوم الانسانیة، مركز الابحاث العلمیه‌ والدراسات الكردیة، دهوک، ٢٠١٢.
4. زاهیر محەمەد و یاسین حاجی زادە، فەرهەنگی سیاسی باره‌ش ، ب.ن.چ، ، هەولێر، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، 2006.
5. شەماڵ عەبدوڵڵا، سروشتی یاسایی بڕیاری و چۆنیەتی كاراكردنی، ب.ن.چ، سلێمانی، بڵاوكراوەكانی مەكتەبی بیرو هۆشیاری (ی. ن. ك)، 2002.
6. عومەر نورەدینی، سیستەمی نوێی جیهانی و دۆزی كورد، كوردستانی عێراق وەك نموونە، هەولێر،چاپخانەی حاجی هاشم، چ1، 2003.
7. عومەر نورەدینی، سەرخەری دەوڵەت و پەیوەندی بە دۆزی كوردەوە، ب.ن.چ، هەولێر، چاپخانەی منارە، 2005.
8. عەبدوڵڵا غەفوور، سنوری كوردستان، چ3 ، هەولێر، دەزگای توێژینەوەو بڵاوكردنەوەی موكریانی، 2006.
9. كارزان عومەر، ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، سلێمانی، مەكتەبی بیرو هۆشیاری (ی. ن. ك) چاپی یەكە، 2007.
10. كاوە نادر قادر، ڕۆڵی نەوت لە چارەنووسی گەلی كوردستاندا، سلێمانی، ڕووناكبیری (ی. ن. ك)، 2008.
11. كۆمەڵێك نووسەر، ناپەسەندەكان، و/ ئازاد مەولود، ب.ن.چ، سلێمانی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، 2002.
12. مارف عمر گوڵ(دكتۆر)، كەسایەتی یاسایی نێونەتەوەیی گەلی كورد، چ2، سلێمانی، دەزگای سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیژی كوردستان، 2005.
13. مراد خۆشەڤى حسۆ، گۆڕانکارییەکانى کوردستانى عێراق، پەیوەندییەکانى تورکیا و عێراق:1990 ـ 2005، و: نوسەر، هەولێر، دەزگاى ئاراس،2013.
14. هاوڕێ باخەوان، كورد كورتە لێكۆڵینەوەیەكی مێژوویی – كۆمەڵایەتی – ڕامیاری، ، ب.ن.چ، سلێمانی، دەزگای چاپ و بەخشی سەردەم، 2001.

• كتێبی عەرەبی:

1. عبدالفتاح عبدالرزاق، مبدأ عدم التدخل وفي القانون الدولي عام دراسة تحلیلیة، هەولێر، دەزگای موكریان، چ1، 2002.

• ماستەرنامە:

1. هێرش عەبدوڵڵا حەمە كەریم، پەیوەندیە سیاسییەكانی نیوان هەرێمی كوردستان و توركیا 1991-1998، بەشی مێژوو، كۆلێژی زانستە مرۆڤایەتیەكان، زانكۆی سلێمانی، (ماستەر نامە).

 دووەم/ چاوپێكەوتنەكان:

1. چاوپێكه‌وتنی توێژەران لەگەڵ (د.ئامانج احمد مستەفا دڵزار)، (28/3/2023)، مامۆستای زانكۆ، سۆران.
2. چاوپێكه‌وتنی توێژەران له‌گه‌ڵ (د.ڕە‌فیق سابیر)، نوسەر و ڕۆشنبیر، سلێمانی، 14/12/ 2007.
3. چاوپێكه‌وتنی توێژەران له‌گه‌ڵ (د.كه‌مال علی)، 2/2/ 2008، مامۆستای زانكۆ، سلێمانی.
4. چاوپێكه‌وتنی توێژەران له‌گه‌ڵ (د.یاسین سه‌رده‌شتی)، 13/2/ 2008، مامۆستای زانكۆ، سلێمانی.
5. چاوپێكه‌وتنی توێژەران له‌گه‌ڵ (سه‌لام عه‌بدوڵا)، بەرپرسی لقی 4 سلێمانی پ.د.ك، سلێمانی، 12/11/ 2007.
6. چاوپێكه‌وتنی توێژەران له‌گه‌ڵ (شێخ جه‌عفه‌ر شێخ مصطفی)، 27/1/ 2008. وەزیری پێشمەرگەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، سلێمانی.
7. چاوپێكه‌وتنی توێژەران له‌گه‌ڵ (صوبحی مه‌هدی)، ئەندامی مەكتەبی سیاسی حزبی شیوعی كوردستان-عێراق، سلێمانی، 31/1/ 2008.
8. چاوپێكه‌وتنی توێژەران له‌گه‌ڵ (كامیل محمود)، 26/10/ 2007، ڕۆژنامە نووس، هه‌ڵه‌بجه‌ی شه‌هید.
9. چاوپێكه‌وتنی توێژەران له‌گه‌ڵ (عەبدولكەریم فتاح)، 25/12/ 2007، هاوڵاتی، سیدصادق.
10. چاوپێكه‌وتنی توێژەران له‌گه‌ڵ (محمود سه‌نگاوی)، 21/4/2008، نوێنەری مام جلال بۆ هێزەكانی 70 ی.ن.ك، سلێمانی.
11. چاوپێكه‌وتنی توێژەران له‌گه‌ڵ (ئازاد جوندیانی)، 6/11/ 2007، لێپرسراوی ڕاگەیاندنی ی.ن.ك، سلێمانی.
12. چاوپێكه‌وتنی توێژەران له‌گه‌ڵ (ئاسۆ جه‌بار)، 5/3/ 2008، نوسەر و ڕۆشنبیر، سلێمانی.
13. چاوپێكه‌وتنی توێژەران لەگەڵ (بەهمەن حسێن)، 28/1/2008، ئەندامی مەكتەبی سیاسی حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان، سلێمانی.
14. چاوپێكه‌وتنی توێژەران لەگەڵ (حاكم ڕزگار)، 8/1/2008، دادوەر، سلێمانی.
15. چاوپێكه‌وتنی توێژەران لەگەڵ (د.پشكۆ حمەتاهیر ئاغجەلەری)، (3/2/ 2022)، مامۆستای زانكۆ، سلێمانی.
16. چاوپێكه‌وتنی توێژەران لەگەڵ (د.دلێر ئەحمەد)، ڕاگری كۆلێجی زانستە مرۆڤایەتیەكان، زانكۆی سلێمانی، سلێمانی، 16/12/2007.
17. چاوپێكه‌وتنی توێژەران لەگەڵ (شوان كەریم كابان)، 27/11/2007، راگەیاندن كار، سلێمانی.
18. چاوپێكه‌وتنی توێژەران لەگەڵ(محەمەد مەلا قادر)، 17/11/2007، ئەندامی مەكتەبی سیاسی پ.د.ك، سەلاحەدین.
19. چاوپێكه‌وتنی توێژەران لەگەڵ (نەوشیروان مستەفا ئەمین)، 7/11/2007،سیاسەتمەدار، سلێمانی.
20. چاوپێكه‌وتنی توێژەران لەگەڵ (هەڤاڵ ئەبوبەكر)، 3/11/2007، مامۆستای زانكۆ، سلێمانی.
21. چاوپێكه‌وتنی توێژەران لەگەڵ (ئەركان ڕەشید)، 25/11/2007، هاوڵاتی، سەیدصادق.
22. چاوپێكه‌وتنی توێژەران، له‌گه‌ڵ (د.سامان حسێن احمد)، (2/2/ 2022) مامۆستای زانكۆ، سلێمانی.

سێیەم/ ڕۆژنامە و گۆڤارەكان:

 گۆڤارەكان:

1. خەلیل عەبدوڵڵا، كێشەی كورد لەبەر ڕۆشنایی پەیمانی سیڤەرو بڕیاری دا، گۆڤاری ڕێبازی نوێ، ژ (13)، كانونی یەكەمی 1998.
2. عه‌بدوڵا خورشید عه‌بدوڵا، دیارده‌ی كۆچ كردن له‌ڕوانگه‌یه‌كی سۆسێۆ مێژوویه‌وه‌، گۆڤاری سه‌نته‌ری برایه‌تی، ژماره‌ (6)، حوزه‌یرانی 1998.

 رۆژنامەكان:

1. ڕۆژنامه‌ی كوردستانی نوێ، ژماره‌ (46).
2. رۆژنامەی خەبات، ژ (2811).
3. رۆژنامەی كوردستان نوێ، ژ (211).
4. رۆژنامەی كوردستانی نوێ ژماره‌ (361).
5. رۆژنامەی كوردستانی نوێ، ژ (1255)، 5/4/1996.
6. رۆژنامەی كوردستانی نوێ، ژ (2112).
7. ڕۆژنامەی كوردستانی نوێ، ژ (2112).
8. رۆژنامەی كوردستانی نوێ، ژمارە (2115).
9. رۆژنامەی هەواڵ، ژ (172)، 11/3/2006.
10. ڕۆژنامەی هەواڵ، ژمارە (273)، 5/4/2008.
11. ڕۆژنامەی ئاوێنە، ژ(89).

• ماڵپەڕە ئەلیكترۆنیەكان:

1. Remembering the Kurdish uprising of 1991//https://www.bbc.com/news/in-pictures-35967389.
2. The Gulf War: Moscow’s role// https://edition.cnn.com/2001/WORLD/europe/01/16/russia.iraq/index.html.
3. The Kurdish Crisis and Allied Intervention in the Aftermath of the Second Gulf War // https://www.google.com/search?rlz=1C1CHBF_enIQ972IQ972&q=arab+countries+attitude+related+kurdish+exodus+1991&spell=1&sa=X&ved=2ahUKEwiW8- K93_L9AhV7QvEDHfjFCg0QBSgAegQICBAB&biw=1038&bih=573&dpr=1.5.
4. Jennifer Carlile: Kurds wary of U.S. promises// https://www.nbcnews.com/id/wbna3340581.
5. [1]A Study Guide to the Work of Bernard Kouchner// https://www.carnegiecouncil.org/media/series/morgenthau/morgenthau-lectures-1981-2006-the-changing-role-of-humanitarianism-a-study-guide-to-the-work-of-bernard-kouchner.
6. The exodus begins// https://www.theguardian.com/world/2003/mar/18/iraq1.
7. The exodus begins //ttps://www.theguardian.com/world/2003/mar/18/iraq1.

Full Text