ڕەنجە عەبدوڵا

 

بەرایی

 سەقامگیرى و ئاسایشی خاکی عێراق بە درێژایی مێژووى نوێ بۆ تورکیا گرنگییەکی تایبەتی هەبووە، بۆیە ئەم گوزارەیە کاریگەریى لە سەر داڕشتنی سیاسەتی دەرەکی و تەنانەت ناوخۆیی تورکیاش هەبووە. بابەتی بوونی گرووپە میلیشیاییەکان و ئەو هێزە نافەرمییانەى لە خاکی عێراقدان، کاریگەریى لە سەر ئاسایشی ناوچەیی و نێودەوڵەتی هەیە. هەر بۆیە بوونی ئەم گرووپ و هێزە چەکدارییانە لە ئەنجامدا کاریگەرییان لە سەر هاوسەنگی و پارسەنگی هێز لە ناوچەکەدا هەیە. جووڵە و بزاوتی ئەم گرووپ و هێزە چەکدارییە نافەرمییانە کاریگەرى لە سەر سیاسەتی دەرەوەى تورکیا و بزاوتی ئەمنی و ئاسایش لە ناوچەکەدا جێ دەهێڵێت. بوونی هێز و گرووپە چەکدارییەکانی وەک میلیشیا شیعەکان، تورکمانەکان و عەرەبە سوننەکان و پەکەکە لە عێراق و هەرێمی کوردستان؛ کاریگەرییەکی گەورەى لە سەر سیاسەتی دەرەکیی تورکیا بەرامبەر بە هەرێمی کوردستان و عێراق و ناوچەکە هەیە. لە بەر ئەوەى تورکیا بەدواى بەرژەوەندییە ئابووری، ئەمنی و سیاسییەکانیەوەیەتی، میتۆد و ڕێگاى جیاواز بۆ بەدیهێنان و پارێزگاریکردن لەو بەرژەوەندییانە لە چوارچێوەى ستراتیژەکانیدا دەگرێتە بەر. هەڵوێستی تورکیا لەم ناوچەیەدا تا ڕادەیەکی زۆر بەندە لە سەر دینامیک و گۆڕانکارییەکانی ناوچەکە، بەڵام تورکیا لە ڕووى ستراتیژییەوە بەدواى ئاسایشی خاکی وڵاتەکەى لە دەرەوەى وڵاتەکەى خۆیدا دەگەڕێت. لەم ڕووەوە پەیوەندییەکانی عێراق و تورکیا پڕاوپڕە لە بەرزى و نزمی، گرژبوون و خاوبوونەوە، توندی و دۆستایەتی.

ئامانج و ستراتیژەکانی سیاسەتی دەرەوەى تورکیا

پێشکەوتن و پێشهاتەکانی سیاسەتە دەرەکییەكانی، کاریگەریى تورکیاى لە سەر ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتی زیاتر کردووە، ئەمەش یارمەتیی تورکیای داوە وەک ئەکتەرێکی گرنگی گۆڕەپانەکە مامەڵەى لەگەڵدا بکرێت. تورکیا بە هۆى هاوسنووریى لەگەڵ وڵاتانی وەک سووریا و عێراق؛ ڕۆڵێکی گرنگی لە ململانێکاندا وەرگرتووە، جارێک وەک بێلایەن و جارێک وەک لایەنگر دەردەکەوێت. لە چەندین لایەنی وەک هاوکارى و لەخۆگرتنی پەنابەران، ئۆپەراسیۆن بۆ سەر سنوورەکانی خۆى و تەنانەت لە دەرەوەى سنوورەکانی خۆیدا، فراوانکردنی پەیوەندیی بازرگانی و گرنگیدانی بە کەرتی وزە؛ لەم ساڵانەى دواییدا تورکیا ئامادەییەکی بەرچاوی هەبووە[1]. هەروەها تورکیا ئەوەى نەشاردووەتەوە هەموو کات بە تەواوى پشتگیریى یەکپارچەیی خاکی عێراق دەکات، لەمەشدا ڕێز لە سەروەریى خاکی عێراق دەگرێت.

ئامانج و ستراتیژەکانی دەرەوەى تورکیا بابەتێکە بە گوێرەى کات و بە هۆکارى فاکتەرە جیاوازەکان دەکرێت گۆڕانی بەسەردا بێت. ئەم ئامانجانە خۆی لە ئاسایشی نێودەوڵەتی، بەرژەوەندیی ئابوورى، ئاسایشی هەرێمی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و کارلێکە هەرێمییەکاندا دەبینێتەوە. بە شێوەیەکی گشتی ئامانج و ستراتیژەکانی تورکیا دەکرێت لەم خاڵانەى خوارەوەدا بخرێتە ڕوو:

١. ئاسایش و بەرەنگاربوونەوەى تیرۆر: یەکێک لە ئامانجە سەرەکییەکانی سیاسەتی دەرەوەى تورکیا، دەستەبەرکردنی ئاسایشی وڵاتەکەى و بەرەنگاربوونەوەى ئەو هێزانەیە کە لە ستراتیژى خۆیدا وەک تیرۆر پێناسەیان دەکات. بە تایبەت شەڕى گرووپ و هێزە چەکدارییەکانی وەک پەکەکە، پەیەدە و یەپەگە لە ناوەندی سیاسەتە ئەمنییەکانی تورکیادایە.

٢. سەقامگیرى و ئارامیی ناوچەیی: تورکیا گرنگی بە پاراستنی سەقامگیرى و ئارامی لە ناوچەکانی دراوسێی دەدات، بە تایبەت ئەم هەوڵانەى لە ناوچەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باڵکان و قەوقاز دەبینرێت.

٣. هاوکاریى ئابوورى و بازرگانی: تورکیا لە پێناو پاراستن و پەرەپێدانی بەرژەوەندییە ئابوورییەکانیدا گرنگی بە بازرگانیی نێودەوڵەتی و هاوکاریی ئابووری دەدات، بە تایبەتی پەیوەندییەکان و ڕێککەوتنەکانی بازرگانیی ئازاد لەگەڵ یەکێتیی ئەورووپا (یەکێتیی ئەورووپا) و بازرگانی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێیدا.

٤. دیپلۆماسیەت و هێزى نەرم: تورکیا ئامانجیەتی نفووزى خۆى لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا بە بەکارهێنانی هێزى نەرمی وەک کارلێکی کولتوورى، خوێندن، هاوکاریى مرۆیی و دیپلۆماسی زیاتر بكات. لەم بوارەشدا تورکیا چەندین پڕۆژەى کولتووریى لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، باڵکان و ئەفەریقادا خستووەتە بوارى جێبەجێکردنەوە، سەرجەم ئەم هۆکارانەش یارمەتیدەرى زیادکردنی نفووزى تورکیا لە سەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتیدا بوون.

ڕەنگە ستراتیژەکانی سیاسەتی دەرەوەی تورکیا بە تێپەڕبوونی کات بگۆڕێن، ئەمەش بە پێی گۆڕانی داینامیکیی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، هۆکارە سیاسییە ناوخۆییەکان و پێشهاتەکانی ناوچەکە دەبێت. لەوانەیە لە هەر قۆناغێکدا ئەولەویەت و ئامانجی جیاواز دابنێت، بەڵام ئەو ئامانجانەی سەرەوە خاڵە سەرەکییەکانن کە چوارچێوەی گشتیی سیاسەتی تورکیا پێک دەهێنن[2].

سیاسەتی دەرەوەى تورکیا لە بەرامبەر عێراقدا

وەزارەتی دەرەوەى تورکیا ساڵانە ڕاپۆرتی خۆى لە بارەى پەیوەندییە دەرەکییەکان و سیاسەتی دەرەوە بڵاو دەکاتەوە، لەم ڕاپۆرتەدا لە بارەى عێراقەوە دەڵێت: “ئێمە پەیوەندیی مێژوویی و کۆمەڵایەتی و کولتووریمان لەگەڵ عێراقدا هەیە، پاراستنی یەکگرتوویی سیاسی و یەکپارچەیی خاکی عێراقی دراوسێمان بۆ گرنگە. لە هەموو بوارەکاندا هاوکارییەکی چڕ و نزیکمان لەگەڵیدا هەیە، کۆتاییهێنان بە دەستتێوەردان و فشارە دەرەکییەکان بۆ سەر عێراق، زیادکردنی خۆشگوزەرانیی گەلی عێراق، کۆتاییهێنان بە بوون و چالاکیی ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان و پتەوکردنی پەیوەندییەکانی عێراق لەگەڵ دراوسێکانی، بەشداریکردن لە ئاشتیی ناوچەکەدا؛ بنەمای بنەڕەتیی سیاسەتی دەرەوەی ئێمەیە بەرامبەر بەم وڵاتە[3].”

بە شێوەیەکی گشتی ئەم دەقە هێڵە گشتییەکانی سیاسەتی دەرەوەى تورکیا بەرامبەر عێراق دەکێشێت، بە شێوەیەک لە سەرەتادا ئاماژە بە نزیکایەتیی تورکیا و عێراق لە ڕووى کۆمەڵایەتی، مێژوویی و کولتوورییەوە دەکات و جەخت لە سەر قووڵی و دێرینیی پەیوەندییەکانی نێوانیان دەکاتەوە، جەخت لە سەر هاریکارى و بنەماکانی دراوسێیەتی لەگەڵ عێراق دەکاتەوە و ئاماژە بە کارى پێکەوەیی چڕوپڕ لە نێوان هەردوو وڵاتەکەدا دەکات، لە هەمان کاتدا ئەم پەیوەندییانە لە هەموو بوارەکاندا بەدی هاتووە و جەخت لە سەر گرنگیی دراوسێیەتییان لە سنووردا لەگەڵ عێراقدا دەکاتەوە. ستراتیژى تورکیا لە پەیوەندیدا بە یەکپارچەیی خاکی عێراقەوە ڕوونە و هەوڵە سیاسییەکانی لەم پێناوەدا بەردەوام دووپات کردووەتەوە، چونکە لە ڕوانگەى تورکیاوە ئەمە بابەتی سەقامگیریى ناوخۆیی عێراقە و ئەم بابەتەش بە هەر ئاڕاستەیەکی پێچەوانەدا کاریگەرى لە سەر تورکیا بەجێ دەهێڵێت. یەکێکی دیکە لەو ستراتیژانەى تورکیا جەختی لێ دەکاتەوە، پەیوەندیدارە بە دەستتێوەردان و فشارە دەرەکییەکان. لێرەدا ئاماژە بە کۆتاییهێنان بە دەستتێوەردانە دەرەکییەکان دەکات، چونکە پێی وایە ئەمە کاریگەریى لە سەر هەژموون و سەروەریى عێراق بەسەر خاک و دەسەڵاتەکەیەوە هەیە. بابەتی خۆشگوزەرانیی خەڵکی عێراق لە ڕاپۆرتی ساڵانەى تورکیادا شوێنی پێ دراوە، وەک ئاماژەیەک بۆ نزمیی ستانداردەکانی ژیانی خەڵکی عێراق؛ ئاماژە بە بەرزکردنەوەى کواڵتیی ژیانی خەڵکی عێراق دەدات. خاڵێکی هەستیار و گرنگ لە پەیوەندیدا بە سیاسەتی دەرەوەى تورکیا، بوونی هێزە چەکدارەکانی وەک پەکەکەیە لە عێراق کە تورکیا وەک گرووپێکی تیرۆرستی دەیناسێنێت. لە پەیوەندیدا بەمەوە، تورکیا جەخت لە سەر سڕینەوەى ئامادەیی ئەو هێزە لە عێراق دەکاتەوە و وەک ئامانجێکی ستراتیژى کارى بۆ دەکات، چونکە پێی وایە بوونی پەکەکە هەم کاریگەرى لە سەر سەقامگیرى و ئاسایشی ناوخۆی عێراق و هەم کاریگەریى لە سەر ئاسایشی هەرێمایەتییش دەبێت. لە کۆتاییدا پێی وایە بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی عێراق لەگەڵ دراوسێکانیدا، هۆکارێکی گرنگی دەستەبەرکردنی سەرکەوتنە. هەر بۆیە ئەم خاڵەش دەکاتە چەقێک بۆ بەرقەراربوونی ئاشتی و ئاسایش لە نەریتی دیپلۆماسیی ناوچەکەدا.

تورکیا لە دواى ساڵی ٢٠٠٣ (پڕۆسەى ئازادیی عێراق)ەوە سێ سیاسەتی جیاوازى گرتووەتە بەر:

١. تورکیا لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٣ بۆ ٢٠٠٨، سیاسەتی بەرەنگاربوونەوەى تیرۆرى پەیڕەو دەکرد کە ئامانجەکەى دابینکردنی ئاسایشی وڵاتەکەى بوو، هەر لەم چوارچێوەیەدا حکومەتی هەرێمی کوردستانی وەک هەڕەشە و مەترسی بۆ سەر خۆى دەبینی.

٢. تورکیا لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٨ تاوەکوو ٢٠١١ و سەرهەڵدانی بەهارى عەرەبی، پەیوەندییەکانی لەگەڵ هەموو توخمە نەتەوەیی و تائیفییەکانی عێراق پتەوتر کرد و سیاسەتێکی هاوسەنگی لەگەڵ حکومەتی بەغدا و تەنانەت هەولێریشدا پەیڕەو کرد. لەم پڕۆسە هاوسەنگەدا، ٤٨ ڕێککەوتن لە چوارچێوەی ئەنجوومەنی هاریکاریی ستراتیژیی ئاستی باڵای نێوان ئەنقەرە و بەغدا واژوو کراوە.

٣. پەیوەندییەکانی ئەنقەرە و بەغدا گرژیى تێ کەوت، کاتێک لەگەڵ هاتنی بەهارى عەرەبی و سەرهەڵدانی داعشدا هەریەک لە وڵاتانی وەک تورکیا و ئێران لە لاى خۆیانەوە و بە گوێرەى بەرژەوەندییەکانی خۆیان بۆ پڕکردنەوەی بۆشایی دەسەڵات دەکۆشان. لە لایەکی دیکەوە ڕێککەوتن و واژووکردنی گرێبەستی نەوتی تورکیا لەگەڵ هەرێمی کوردستانی عێراق و پەرەپێدانی پەیوەندییە دووقۆڵییەکان، ناڕەزایی حکومەتی ناوەندی بەرامبەر بە تورکیا لێ کەوتەوە. دوای ئەو ڕاپەڕینە جەماوەرییانەی کە لە کانوونی دووەمی ٢٠١٠ لە جیهانی عەرەبیدا دەستی پێ کرد و لە ١٠ی حوزەیرانی ٢٠١٤دا لە لایەن ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعشەوە شاری موسڵ داگیر کرا، قەیرانی زۆر لە پەیوەندییەکانی تورکیا و عێراقدا ڕووی دا[4].

گرنگیی تورکمانەکانی عێراق لە دیدگاى ستراتیژى تورکیاوە

تورکمانەکانی عێراق لە ڕووى ئیتنیکی و کولتوورییەوە دەگەڕێنەوە سەر ڕەگەزى تورک. لە بەر ئەوەى ئەم وابەستە کولتوورى و ڕیشەییە لە نێوان تورکیا و تورکمانەکانی عێراقدا هەیە، درێژەپێدان و بەرگریکردن لەم ستراتیژە لە ڕوانگەى تورکیاوە گرنگیی تایبەتی هەیە. تورکیا لەم ناوچەیەدا و لە چوارچێوەى بەرژەوەندییەکانیدا، قسە لە سەر ئایندەى هاوڕەگەز و هاوئیتنیکەکانی خۆى دەکات، چونکە لە ڕوانگەى تورکیاوە بابەتەکە پەیوەندیی بە متمانە و سەقامگیرییەوە هەیە[5]. تورکیا لە سیاسەتی دەرەوە و تێڕوانینی ستراتیژى خۆیدا لە بەرامبەر تورکمانەکانی عێراق بە ئاشکرا بۆچوونی خۆی خستووەتە ڕوو: “لە ساڵی ٢٠٢٢دا پەیوەندیی چڕوپڕمان لەگەڵ عێراقدا بۆ باشترکردنی پەیوەندییە دووقۆڵییەکانمان لە هەموو بوارێکدا هەبووە. لە پەیوەندییەکانماندا، دەستەبەرکردنی ماف و بەرژەوەندییەکانی هەموو چین و توێژەکانی کۆمەڵگا لە عێراق، جێبەجێکردنی سیاسەتی گشتگیری دوور لە تایفەگەری و پەراوێزخستن، هەروەها گرنگیدان بە ‘ناسنامەی عێراقی’بوون جەختی لە سەر کراوەتەوە، هەروەها جەخت لە سەر دەستەبەرکردنی نوێنەرایەتیی دادپەروەرانەی هاونیشتیمانە تورکمانییەکانمان کە توخمێکی سەرەکیی عێراقن؛ دەکەینەوە[6].” لە لایەکی دیکەوە تورکمانەکان بە هۆى نزیکایەتییان لە تورکیاوە، بە گرووپێکی جێبەجێکار و یارمەتیدەرى پلان و ستراتیژەکانی تورکیا لە پەیوەندیدا بە عێراقەوە هەژمار دەکرێن. گرنگیی تورکمانەکانی عێراق بۆ تورکیا بۆ چەند هۆکارێکی مێژوویی، کولتوورى و ئیتنیکی دەگەڕێتەوە. تورکمانەکانی عێراق کۆمەڵە خەڵکێکن بە درێژایی مێژوو هەڵگرى کولتوور و ڕیشەی تورکی بوون، ئەم بنەچەیە بۆ سەردەمی عەباسی و دواتریش عوسمانییەکان دەگەڕێتەوە[7]. هەر لە بەر ئەم هۆکارەیە پەیوەندییەکی پتەوى مێژوویى لە نێوانیاندا هەیە. لە هەمان کاتدا لە ڕووى کولتوورییەوە نزیکایەتی و لێکچوون لە نێوان تورکمانەکانی عێراق و تورکیادا هەیە، بە شێوەیەک بە درێژەپێدەرى دابونەریتەکانی تورکیا دەبینرێت. هەر لە بەر ئەمەش، ڕەگەزەکانی وەک زمانی هاوبەش، نەریت و بەهاکان و شێوازى ژیان ئاماژە بە قووڵیی پەیوەندییەکانی ئەم دوو گرووپە دەدات، بە شێوەیەک لە ئێستادا پەیوەندییە کۆمەڵایەتی و خزمایەتییەکانی نێوان هاوڵاتییانی تورکیا و تورکمانەکانی عێراق لە برەوسەندندایە[8].

تورکیا لە ڕووى سیاسییەوە هەمیشە جەختی لە سەر یەکگرتوویی هێز و پارتە تورکمانەکانی عێراق کردووەتەوە، هەوڵی داوە لە ڕێگەى بونیادنانەوەى جەبهەى تورکمانییەوە کێشە ناوخۆییەکانی تورکمانەکانی عێراق چارەسەر بکات، تاوەکوو لە هەڵبژاردنەکاندا بە سوودوەرگرتن لەو پێشهاتانەى لە گۆڕەپانی سیاسیی عێراقدا دەگوزەرێت، زۆرترین ڕێژەى کورسی لە پەرلەمان و پۆستە کارگێڕییەکان لە پارێزگا جێنفووزەکانی وەک کەرکووک و موسڵدا بەدەست بهێنن. لەگەڵ ئەوەشدا تورکیا لە هەوڵی بونیادنانی دیدگایەکی ستراتیژى بۆ تورکمانەکانی عێراق بووە، بۆ ئەوەى نەکەونە ژێر کاریگەریى گرووپ و لایەنەکانی دیکەوە لە گۆڕەپانی سیاسیی عێراقدا، بۆ ئەمەش هەوڵی دروستکردنی پەیوەندیی لە نێوان تورکمانەکان و لایەنە سیاسییەکانی دیکەدا داوە، بۆ ئەوەى لە سەر بنەماى براوە-براوە پێکەوە کار بکەن. لەم ڕێگەیەوە تورکیاش بەردەوام هاوکاریى تورکمانەکانی عێراق دەکات بۆ زیادکردن هەژموون و نفووزیان لە گۆڕەپانی سیاسیی عێراقدا[9]. لە ژێر کاریگەریى ئەم سیاسەتەدا، تورکمانەکانی عێراق داواى پارێزگایەکی سەربەخۆیان لە نەینەوا دەکرد: “تورکمانەکانی عێراق کە هاوڵاتیی عێراقن و بە ڕەچەڵەک تورکن، ماوەیەکە داوای پارێزگایەکی سەربەخۆی خۆیان دەکەن لە قەزای تەلعەفەری ڕۆژئاوای موسڵ کە دەکەوێتە ناوەندی پارێزگای نەینەوا. داواکارییەکانی تورکمانەکان هاوکاتە لەگەڵ داوای دامەزراندنی پارێزگا نوێیەکانی دیکە لە نەینەوا، وەک پارێزگای دەشتی نەینەوا بۆ مەسیحییەکان و پارێزگای شنگال بۆ ئێزیدییەکان[10]“.” لە هەمان کاتدا تورکیا بە چەندین پڕۆژەى جیاوازى مرۆیی و کۆمەڵایەتی هاوکارى و یارمەتی پێشکەشی تورکمانەکانی عێراق دەکات، بەردەوام بۆ بەرزکردنەوەى ئاستی ژیاتی تورکمانەکانی عێراق لە هەوڵدان. لە لایەکی دیکەوە تورکیا بەردەوام لە هەوڵی پاراستن و پاڵپشتیکردنی بەرژەوەندی و مافەکانی تورکمانەکانی عێراقە و بە شێوە و ستراتیژى جیاواز جیاواز کار بۆ ئەم پڕۆسەیە دەکات، واتە تورکیا گرنگی بە مافە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی تورکمانەکانی عێراق دەدات.  لە ڕوانگەى تورکیاوە، ڕێزگرتن لە مافەکانی تورکمانەکانی عێراق و بەرزکردنەوەى ستاندارەکانی خۆشگوزەرانیی تورکمانەکان، ئاسایش و سەقامگیریى هەرێمی لە عێراقدا زیاد دەکات. بۆیە تورکیا وای دەبینێت ئەگەر ئاسایش و سەقامگیرى لە عێراقدا هەبێت، ئەوا کاریگەریى لە سەر ئاسایش و سەقامگیریى تورکیاش دەبێت. بە پێچەوانەوە، ناجێگیریى دۆخی عێراق کاریگەریى نەرێنییانە لە سەر دۆخی تورکیا بەجێ دەهێڵێت. بۆیە پاراستنی بەرژەوەندی و مافی تورکمانەکانی عێراق کاریگەریى لە سەر پەیوەندییە دیپلۆماسی و سیاسییەکانی عێراق و تورکیا دەبێت و لە هەندێک دۆخدا جۆرى پەیوەندییەکەش ڕەنگڕێژ دەکات. لە دۆخێکدا کە مافی تورکمانەکان پارێزراو بێت، ماناى بەهێزیى پەیوەندییەکان و بە پێچەوانەشەوە کاریگەریى لە سەر لاوازکردنی پەیوەندییەکانی نێوان ئەو دوو وڵاتە دەبێت.

تێڕوانینی تورکیا لە بەرامبەر تورکمانەکانی عێراقدا ئەرێنییانەیە و لە ڕووى مێژووییەوە وەک بەشێک لە ویلایەتی موسڵ دەیانبینێت و لە ڕووى ئیتنیکییەوە بە درێژکراوەى خۆیانی دەناسێت. لە بەر ئەم هۆکارانە، تورکیا تورکمانەکان وەک نوێنەر و جێبەجێکارى پلانەکانی تورکیایە لە عێراقدا. ئەو گرووپانەى سەر بە تورکمانەکانی عێراقن، ئەگەر لە چوارچێوەیەکی فەرمیدا بن، یاخود بە پێچەوانەوە گرووپگەلی نافەرمیی چەکداریش بن، بە شێوەیەک لە شێوەکان لە لایەن تورکیاوە هاوکاریی مەعنەوى و لۆجستی دەکرێن. بە هۆى پاراستنی سنوورەکان و سەروەریى وڵاتانەوە، دەوڵەتێک ناتوانێت بە شێوەیەکی کردارى بوونی خۆى لە خاکی دەوڵەتێکی دیکەدا ببینێتەوە، بەڵام ئامادەیە لە ڕێگاى هاوکاریکردنی ئەو هێزانەى لە خاکی وڵاتەکەدان؛ ئەجێندا و ستراتیژەکانی خۆى درێژە پێ بدات. لە بەر ئەمە، تورکمانەکانی عێراق گرنگییەکی ئەمنی، ئابوورى، سیاسی و ئیتنیکییان بۆ تورکیا هەیە.

تورکیا و پەکەکە

تورکیا و پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) بۆ ماوەى زیاتر لە سی ساڵە لە شەڕدان. پەکەکە خۆى وەک هێزێکی خەباتکار بۆ بەدیهێنانی مافەکانی گەلی کورد لە تورکیا و تەواوى گەلانی دیکەى تورکیا دەناسێنێت، تورکیاش بە تەواوى پەکەکە وەک گرووپێکی تیرۆرستی دەناسێنێت[11]. تورکیا لە پەیوەندیدا بە پەکەکەوە لە بەیاننامەکانی وەزارەتی دەرەوەیدا بۆچوونی خۆى خستووەتە ڕوو، دەڵێت: پەکەکە ڕێکخراوێکی تیرۆرستییە و ئەم بۆچوونەش لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا پاڵپشتیی لێ دەکرێـت. هێرش و پەلامارەکانی پەکەکە بۆ سەر تورکیا بە کێشەیەکی جددی دادەنرێت کە هەڕەشەیە لە سەر ئاسایشی ناوخۆى وڵاتی تورکیا. هێرشەکانی پەکەکە بۆ سەر ژێرخان، دامەزراوە ئابوورى و پەروەردەیی و گشتییەکان، سەقامگیرى و ئابووریى وڵاتەکە بە ئامانج دەگرێت. تورکیا جگە لە جەختکردنەوە لە سەر کردەوەکانی پەکەکە، ئاماژە بۆ سەرچاوەی دارایی پەکەکە دەکات و لەمەشدا جەخت لە سەر هاریکارى و پێویستیی هاوکارى لەگەڵ وڵاتانی ئەورووپا دەکاتەوە. پێی وایە پەکەکە هەوڵی بەکارهێنانی مافی دیموکراسی لە ئەورووپا دەدات و هەوڵی پەلکێشکردنی گەنجان بۆ ناو ڕێکخراوەکەى دەدات. لەم ڕووەوە تورکیا دەستپێشخەریى جۆراوجۆرى دیپلۆماسی بۆ ناساندنی پەکەکە وەک ڕێکخراوێکی تیرۆرستی لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا کردووە. هەر لە بەر ئەمەش درێژکراوەى پەکەکە لە وڵاتانی وەک سووریا و عێراق لە دیدگاى تورکیادا بە هەمان شێوە لەگەڵ پەکەکەدا جیاواز نین[12].

گرافیك ژ (1)

 ئەو ناوچانەی كە پێكدادانی نێوانی هێزەكانی پەكەكە و سوپای توریكا ڕووی داوە

سەرچاوە:  https://www.crisisgroup.org/tr/content/grafik-ve-haritalarla-turkiyedeki-pkk-catismasi, Site Erişimi: 23,08,2023.

یەکێک لەو ئامانجانەى دەستوەردانی بەردەوامی تورکیا بۆ سەر عێراق فەراهەم دەکات، بوونی پەکەکەیە لە سەر سنوورەکانی عێراق و تورکیا، واتە لە هەرێمی کوردستانی عێراق. بۆیە تورکیا بەردەوام پەلامارەکانی بۆ سەر خاکی هەرێمی کوردستان بە بیانووى بوونی پەکەکەوە ئەنجام دەدات. یایجی (نووسەر و برەوپێدەرى نیشتمانی شینە (دەریاوانی)، هەروەها دامەزرێنەرى دامەزراوەى دەریاوانی تورکی و ناوەندى لێکۆڵینەوەى جیهانییە) لە توێژینەوەیەکدا باس لە گرنگیی ئۆپەراسیۆنەکانی تورکیا بۆ سەر خاکی هەرێمی کوردستانی عێراق بە هۆکارى بوونی پەکەکە ڕوون دەکاتەوە، چونکە تورکیا نزیکەی ٣٥ ساڵە بەدەست پەکەکەوە دەناڵێنێت. پاڵنەرى پشت ئەم پڕۆسەیەش بە گرنگ دادەنێت، چونکە بابەتەکە پەیوەندیی بە یەکپارچەیی خاکی تورکیاوە هەیە و پەکەکە وەک هێزێکی جوداخواز دەناسێنێت[13].

تورکیا پێی وایە هەموو ئەو پڕۆژانەى لە دەرەوەى سنوورەکانی خۆى لە پێناو ئارامی و ئاسایشی وڵاتەکەیدا بۆ پاراستنی وڵاتەکەی پەیڕەوى دەکات، بە هۆى بوونی پاشخانێکی مێژوویی و ڕێککەوتننامەکانەوەیە. بەم هۆیەوە تەواوى ئۆپەراسیۆنەکان و پەلاماردانە سەربازییەکانی تورکیا بۆ سەر خاکی هەرێمی کوردستانی عێراق و بە دیاریکراوى بۆ سەر ناوچەکانی زاخۆ، دهۆک، ئاکرێ، بارزان، زێبار، خواکورک، قەندیل و سۆران و ئامێدی؛ خاوەنی گرنگییەکی ستراتیژییە. هەر بۆیە کردنەوەى بارەگا و بنکەى سەربازى لە دەرەوەى سنوورى تورکیا وەک بابەتێکی هەستیارى ستراتیژى کە پەیوەندیی بە سەقامگیریى خاکی تورکیاوە هەیە، سەیر دەکرێت[14].

نیگەرانییەکانی تورکیا بەرامبەر بوونی پەکەکە لە خاکی عێراقدا بۆ چەند هۆکارێک دەگەڕێتەوە، ئاسایشی سنوورەکان بەلاى تورکیاوە بابەتێکی هەستیارە، چونکە بوونی پەکەکە لە ناوچە شاخاوییەکانی هەرێمی کوردستان و لە سەر سنوورەکانی تورکیا و عێراقن، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ ئەوەى پەکەکە بە ئاسانی هێرش و پەلامارەکانی بۆ سەر تورکیا ئەنجام بدات، لە بەر ئەم هۆکارە تورکیا پەکەکە وەک مەترسی بۆ سەر ئاسایشی سنوورەکانی دەبینێت. لە هەمان کاتدا بوونی پەکەکە لە ناو عێراقدا تواناى جووڵە و چالاکییەكانی فراوانتر دەکات، ئەمەش مایەى نیگەرانییە بۆ تورکیا، چونکە هەڕەشەیە بۆ سەر ئاسایشی ناوخۆى وڵاتی تورکیا. هەر لە پەیوەندیدا بەم بابەتەوە، بوونی پەکەکە لە خاکی عێراقدا لە ڕوانگەى تورکیاوە زیانە بۆ یەکپارچەیی خاکی عێراق و کاریگەریى لە سەر هەژموون و سەروەریى خاکی عێراق هەیە، سەروەرى و یەکپارچەیی خاکی عێراقیش بۆ سەقامگیریى ناوچەکە لە دیدگاى تورکیاوە کاریگەرییەکی گرنگی هەیە. بەم هۆیەوە تورکیا لە ساڵی (١٩٨٤)ەوە تاوەکوو ئێستا، زیاتر لە بیست ئۆپەراسیۆنی لە دەرەوەى سنوورەکانی خۆى و لە ناو خاکی عێراقدا لە ژێر ناوى جیاجیادا و بە هەمان مەبەست و ستراتیژ ئەنجام داوە، کە بە ئۆپەراسیۆنی (ڕاوەدوونانی گەرم – Sıcak Takip Operasyonu) دەستی پێ کردووە و دواین ئۆپەراسیۆنی بەناوى ئۆپەراسیۆنی چنگ (Pençe Harekâtı) بووە[15].

لەم ساڵانەى دواییشدا تورکیا لە ناو شارەکانی هەرێمی کوردستان و هەندێک لە شارەکانی دیکەى عێراقدا لە ڕێگەى هەواڵگرییەوە هەوڵی لەناوبردن و سڕینەوەى ئەندامانی باڵا و لێپرسراوانی پەکەکەى داوە[16]. هەروەها  لەگەڵ پێشکەوتنی تەکنەلۆژیادا چالاکییەکانی تورکیا نەک تەنها لە سەر سنوورەکان، بەڵکوو لە شاری سلێمانی و ناوچەکانی شارباژێڕ و پێنجوێنیش لە دژى ئەندامانی پەکەکە زیادی کردووە[17].

لێرەدا ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێـتەوە لە کاتێکدا پەکەکە سنوورى چالاکییەکانی خۆى لە عێراقدا و بە تایبەت لە خاکی هەرێمی کوردستاندا بەرفراوانتر بکات، هێرش و پەلامارى سەربازى و کردەى هەواڵگریى تورکیا بۆ سەر پەکەکە و ناوچەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق بەرفراوانتر دەبێت. لە بەیاننامەکانی وەزارەتی دەرەوەى تورکیادا جەخت لە سەر دەرکردن و داماڵینی پەکەکە لە خاکی عێراقدا کراوەتەوە و تورکیا بۆ ئەم مەبەستەش داواى کارى پێکەوەیی و هاوبەش لە بەرپرسانی عێراقی دەکات: “ئەو ڕێکخراوانە هەڕەشەن بۆ سەر وڵاتەکەمان، جەخت لە چاوەڕوانییەکانمان بۆ نەهێشتنی هەموو ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان، بە تایبەتی پەکەکە و پەرەپێدانی پەیوەندییەکانمان لە بوارەکانی بازرگانی، پیشەسازیی بەرگری، هاوکاریی سەربازی و وەبەرهێنانی ژێرخانی ئابووری لەگەڵ عێراق دەکەینەوە[18]“.

تورکیا و میلیشیا شیعەکان

هەڵوێست و ڕوانینی تورکیا بەرامبەر گرووپە شیعە چەکدارەکان بە گوێرەى گۆڕانکاریی هەرێمی، نیگەرانیی ئاسایش و بەرژەوەندییە ستراتیژییەکانی دەگۆڕێت. لە دۆخێکدا ئەگەر ئەم گرووپانە بەرگرى لە یەکپارچەیی خاکی عێراق و ئاسایشی ناوچەیی بکەن، تورکیا مامەڵەى دۆستیان لەگەڵدا دەکات و سیاسەتێکی جیاوازیان لەگەڵدا پەیڕەو دەکات. لە دۆخێکدا ئەگەر یەکپارچەیی خاکی عێراق بکەوێتە بەر مەترسی، تورکیا کارى پێکەوەیی لەگەڵ ئەم گرووپانەدا دەکات و داواى هاوکارییان لێ دەکات.

ئەم گرووپانە لە ژێر هەژموون و سیاسەتی ئێراندان، ئەمەش مانای وایە پێچەوانەى بەرژەوەندییەکانی ئێران لە عێراقدا کار ناکەن. لەم دۆخەدا تورکیا نیگەرانە لە گەشە و بەرفراوانبوونی دەسەڵاتی ئەم گرووپانە لە خاکی عێراقدا، چونکە داخوازیی مەزهەبی و هێزیان بەردەوام لە زیادبووندا دەبێت. تورکیا لە مامەڵەى لەگەڵ ئەم گرووپە شیعە چەکدارییانەدا، تەماشاى ئەوە دەکات کە ئاخۆ ئەم گرووپانە دژى بەرژەوەندییەکانی تورکیان و بەرامبەرى دەوەستنەوە، یاخود کارئاسانی بۆ بەرژەوەندییەکانی تورکیا لە ناوچەکەدا دەکەن، بۆیە هەڵسەنگاندنی پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ ئەم گرووپانەدا بابەتێکی ئاڵۆزە و بە گوێرەى دۆخ و پێشهاتەکان لە گۆڕاندا دەبێت.

بەریەککەوتن و نزیکبوونەوەى تورکیا و گرووپە شیعە چەکدارەکان لە پێشووتردا بە گوێرەى دۆخە جیاوازەکان ڕووی داوە و ئێستاش بەردەوام تێبینی دەکرێت. ڕێباز و ستراتیژی تورکیا بەرامبەر بە گرووپە میلیشیا شیعەکان لە عێراق تا ڕادەیەک ئاڵۆزە. ئەم گرووپانە زۆر جار دەکەونە ژێر کاریگەریی ئێران و ئەگەرى مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندییە ئاسایشییەكانی تورکیا لە ناوچەکە دروست دەکەن. لەم ڕووەوە سیاسەتی دەرەوەی تورکیا ئەوەیە کە ئایا ئەو گرووپانە زیان بە ئاسایش و بەرژەوەندییەکانی تورکیا دەگەیەنن یان نا. تورکیا بە ئامانجی پشتیوانی لە یەکپارچەیی خاک، سەقامگیری و دەستوەردان لە عێراق، نیگەرانە لەوەی کە ئەم گرووپانە ڕەنگە هاوسەنگیی هێز لە ناوچەکەدا تێک بدەن و ئاسایشی تورکیا بخەنە مەترسییەوە. بە تایبەتی گرووپەکانی وەک بزووتنەوەی نوجەبا، لەو ڕێکخراوانەن کە وا بیر دەکرێتەوە کاریگەریی ئێرانیان لە سەرە و ڕەنگدانەوەی سیاسەتەکانی ئێرانن لە عێراق. هەڕەشە و گوتاری ئەم گرووپانە بەرامبەر بە تورکیا لەگەڵ سیاسەتەکانی ئێران بەرامبەر بە تورکیا یەک دەگرێتەوە. لە لایەکی دیکەوە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە عێراق ڕەنگە کاریگەریی لە سەر هاوسەنگیی هێز لە ناوچەکەدا هەبێت، ئەمەش ڕەنگە هەڕەشەکانی گرووپە میلیشیا شیعەکان لە دژی تورکیا زیاتر بکات. بۆ نموونە لە هەندێک ناوچەى عێراقدا وەك شەنگال، پەکەکە و میلیشیا شیعەکان پەیوەندییەکی توندوتۆڵیان هەیە، ئەمەش سیاسەتەکانی تورکیا لە ناوچەکەدا زیاتر ئاڵۆزتر دەکات[19]. لە ڕابردوودا ئەو هێزە سوننییانەى بۆ پاراستنی نەینەوا دروست کرابوون و لە لایەن تورکیاوە مەشق و ڕاهێنانی تەکنیکی و سەربازییان پێ کرابوو، چوونە ناو هێزەکانی حەشدی شەعبییەوە و بوونە بەشێک لە ئەجێنداکانی حەشد لەو ناوچانە. یەکێک لە سەرکردەکانی بە ناوى نوجەیفی لە لێدوانێکدا دەڵێت: “هێزەکانمان پەیوەست بوون بە ئەنجوومەنی باڵای حەشدی شەعبییەوە، ئەمەش دوای تێپەڕاندنی یاسای حەشدی شەعبی لە پەرلەمانی عێراق ڕووی دا. بەو یاسایە هەموو گرووپە سەربازییەکانی دەرەوەی بازنەی وەزارەتی بەرگریی عێراق لە ژێر یەک سەقفدا کۆ کرانەوە. بۆیە ڕایدەگەیەنم کە دڵسۆزانە کار بۆ ئەم یاسایانە دەکەین و دڵسۆزین بۆ حەشدی شەعبی. هەروەها مووچەمان بە پێی ئەم یاسایە دەدرێت[20].”

ڕۆژنامەى “الصباح”ی تورکی لە بابەتێكدا لە ژێر ناونیشانی “حەشدی شەعبی و تیرۆرستان لە دژى تورکیا یەکیان گرت[21]” ئاماژەی بە هێزەکانی پەکەکەی وەك تیرۆریست داوە، بۆیە شێوازى کارکردن و پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ ئەم گرووپانە بە گوێرەى دۆخ و دینامیکە ناوچەییەکان دەگۆڕێت[22]. بە شێوەیەکی گشتی ئەم گرووپانە لە ژێر کاریگەریى ئەجێنداى ئێراندان، بۆیە نزیکبوونەوەى ئەم گرووپانە لە تورکیا وابەستەیە بە یەکانگیربوونەوەى سیاسەتەکانی ئێران لە عێراق لەگەڵ تورکیادا، کە ئەوەش حاڵەتێکی ئەستەمە و تەنها لە ساتی هاتنەناوەى هەرێمی کوردستاندا و بە تایبەت کاتێک مەترسی لە سەر یەکپارچەیی خاکی عێراق دروست ببێت، ئەم پەیوەندی و نزیکبوونەوەى گرووپە شیعەکان و تورکیا چاوەڕوان دەكرێت، بە پێچەوانەوە ئەم گرووپانە بۆ لێدان لە بەرژەوەندییەکانی تورکیا لە عێراقدا بەردەوام پەیوەندى لەگەڵ پەکەکەدا دروست دەکەن، تورکیاش ئەمە بە هەڕەشەیەکی بەردەوام دەبینێت[23].

نزیکبوونەوەی تورکیا لەگەڵ گرووپە میلیشیا شیعەکان لە عێراق، بە پێی داینامیکی ناوچەیی و بەرژەوەندییە ئاسایشییەكان لەقاڵب دراوە. ئەم گرووپانە وەک یەکێک لە هۆکارە گرنگەکان دەردەکەون کە کاریگەرییان لە سەر سیاسەتەکانی تورکیا لە عێراق هەیە، بەڵام لە واقیعدا پێدەچێت نزیکبوونەوەی گرووپە میلیشیا شیعەکانی سەر بە ئێران لەگەڵ تورکیادا سیناریۆیەکی سەخت بێت. ئەم دوو لایەنە بەرژەوەندیی ناوچەیی و ئایدیۆلۆژیی جیاوازیان هەیە. ئەگەر دۆخێکی گریمانەیی بۆ نزیکبوونەوەى ئەم دوو هێزە لە عێراقدا هەبێت، دەکرێت بە هۆى تێڕوانینی هەڕەشەی هاوبەشى نێوان ئەم دوو هێزەوە بێت. ئەگەر هەڕەشەیەکی هاوبەش وەک تیرۆر یان ناسەقامگیری لە ناوچەکەدا سەر هەڵبدات، ڕەنگە گرووپە شیعە چەکدارەکان و تورکیا و مەیلیان بۆ هاوکاریکردن لە دژی ئەم هەڕەشەیە هەبێت. بەڵام لەو کاتەشدا ناکۆکیی ئایدۆلۆژی و ناکۆکیی ڕابردوو دەتوانێت پڕۆسەى هاوکاری و هاوبەندیی نێوانیان سنووردار بکات، یاخود ڕەنگە هەوڵی دیپلۆماسیی نێودەوڵەتی یان نێوەندگیری ببێتە بنەمایەک بۆ لێکنزیکبوونەوەی ئەم دوو لایەنە. لەوانەیە هاوکاریی سنووردار لە هەندێک بابەتدا هەبێت، وەک هاوکاریی مرۆیی یان ئاسایش، بەڵام ئەم جۆرە هاوکارییە بە مانای نزیکبوونەوەی ستراتیژی درێژخایەن نییە. بۆیە بە شێوەیەکی گشتی نزیکبوونەوە لە نێوان تورکیا و گرووپە میلیشیا شیعەکانی سەر بە ئێران (بۆ نموونە حەشدی شەعبی)، دۆخێکی سەخت و ئاڵۆزە. جیاوازیی ئایدۆلۆژی و ستراتیژی و مێژوویی؛ لە هۆکارەکانی سنووردارکردنی ئەو جۆرە لێکنزیکبوونەوانەن.

لەم ڕووەوە تورکیا هەمیشە دەسەڵاتێکی ناوەندیی بەهێزى دەوێت کە نوێنەرایەتیی خەڵک و حکومەت بێت لە عێراقدا. وەک لە بەیاننامەکەیاندا هاتووە: “عێراق لە ساڵی 2022دا ڕووبەڕووی ئاستەنگی سەخت بووەوە لە ڕووی پێشهاتەکانی سیاسەت و ئاسایشەوە. دوای ئەوەی لە 10ی تشرینی یەکەمی 2021دا هەڵبژاردن لەو وڵاتە ئەنجام درا، لە مانگی یەکی ساڵی 2022دا سەرۆکی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق هەڵبژێردرا، بەڵام دوای ئەم هەڵبژاردنەش دیسانەوە نەتوانرا بەسەر ناکۆکیی نێوان گرووپە سیاسییەکان و ڕووبەڕووبوونەوەى هێزە میلیشیاکاندا زاڵ ببن و بۆیە ڕووداوەکان توندوتیژییان لێ کەوتەوە. لەو ماوەیەدا تورکیا پاڵپشتیی لە هەژموونی دیالۆگ لە عێراق و پێکهێنانی حکومەتێکی کارا و گشتگیر و پاراستنی تێگەیشتنێکی هاوسەنگ لە سیاسەتی دەرەوەى عێراق دەکرد. ڕێکخراوە تیرۆریستییەکانی وەک داعش و پەکەکە لە ساڵی ٢٠٢٢دا بەردەوام بوون لە سوودوەرگرتن لە کەموکوڕییەکانی پێکهاتەی ئەمنیی عێراق و بۆشایی گۆڕەپانی سیاسی. تورکیا ئیرادەی پێشخستنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ حکومەت و سەرۆککۆماری نوێی عێراق لە سەر بنەمای دراوسێیەتیی باش و ڕێزگرتنی یەکتری هەیە[24].”

پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و گرووپە عەرەبە سوننییە نافەڕمییەکان

پەیوەندیی نێوان عەرەبە سوننەکانی عێراق و تورکیا کاریگەرە بە چەند فاکتەرێکی جیاواز، بۆیە دەکرێت بوترێت ئەم پەیوەندییانە ئاڵۆزن. ئەم پەیوەندییانە دەکەونە ژێر کاریگەریى فاکتەرەکانی وەک گۆڕانکارییە سیاسی، هەرێمی، ئایینی و مەزهەبییەکانەوە. لە ڕووى مێژووییەوە پەیوەندییەکی توندوتۆڵ لە نێوان عەرەبە سوننەکان و تورکیادا هەیە، چونکە دەسەڵات و حکومڕانیی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی بە شێوەیەکی بەرفراوان و بۆ چەند سەدەیەک لەم ناوچەیەدا بوونی هەبووە، بۆیە ئەو خاڵی پەیوەندییە هەتاوەکوو ئەم سەردەمەش درێژ بووەتەوە[25].

لە ڕووى سیاسییەوە تورکیا پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ سەرکردە سیاسییەکانی عەرەبە سوننەکان هەیە، بە تایبەت لە دواى ڕووخانی ڕژێمی بەعسەوە و سەرهەڵدانی ململانێی مەزهەبی، لەم دۆخەدا تورکیا چەندین سەرکردەى هەڵهاتووى عەرەبە سوننەکانی دەستی حکومەتی عێراقی لەخۆ گرت. لە لایەکی دیکەوە لە ساتی سەرهەڵدانی ڕێکخراوى تیرۆرستیی داعش و بە تایبەت دەسەڵاتی بەرفراوانی داعش لەو ناوچانەى بە چڕى عەرەبە سوننەکانی تێدایە، هۆکارى بەهێزبوونی پەیوەندیی نێوان تورکیا و گرووپە سوننییەکانی عێراق بوو. لە هەمان کاتدا ئەم ناوچانە پەیوەندییەکی توندوتۆڵی ئابوورییان لەگەڵ تورکیادا هەیە، چ لە ڕووى وزە و چ لە ڕووى بازرگانییەوە. بەڵام لە هەندێک ڕووەوە پەیوەندییەکانی عەرەبە سوننەکان و تورکیا دووچارى سەختی دەبنەوە، بە تایبەت کاتێک ناوبەناو عەرەبە سوننەکان لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا بابەتی دابەشکردنی عێراق بۆ سێ هەرێمی جیاواز دەکەنەوە. لێرەدا پەیوەندییەکانی تورکیا و عەرەبە سوننەکان دووچارى گرژى دەبێتەوە.

سیناریۆ ئایندەییەكان

بە هۆى گۆڕانی دینامیکیەتی پەیوەندی و بەرژەوەندییەکان تورکیا و ناوچەکە، پێشبینیکردنێکی ورد بۆ ئەم دۆخانە ئەستەمە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە نەتوانرێت تێگەیشتنێکی گشتی لە پەیوەندیدا بەم دۆخەوە گەڵاڵە بکرێت. سیناریۆ و داهاتووى ئەم پەیوەندییانە لە سێ ئاستدا دەخرێتە ڕوو:

1. سیناریۆى کورتخایەن

لە کورتخایەندا تورکیا بەردەوام دەبێت لە هاوکاریکردن و پاڵپشتیکردنی تورکمانەکانی عێراق، هەروەها هەوڵەکانی تورکیا بۆ دەستەبەرکردنی ماف و زیادکردنی نوێنەرایەتیی سیاسیی تورکمانەکان زیاتر دەبێت، بە تایبەت لەم نزیکانەدا هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکانی عێراق بەڕێوە دەچێت. بۆیە پێشبینی دەکرێت لە هەوڵە دیپلۆماسییەکانی بۆ پاڵپشتیی تورکمانەکان بەردەوام بێت. شەڕى تورکیا دژى پەکەکە لە عێراق و ئەو ناوچانەى پەکەکەى لێیە بەردەوام دەبێت، جا لە ڕێگەى ئۆپەراسیۆنی سەربازى بۆ سەر خاکی دەرەوەى تورکیا، یاخود بۆردوومان بە فڕۆکەى بێفڕۆکەوان و هەوڵە هەواڵگرییەکانی بۆ سڕینەوەى سەرکردە و لایەنگرانی پەکەکە لە شار و ناوچە جیاوازەکانی عێراق و کوردستان بەردەوام دەبێت. کارکردنی تورکیا بەرامبەر گرووپە میلیشیا شیعەکان هەستیار دەبێت، لە بەر ئەوەى ئەم گرووپانە لە ژێر هەژموونی ئێراندان و لە لایەن ئێرانەوە پاڵپشتییان دەکرێت. لە حاڵەتی بەرکەوتنی بەرژەوەندییەکانی ئەم دوو وڵاتەدا، ئەم گرووپانە دەکرێت زیان و مەترسی بە تورکیا و بەرژەوەندییەکانی بگەیەنن، یاخود پەیوەندی و دۆستایەتی لەگەڵ پەکەکەدا ببەستن و لەو ڕێگەیەوە لە بەرژەوەندییە ئەمنی، ئابوورى و سیاسییەکانی تورکیا بدەن. ڕەنگە تورکیا بۆ هاوسەنگکردنەوەى هێز بیەوێت پاڵپشتیی عەرەبە سوننەکان بکات و سوود لە ململانێی مەزهەبیی نێوان عەرەبی شیعە و سوننە وەربگرێت، بەڵام هۆکارەکانی وەک سیاسیەتی ناوخۆیی عێراق و وڵاتانی ناوچەکە و گرژیی لایەنی ئەمنی؛ لەو هۆکارانە دەبن کاریگەرییان لە سەر ئەم پەیوەندییانە دەبێت.

2. سیناریۆى ماوە مامناوەند

پێشبینی دەکرێت تورکیا لە پاڵپشتییەکانی بۆ تورکمانەکان بەردەوام بێت، چونکە ئەم پاڵپشتییە سەرچاوەیەکی گرنگی ئیتنیکی لە پشتەوەیە، بۆ ئەمەش تورکیا دەکرێت پڕۆژەى هاوکاریى ئابورى و مرۆیی پێشکەشی تورکمانەکان بکات، لە هەمان کاتدا هەوڵەکانی بۆ زیادکردنی نوێنەرایەتیی سیاسیی تورکمانەکان لە عێراق چڕتر بکاتەوە. بە هەمان شێوە تورکیا هێرش و ئۆپەراسیۆنەکانی لە دژى پەکەکە بەردەوام دەبێـت. لە پەیوەندیدا بە گرووپە شیعەکانەوە، پێشبینی دەکرێت لە حاڵەتی ئاساییبوونی پەیوەندییەکاندا هەڵوێستێکی نەرمتر لەگەڵ ئەم گرووپانەدا بگرێتە بەر و زیاتر جەخت لە سەر ڕێوشوێنی دیپلۆماسی بکاتەوە، بەڵام بە پێچەوانەوە پێشبینی دەکرێت تورکیا ڕێوشوێنی ئەمنی و دیپلۆماسی لە دژى گرووپەکانی ژێر کاریگەریى سیاسەتی ئێران بگرێتە بەر. هەڵوێستی تورکیا بەرامبەر عەرەبە سوننەکان تا ڕادەیەک پەیوەندیی بە هەڵوێستی بەرامبەر بە گرووپی میلیشیا شیعەکانەوە هەیە، بۆیە پێشبینی دەکرێت لە پاڵپشتیکردنی عەرەبە سوننەکان بەردەوام بێت، دیسانەوە ئەم پاڵپشتییە بە گوێرەى گۆڕانکارییە هەرێمی و ناوچەییەکان دەگۆڕێت.

3. سیناریۆى درێژخایەن

پاڵپشتیی تورکیا لە تورکمانەکان ستراتیژییە، بۆیە هاوکارى و پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ تورکمانەکاندا بەردەوام دەبێت، بەڵام فۆڕمی ئەم پەیوەندی و پاڵپشتییانە بە گوێرەى دۆخی سەقامگیرى و کارتێکەرە هەرێمی و ناوچەییەکان دەگۆڕێت. لە درێژمەودادا شەڕ لەگەڵ پەکەکەدا بەردەوام دەبێت، گۆڕانکارییە ناوچەییەکان و بەرەوپێشچوون یاخود تێکچوونی پەیوەندییەکان کاریگەرییان لە سەر ئەم پرسە دەبێت. هێزێکی وەک پەکەکە بەردەوامیی دەبێت، چونکە خاڵی باڵانسی هێزە لە ناوچەکەدا و ئێران مانەوەى پەکەکە بە گرنگ دەبینێت. بە هەمان شێوە گرووپە شیعەکان ئەگەر بەردەوامییان هەبێت؛ لە زیانی تورکیان، بۆیە تورکیا هەوڵی خۆى بۆ لەقاڵبدان و بچوککردنەوەى دەسەڵات و نفووزى ئەم هێزانە دەدات، ئەمەش لە ڕێگەى پرسی عەرەبە سوننەکانەوە، چونکە تورکیا هاوسەنگیی بەرژەوەندییەکانی خۆى لە ڕێگەى عەرەبی سوننە و تورکمانەکانی عێراقەوە ڕادەگرێت، بەڵام دۆستایەتیی عەرەبی سوننە و تورکیا ستراتیژى نابێت.

سیاسەتی دەرەوە و تێڕوانینی تورکیا بەرامبەر بە هەریەک لەو گرووپانە بە هۆى گۆڕانکارییە ناوخۆیی و دەرەکییەکانەوە لە ماوەکورتدا دەگۆڕێت و لە درێژخایەندا تورکیا بەدواى بەرژەوەندییە ئابوورى، سیاسیی و ئەمنییەکانیەوە دەبێت.

دەرئەنجام

تێڕوانین و سیاسەتی دەرەوەى تورکیا بەرامبەر گرووپە چەکدارى و سیاسییە فەرمی و نافەرمییەکان، بە گوێرەى دینامیکیەت و بەرژەوەندییە ئابوورى، سیاسی، کولتووری و ئەمنییەکان گۆڕانی بەسەردا دێت. تورکیا لە سیاسەتی دەرەوەیدا بە گوێرەى بەرژەوەندییەکانی ستراتیژى تایبەت بە خۆى هەیە و لەو چوارچێوەیەدا پەیوەندییەکانی لەگەڵ عێراقدا بونیاد ناوە. تێڕوانینی تورکیا بەرامبەر تورکمانەکانی عێراق بە تایبەت تورکمانە سوننییەکان، دۆستایەتییەکی ستراتیژییە، چونکە لە ڕووى ئیتنیکی، سیاسی و کولتوورییەوە بە درێژکراوەى خۆى لە خاکی عێراقدا دەیانبینێت، بۆیە ئەم گرووپانە وەک هێزێکی پڕۆتورکی لە عێراقدا دەبینرێن، بەڵام ئەم ستراتیژە لە پەیوەندیدا بە تورکمانە شیعەمەزهەبەکانەوە کە هەندێک جار دەکەونە ژێر کاریگەریى فاکتەرە مەزهەبییەکەوە و لایەنی ئیتنیکیی خۆیان لە پەراوێزدا دادەنێن، گۆڕانی بەسەردا دێت.

سیاسەتی دەرەوەى تورکیا و تێڕوانینیان بەرامبەر پەکەکە، پەیوەندیدارە بە سەقامگیرى و ئەمنیەتی تورکیاوە، چونکە تورکیا پەکەکە وەک هێزێکی تیرۆرستی دەبینێت و بە مەترسی بۆ سەر ئاسایش و سەقامگیریى خاک و ناوخۆى وڵاتەکەى دەبینێت، هەر بۆیە چاوەڕوانکراوە تورکیا لە ڕێگەى جیاواز و لە پێناو ئەم ستراتیژەدا بەردەوام ئۆپەراسیۆنی سەربازى بۆ سڕینەوە و لەناوبردنی ئەندامانی پەکەکە لە ڕێگەى هەواڵگرییەوە لە عێراق و هەرێمی کوردستان ئەنجام بدات، ئەمەش لە ڕێگەى بەکارهێنانی فڕۆکەى بێفڕۆکەوان و زمانی دیپلۆماسییەوە دەکرێت ڕوو بدات.

تێڕوانینی تورکیا بەرامبەر میلیشیا شیعەکان ئاڵۆزە، لە دۆخێکدا ئەگەر بەرژوەندییەکانی ئەم دوو لایەنە یەکانگیر ببێتەوە، ئەوا ئەگەرى پێکەوە کارکرنیان بەهێزتر دەبێـت. یەکانگیربوونەوەى بەرژەوەندییەکان لە دۆخێکدا بە ئەگەرى زۆر ڕوو دەدات، کاتێک بابەتی سەربەخۆیی هەرێمی کوردستانی عێراق بێتە پێشەوە، یاخود هەردووکیان هەست بە مەترسییەکی هاوبەشی وەک بوونی داعش و مەترسییەکانی بۆ سەر هەردوو لا بکەن. بەڵام لە واقیعدا هاریکارى و پەیوەندیی نێوان ئەم دوو هێزە ستراتیژى نییە، چونکە بەرژەوەندی و ئایدۆلۆژیایان جیاوازە و هێزە شیعییەکان وەک هێزێکی پڕۆئێرانی بە جێبەجێکارى بەرژەوەندییەکانی ئێران لە عێراق دادەنرێن، لەمەدا ئێران بەردەوام دنەى ئەم هێزانە بۆ کەمکردنەوەى نفووزى تورکیا لە عێراق دەدات و تەنانەت کارئاسانی بۆ لێکتێگەیشتن لە نێوان پەکەکە و ئەم گرووپانەدا دەکات. بۆیە تورکیا وەک دۆست مامەڵە لەگەڵ ئەم گرووپانەدا ناکات و هەر لێکنزیکبوونەوەیەک لەگەڵ ئەم گرووپانەدا بە هەستیارییەوە جێبەجێ دەکات. بە هۆى ململانێی مەزهەبییەوە لە عێراق، گرووپە سوننییەکان تا ڕادەیەکی بەرچاو نزیکبوونەوەیان لە هێڵی تورکیا و کوردەکان بۆ گونجاوترە، بەڵام ئەم بابەتەش هێشتا وەکوو جێگەى متمانەى تەواو نییە بۆ تورکیا، ئەگەرچی پەیوەندیی مێژوویی لە نێوان عەرەبە سوننەکان و تورکیادا هەبێت، چونکە دیسانەوە دینامیکیەتی ئەم پەیوەندییانە بە گوێرەى بەرژەوەندییە ئابوورى، بازرگانی، سیاسی و ئەمنییەکان دەگۆڕێت.

سەرچاوە و پەراوێزەكان:

[1] Muhamed Işık, Sahipkıran Stratejik Araştırmalar Merkezi – Sasam, 17 Ocak, 2020.

[2] Değer Akal, 2022’de Türkiye’yi dış politikada neler bekliyor?, 27. 12. 202127 Aralık 2021, GÜNDEM – DW Site Erişimi 19.08.2023.

[3] 2023 Yılında Girerken Girişimci Ve Insani Dış Politikalarımız, Dışişleri Bakanlığı’nın 2023 Yılı Mali Butçe Teklifinin TBMM Genel Kuruluna Sunulması Vesilesi İle Hazırlanan Kitapçık, S 21.

[4] BURÇİN KABAKCI, TÜRKİYE’NİN IRAK VE SURİYE İLE GÜVENLİK İLİŞKİLERİ, Araştırma Raporu Ekonomik Araştırmalar ve Proje Müdürlüğü KONYA Mart, 2018 www.kto.org.tr, S3.

[5] Cihat YAYCI, Irak’ta Yaşanan Savaşlar ve Türkiye’ye Etkileri, Güvenlik Stratejileri, Cilt: 15 Sayı: 30, S 333, 809363 (dergipark.org.tr).

[6] 2023 Yılında Girerken Girişimci Ve Insani Dış Politikalarımız, Dışişleri Bakanlığı’nın 2023 Yılı Mali Butçe Teklifinin TBMM Genel Kuruluna Sunulması Vesilesi İle Hazırlanan Kitapçık, S 21.

[7] Fazıl Demirci. The Iraqi Turks yesterday and today–. [Turkey]: Turkish Historical Society Printing Press. 1991ç.

[8] David Kushner, Pan-Turkism Today: Contemporary Turkey and the “Outside Turks”, Asian and African Studies: Journal of the Israel Oriental Society, (1987), 21 (2): 202.

[9] Ali SEMİN, Irak’taki siyasi çıkmaz Türkümenler ve Türkiye, 23 Ağustos 2012, Irak’taki Siyasi Çıkmaz, Türkmenler ve Türkiye | TUİÇ Akademi (tuicakademi.org), Site Erişimi 21. 08. 2021.

[10] al-monitor, Iraq’s Turkmens call for independent province, October 14, 2016, Date of Visit: 22,08,2023. Iraq’s Turkmens call for independent province – Al-Monitor: The Pulse of the Middle East (archive.org).

[11]  بەکارهێنانی وشەى تیرۆر بەرامبەر پەکەکە لە ڕوانگەى تورکیاوەیە و گوزارشت لە ڕاى نووسەر ناکات.

[12] PKK/T.C. Dışişleri Bakanlığı (mfa.gov.tr)  Site Erişimi: 21. 08. 2023.

[13] Cihat YAYCI, Irak’ta Yaşanan Savaşlar ve Türkiye’ye Etkileri, Güvenlik Stratejileri, Cilt: 15 Sayı: 30, S 333, 809363 (dergipark.org.tr).

[14] Enes Demir, Türkiye’nin Irak’ın Kuzeyine Yönelik Askerî Harekât ve Stratejisinin Tarihsel Arka Planı, TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ (İçinde), XVIII. TÜRK TARİH KONGRESİ IX. CİLT, ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU TÜRK TAR İ H KURUMU YAYINLARI VIII. Dizi – Sayı: 35, Ankara: 1-5 Eylül 2018, ANKARA, 2022, S 206.

[15] بۆ وردەکاریى ئۆپەراسیۆنەکان، بڕوانە ئەم سەرچاوەیە: Türk Silahlı Kuvvetleri’nin Kuzey Irak’ta yaptığı operasyonlar listesi – Vikipedi (wikipedia.org).

[16]  ڕووداونێت، “ئەندامێکی کۆمیتەى شەهیدانی پەکەکە لە سلێمانی کوژرا”، ١٧\٩\٢٠٢١، ئەندامێکی کۆمیتەی شەهیدانی پەکەکە لە سلێمانی کوژرا | ڕووداو.نێت (rudaw.net)، ڕێکەوتی سەردانی سایت: ٢٢\٨\٢٠٢٣؛ کورستان ٢٤، “پەکەکە کوژرانی ئەندامێکی لە سلێمانی پشتڕاست دەکاتەوە”، ٢٤\١٠\٢٠٢٢، پەکەکە کوژرانی ئەندامێکی لە سلێمانی پشتڕاست دەکاتەوە (kurdistan24.net)، ڕێکەوتی سەردانی سایت: ٢٢\٨\٢٠٢٣.

[17]  نووچەنێت، “تورکیا بە فڕۆکەى بێفڕۆکەوان شارەدێیەکی باشوورى کوردستان بۆردوومان دەکات”، ١٥\١٠\٢٠٢١؛  نووچە نێت تورکیا بە فڕۆکەى بێفڕۆکەوان شارەدێیەکى باشوورى کوردستان بۆردوومان دەکات (nuche.net)، ڕێکەوتی سەردانی سایت: ٢٢\٨\٢٠٢٣؛ کورستان٢٤، “تورکیا سنوورى پێنجوێن بۆردوومان دەکات”، ٦\١٠\٢٠٢٢، تورکیا سنووری پێنجوێن بۆردوومان دەکات (kurdistan24.net)، ڕێکەوتی سەردانی سایت: ٢٢\٨\٢٠٢٣؛ پۆلەتیک پرێس، “تورکیا بە فڕۆکەى بێفڕۆکەوان ئۆتۆمبێلێکی لە ڕانیە کردە ئامانج”، ١\٨\٢٠٢٢، تورکیا بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان ئۆتۆمبێلێکی لە ڕانیە کردە ئامانج (Politic Press) ، ڕێکەوتی سەردانی سایت: ٢٢\٨\٢٠٢٣.

[18] 2023 Yılında Girerken Girişimci Ve Insani Dış Politikalarımız, Dışişleri Bakanlığı’nın 2023 Yılı Mali Butçe Teklifinin TBMM Genel Kuruluna Sunulması Vesilesi İle Hazırlanan Kitapçık, S 21.

[19] Haşdi Şabi’ye bağlı grup, Türkçe video ile Türkiye’yi tehdit etti: Türkiye ile İran arasındaki rekabet hali Irak’ta çok daha sert karşılık bulacak | Independent Türkçe (indyturk.com)  Site erişimi: 25. 08. 2023.

[20] Türkiye’nin eğittiği güçler Haşdi Şabi’ye bağlandı (kurdistan24.net)  Site erişimi: 25. 08. 2023.

[21] Terör kardeşliği! PKK ve Haşdi Şabi Türkiye’ye karşı birleşti – Son Dakika Haberler (sabah.com.tr) Site erişimi: 25. 08. 2023.

[22] PKK ile Haşdi Şabi Türkiye’ye karşı anlaştı! Alçak birliktelik (ahaber.com.tr) Site erişimi: 25. 08. 2023.

[23] Cemile Bayraktar, PKK, Haşdi Şabi ilişkisinin olası tehlikeleri (aawsat.com), Site erişimi: 25. 08. 2023.

[24] 2023 Yılında Girerken Girişimci Ve Insani Dış Politikalarımız, Dışişleri Bakanlığı’nın 2023 Yılı Mali Butçe Teklifinin TBMM Genel Kuruluna Sunulması Vesilesi İle Hazırlanan Kitapçık, S21.

[25] Haydar ÇAKMAK, Atatürk Ansiklopedisi , Türkiye-Irak İlişkileri – Atatürk Ansiklopedisi (ataturkansiklopedisi.gov.tr), Site Erişimi: 26. 08. 2023.