ئیدریس سیوەیلی

پێشەكی
سەلەفییەت لە هەرێمی كوردستان لە گەشەی بەردەوامدایە، وێڕای ئەوەی زۆرجار تۆمەتبار دەكرێن بە كورتبینی و بەرتەسكی لە بیركردنەوەیان، بۆ تێگەیشتن لە دیاردەی سەلەفییەت، دونیابینی و هۆكاری گەشەسەندنیان توێژینەوەی ئەكادیمی پێویستە، ئەم توێژینەوە هەوڵێكە بۆ تێگەیشتن لەو دیاردەیە و قەبارەی لە هەرێمی كوردستان.

چەمكی سەلەفییەت
سەلەفییەت بەمانا تەقلیدییەكەی گەڕانەوەیە بۆ جۆری ئایینداری و دونیابینی بۆ قورئان و سوننەت بە گوێرەی تێگەیشتنی پێشین (سەلەف) كە خۆی دەبینێتەوە لە هاوەڵانی پێغەمبەر (د. خ) و شوێنكەوتوانی لە سەدەكانی یەكەم، دووەم و سێیەمی كۆچی. تا ئێرە سەلەفییەكان هاوڕا و كۆكن، بەڵام كاتێك قسە دێتەسەر ئەوەی تێگەیشتنی پێشین بۆ قورئان و سوننەت كامەیە؟ ناكۆكی لە نێوانیان دروست دەبێت و هەریەكەیان تێگەیشتن، دونیابینی و مومارەسەی ئاییندارییانەی خۆی بە دروست دەزانێت، سەلەفییەت چەندین خەسڵەتی هەیە، یەكێك لەو خەسڵەتانە تێگەیشتنی ڕووكەشیانە لە ئایین و گرنگیدانی زۆر بە پەرستش و ڕەفتارە ڕووكەشییەكان، بۆیە هەندێكجار بە سەلەفی ڕووكەشی ناودەبرێن.

مێژوو و قەبارەی گەشەسەندنیان
یه‌كه‌م ئاڕاستەی سه‌له‌فی كه‌ له‌ باشووری كوردستان ده‌ركه‌وتووه‌، سه‌له‌فی مەدخەلییە،(١) ئه‌م ئاڕاستەیه‌ سه‌ره‌تا له‌سه‌ر ده‌ستی مه‌لا حه‌مدی عه‌بدولمەجید ئیسماعیل سه‌له‌فی (1931- 2012) ده‌ركه‌وتووه‌، ناوبراو له‌ سوریا لای محەممەد ناسرەدین ئەلبانی (1914- 1999) خوێندویه‌تی، لە (1961) لەگەڵ هەڵایسانی شۆرشی ئەیلوول بووەتە پێشمەرگە و پەیوەندی لەگەڵ مەلا مستەفا بارزانی ڕێبەری شۆڕش دروستكردووە، زانایەكی ناسراو بووە و چەندین بەرهەمی چاپكراوی بە زمانی عەرەبی هەیە، كە زۆرتر تایبەتن بە زانستی فەرموودە.(٢)
مەلا حەمدی سەلەفی دوای هه‌ره‌سی شۆرشی ئه‌یلوول ده‌ستیكرد‌ به‌ بڵاوكردنه‌وه‌ی بیری سه‌له‌فییه‌ت له‌ كوردستان، به‌ تایبه‌ت له‌ ده‌ڤه‌ری دهۆك و موسڵ و چه‌ند شوینێكی تر، ئه‌میش له‌ ڕێگه‌ی وانه‌وتنەوەوە‌، دواتر به‌ هه‌وڵ و كۆششی مەلا حەمدی و چه‌ند كه‌سایه‌تییه‌كی تر دوای راپەڕینی (ئازاری 1991) كولێژی شه‌ریعه‌ و قوتابخانه‌یه‌كی زانستە شەرعییەكان لە دهۆك دروست ده‌كرێت، ئەمەش یەكەمین كۆلێژە‌ له‌و سنووره‌ كرابێته‌وه‌ کە زۆربه‌ی مامۆستاكانی سه‌له‌فیی بوون و پاڵپشتییه‌كی زۆریشی له‌ لایه‌ن سعودیه‌وه‌ لێ ده‌كرا، چ له‌ لایه‌نی مادییه‌وه‌ وه‌ك پێدانی ده‌رماڵه‌، به‌شی ناوخۆیی و خزمه‌تگوزاری به‌رده‌وام، چ له‌ دواتردا کە خوێندکارانی ئەو کۆلێژە له‌ كولێژه‌ به‌رزه‌كانی سعودیە و سووداندا وه‌رده‌گیران، ئەمە وێڕای قوتابخانەی زانستە شەرعییەكان كە چەندین قوتابی وانەیان تێدا دەخوێند و بە بیری سەلەفی گۆش دەكران، قوتابخانەكە زیاتر له‌ (40) قوتابی لەخۆ دەگرت و خه‌ڵكی ده‌وڵه‌مه‌ند هاوكاری ده‌كردن، مانگانه‌ بڕێك پارە ده‌درایه‌ هه‌ر قوتابییه‌ك و ته‌نها ئه‌وان بۆیان هه‌بوو له‌ مزگه‌وتدا بمێننه‌وە، قوتابیەكانیش باجێكی تایبه‌تیان بۆ كرا بوو، كه‌ به ‌(باجی بێلایه‌ن) ناسرابوو، وەکو ئاماژەیەک کە ئه‌مان بێلایەنن و خۆیان بە دەووردەگرن له‌ سیاسه‌ت، حزبایه‌تی و كاری ڕێكخراوەیی. به‌ڵام پاش كۆچی دوایی مەلا حه‌مدی، ئه‌م كۆلێژە له‌ لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانی دهۆكه‌وه‌ داخرا، هۆکارێکی داخستنی ئەو کۆلێژە كە بە فەرمانێکی فەرمی سەرۆکی حکومەتی ئەو کات بوو، بریتی بوو لە باڵادەستی و ده‌ستبه‌سه‌ردا‌گرتنی كۆلێژی شه‌ریعه‌ له‌لایه‌ن مامۆستایانی یه‌كگرتووی ئیسلامییه‌وە.(٣) مەلا حەمدی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ناوه‌نده‌ سه‌له‌فییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ش هه‌بوو، به‌شێوه‌یه‌ك هیچ قوتابیه‌كی كورد له‌ زانكۆی (ئیمام سعود) له‌ سعویه‌ بێ پشتگیری ئه‌و وه‌رنه‌ده‌گیرا.(٤)
له‌ سلێمانیش له‌ كۆتایی هه‌شتاكانی سه‌ده‌ی ڕابردوو، له‌سه‌رده‌ستی عومه‌ر محەممەد رەسوڵ (مەلا عومەر سەلەفی چنگیانی)، بیری سه‌له‌فی په‌ره‌یسه‌ند، ناوبراو لە (1980) لە زانكۆ مەدینە كۆلێژی (الدعوة وأصول الدین)ی تەواو كردووە، لەوێ ئاشنایەتی لەگەڵ ژمارەیەك زانای سعودیە پەیدا كردووە، لە هەشتاكان گەڕاوەتەوە كوردستان و بووە وتارخوێن و پێشنوێژ، كەوتە بڵاوكردنەوەی بیری سەلەفی، لە دوای راپەڕینی (ئازاری 1991) لە مزگەوتی ئیمان لە سلێمانی قوتابخانەیەكی بۆ فێربوونی زانستە شەرعییەكان كردەوە بە ناوی قوتابخانەی (عومەری كوڕی خەتتاب)(٥) ، ژماره‌یه‌كی زۆر قوتابی هه‌بوو، له‌ دوای راپه‌ڕینی (ئازاری 1991) سه‌له‌فییه‌كانی سلێمانی به‌ شێوه‌یه‌كی به‌رفراوان كه‌وتنه‌ جموجۆڵ و به‌ وروژاندنی چه‌ندین بابه‌تی خیلافی و لابه‌لایی له‌گه‌ڵ ته‌واوی ئاییندارانی موسڵمان له‌ كوردستان، بەو هۆیەوە تووشی ته‌نگژه‌ هاتن.(٦) ئه‌مانه‌ جه‌ختیان له‌سه‌ر به‌جێهێنانی په‌رستش و سوننه‌ته‌ رووكه‌شییه‌كان ده‌كرده‌وه‌، بەڵام لە (26/12/1993) لە شەڕی نێوان (یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان)(٧) و (بزووتنەوەی ئیسلامیی لە كوردستانی عێراق) مزگەوتی ئیمان كەوتە بەر هێرش، ئەم ڕووداوە كاریگەری لەسەر دونیابینی مەلا عومەر سەلەفی جێهێشت، بەشێوەیەك چه‌ند ساڵێك به‌ر له‌ ئێستا ڕێبه‌ری ئه‌و ئاڕاسته‌یه‌ له‌ زنجیره‌ وتارێكدا په‌شیمانی خۆی له‌ زۆرێك له‌و ته‌رحانه‌ ده‌ربڕی كه‌ له‌وكاته‌دا به‌ناوی سه‌له‌فیه‌ته‌وه‌ خستیه‌ڕوو، ئه‌وه‌شی وه‌كو ڕه‌خنه‌ له‌ خۆگرتن و به‌خۆداچوونه‌وه‌ ده‌ربڕی كه‌ ئه‌و ئاڕاستەیه‌ی سه‌له‌فیه‌ت له‌گه‌ڵ پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵی كورده‌واری نه‌گونجاو بوو، یاخود ئه‌و تێزانه‌ دووباره‌كردنه‌وه‌ی ئه‌زموونی شوێنانی دیكه‌ بوو بێ‌ ڕه‌چاوكردنی تایبه‌تمه‌ندی ژینگه‌ی كوردستان .
دوای رووداوەكەی مزگەوتی ئیمان، تا ساڵی (1995) كاری سەلەفییەكان لە سلێمانی لە قۆناغی متبووندا بوو، لەو ساڵەوە مەلا عەبدولكەریم محەممەد قادر بووە پێشنوێژ و وتارخوێنی هەمان مزگەوت، ناوبراو لە (1990) دیبلۆمی لە زانستە شەرعییەكان لە بەغداد بەدەستهێناوە، لە (2008) بەكالۆریۆسی لە زانستە سەرعییەكان وەرگرتووە. (٨) هەرچەند مەلا عەبدولكەریم توانی پارێزگاری لە یەكڕیزی سەلەفییەكان بكات و لە دەوری خۆی كۆیان بكاتەوە، بەڵام لاوازی ئاستی وتاربێژی و هاوكات بە هۆی نەبوونی پەیوەندی لەگەڵ كەسایەتییە سەلەفییەكانی دەرەوەی كوردستان، ناوبراو نەبووە كەسایەتییەكی ناودار و سیمبولی سەلەفییەكانی كوردستان.
تا ساڵی (2000) سەلەفییەكانی كوردستان زیاتر كاریگەر بوون بە فەتواكانی ئیبن باز، محەممەد ساڵح عوسەیمین و ئەلبانی. ئەم سێ كەسایەتییەش هەر یەكەیان لە بوارێكی شەریعەتدا شوێندەستیان دیارە و ئەسپی خۆیان تاودابوو، ئەوەی یەكەمیان زیاتر خەریكی بوارەكانی عەقیدە و دووەمیشیان فیقهـ و سێیەمیشیان بوارەكانی فەرموودەناسی بوو، هەروەها سەلەفییەكانیش بە گشتی لەبەر ئەوەی جۆرێك لە تەقلید بۆ زاناكانیان بە سەریاندا زاڵە، لەو كاتەدا شوێنكەوتوانی ئەو ڕێبازە خەریكی خوێندن و وتنەوەی ئەو بابەتانە بوون كە ناومان بردن.
لە پاش ساڵی (2000) قۆناغێكی تازە بۆ سەلەفییەكانی كوردستان هاتە پێش، دەموچاوی تازەی كەسایەتی سەلەفیی وردە وردە دەركەوتن و سیماكانی مەدخەلی زاڵبوون، لە سەرەتای سەدەی بیستویەك خۆری مەلا عەبدولكەریم وردە وردە ئاوابوو. ئەمەش بە دەركەوتنی د. عەبدوللـەتیف ئەحمەد مستەفا (عەبدوللـەتیف سەلەفی).

عەبدوللـەتیف ئەحمەد مستەفا (عەبدوللـەتیف سەلەفی) بەكالۆریۆسی لە زمانی عەرەبی لە زانكۆی موستەنسرییە لە بەغدا بەدەستهێناوە، پاشان ڕوو دەكاتە سوودان، یەمەن و سعودیە و لەوێ لای چەندین زانای سەلەفی وانەی خوێندووە، پاشان دەگەڕێتەوە عێراق و لە پارێزگای سەلاحەدین نیشتەجێ دەبێت، هەر لەوێ ماستەر و دكتۆرا تەواو دەكات،(٩) دواتر دەگەڕێتەوە كوردستان و لە سلێمانی نیشتەجێ دەبێت و دەست دەكات بە بانگەواز بۆ سەلەفییەتی مەدخەلی، هاوكات لە زانكۆی سلێمانی دەبێتە مامۆستا.
عەبدوللـەتیف سەلەفی، جگە لە وانەی مزگەوتەكان لە ڕێگەی دەركردنی گۆڤاری (رێگای ڕاست) و دواتریش كردنەوەی كەناڵی ئاسمانی (ئامۆژگاری) هەنگاوێكی تری بە كاری سەلەفییەكان دا، بەڵام ئەم هەنگاوانەی ناوبراو جێگەی ڕەزامەندی هەموو بانگخوازە سەلەفییەكان نەبوو، بۆیە ناكۆكی لە نێوانیان دروستبوو، ئەمەش لێكترازانێكی گەورەبوو لەناو سەلەفییەكانی كوردستان.(١٠) ناوبراو لە كاركردنیدا بەردەوام بوو، خۆی بۆ ڕەوتی مەدخەلی یەكلایی كردەوە، لە سەرجەم ناوچەكانی كوردستان شوێنكەوتەی بۆ دروستبوو.
دوای چەند ساڵ كاركردن و لێكترازانی زیاتری د. عەبدوللـەتیف سەلەفی لە سەلەفییەكانی تر، ناوبراو بە ئاڕاستەیەكی تری سەلەفییەت هەنگاوی نا، ئەو بەلای رەوتی (حەلەبی)(١١)یدا ڕۆیشت و ئەوانی تر بە ڕەوتی مەدخەلی مانەوە.
ئەوەی تێبینی دەكرێت، لە هەرێمی كوردستان سەلەفییەكان بەسەر چەند جۆر بیركردنەوەی جیاواز دابەش دەبن، ئاسان نییە هێڵێكی جیاكاری تەواو لە نێوان جۆرە جیاوازەكانی سەلەفییەت بكێشرێت و پۆلێن بكرێن، خاڵی هابەشی نێوان سەلەفییەكان زۆرترە لە خاڵی جیاوازیان، خودی جیاوازییەكانیش لە زۆربەی حاڵەتەكاندا لەسەر شتی لاوەكی و بچووكن، ڕەنگە یەكێك لە پۆلێنە ساكارەكان ئەوە بێت كە ئەوان دابەش دەبن بەسەر سەلەفی مەدخەلی، حەلەبی، حزبی و جیهادی. سیانی یەكەمیان خاڵی جیاوازییەكانیان هێندە كاڵە زۆرجار بە زەحمەت لێكجیادەكرێنەوە، بەڵام سەلەفیی جیهادی تاڕادەیەكی زۆر ئاسان لەوانی تر جیا دەبنەوە.
وەك پێشتر ئاماژەی پێدرا، جیاكردنەوەی سنووری نێوان سەلەفییەكان كارێكی سانا نییە، بۆیە لە نێوان ئەو پۆلێنەی خرایەڕوو چەندین كەسایەتی دەبینین كە بانگەشەی سەلەفییەت دەكەن و لەسەر ئەو ڕەوتە ئەژمار دەكرێن، بەڵام دونیابینیان تێكەڵەیە لە سەلەفی مەدخەلی و حەلەبی، محەممەد مەلا فایەق و مەلا هەڵۆ نموونەی ئەو كەسایەتییانەن. بە چاوپۆشی لە جیاوازی نێوانیان، ئەوەی لەم توێژینەوەدا تیشكی خراوەتەسەر، هەڵوێستی ڕەوتی مەدخەلی، حەلەبی و ئەو كەسایەتییانە كە تێكەڵەی ئەم دوو ڕەوتەن.
بە سەرنجدان لە واقیعی هەرێمی كوردستان، تێبینی ئەوە دەكرێت سەلەفییەت بە هەردوو ڕەوتی مەدخەلی و حەلەبی لە هەڵكشاندایە، رەنگە بەشێكی پەیوەست بێت بەوەوە كە سەلەفییەت گوتارێكی سادەی ڕووكەشی تەبەنی كردووە، سایكۆلۆجیای گشتیی جەماوەریش ئاستی وەڵامدانەوەی بۆ گوتاری سادە زۆرترە وەك لە گوتاری عەقڵانی ئاڵۆز، هۆكارێكی تر پەیوەستە بەو كەش و هەلومەرجەی بۆ بانگخوازانی سەلەفی ڕەخساوە لە هەرێمی كوردستان، لەمەشدا تێبینی ئەوە دەكرێت دەسەڵاتی سیاسیی لە هەرێمی كوردستان كە خۆی لە هەردوو حزبی دەسەڵاتدار (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان) دەبینێتەوە تا رادەیەكی زۆر كارئاسانی بۆ سەلەفییەكان دەكەن، پێشنوێژ و وتاربێژی چەندین مزگەوت سەلەفین، ساڵانە ئەم ڕێژەیەش روو لە هەڵكشانە، جگە لە وتاربێژە فەرمییەكان، لە چەندین مزگەوت بە رەزامەندی دەسەڵات بانگخوازانی سەلەفی كە هیچ سیفەتێكی فەڕمیان نییە لە وەزارەتی ئەوقاف، وتاری هەینی پێشكەش دەكەن، پێشنوێژی بۆ نوێژخوێنان دەكەن و لەناو مزگەوتەكان وانە دەڵێنەوە، سەلەفییەكان ڕادیۆ و كەناڵی ئاسمانییان هەیە، چەند ڕێكخراوی پەروەردەیی و خێرخوازییان هەیە، ئەكادیمیای تایبەت بە زانستە شەرعییەكانیان هەیە، لەو مزگەوتانەی سەرپەرشتی دەكەن بەردەوام وانەی جۆراوجۆر بۆ توێژە جیاوازەكان دەوترێتەوە، رەنگە بوترێت بۆچی دەسەڵات كارئاسانی بۆ سەلەفییەكان دەكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لەو دونیابینییەوە سەرچاوەی گرتووە كە سەلەفییەكان هەیانە بۆ دەسەڵاتی سیاسیی و هەڵوێست بەرامبەری، سەلەفییەكان رەخنەگرتن لە دەسەڵات بە ئاشكرا، خۆپیشاندان، شۆڕش كودەتا و دەستاودەستی دەسەڵات ڕەتدەكەنەوە، ئەوان جەخت لەسەر گوێڕایەڵی دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان دەكەنەوە و بە وەلی ئەمریان دەزانن، خۆ لە چۆنێتی بەڕێوەبردنی دەسەڵات و گەندەڵی و ناعەدالی دەبوێرن، هەر ناڕەزایەتییەك بە نانەوەی پشێوی و فیتنە ئەژمار دەكەن، ئەمەش ئەو پاڵپشتییەیە كە دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان بەدوایدا وێڵن، بە واتایەكی تر دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان سوود لە سەلەفییەكان وەردەگرێت تا بە بەرگی ئایینی و بە پاساوی شەرعی هەموو جۆرە ناڕەزایی و نیگەرانییەكی هاووڵاتییان دژی دەسەڵات كپ و سەركوت بكەن، سەلەفییەكانیش سود لەم دەرفەتە وەردەگرن بۆ پەرەپێدانی خۆیان، ئەوەی لە نێوان سەلەفییەكان و دەسەڵاتداران هەیە دابەشكرنێكی ڕانەگەیەنراوی ڕۆڵی هەریەكە لەو دوانەیە، دەسەڵات و بەرێوەبردنی وڵات بۆ هەردوو حزبی دەسەڵاتدار، كاروباری ئایینیش بۆ سەلەفییەكان، ئەمەش هاوشێوەی ئەو ڕێكکەوتنەیە كە محەممەد كوڕی عەبدولوەهاب لەگەڵ محەممەد كوڕی سعود كردی و بەو پێیەش ڕەنگڕێژی بەڕێوەبردنی ناوچەكەی كرد، كە دواتر دەوڵەتی سعودیەی لێ دروستبوو. خاڵێكی تر لە هۆكاری پاڵپشتی دەسەڵات بۆ سەلەفییەكان ئەوەیە كە دەیەوێت دژی حزبە ئیسلامییەكان و پێگەیان بەكاریان بێنێت، لە دونیابینی سەلەفیدا حزبایەتی و دروستكردنی حزب و ڕێكخراوی ئیسلامیی بیدعەیە، نەك مامەڵە، بەڵكو دەنگدابڕین لێیان بە واجب دەزانن، چەندین فەتوای زانا سەلەفییە سعودییەكانیان سەبارەت بە بیدعەی حزبایەتی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی و بڵاویان كردووەتەوە، ئەمەش بە دیوێكدا خزمەت بە دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان دەكات.

ڕەنگە لێرەدا ئەو پرسیارە بێتە پێشەوە كە سەرچاوەی دارایی سەلەفییەكان لە كوێوەیە؟ بەپێی بەدواداچوونی توێژەر كە سەرنجی داوە گومان دەكرێت لەلایەن هەندێك دەوڵەمەندی سعودیەوە جۆرێك لە پاڵپشتی دارایی بكرێن، ئەوەیش بە شێوەی ڕاستەوخۆ و كاش نا، بەڵكو بۆ وەرگێڕان و چاپكردنی كتێبی زانا سەلەفییەكان و بڵاوكردنەوەی لە كوردستان، سەبارەت بە كەناڵی ئامۆژگاری زانیاری ئەوە لەبەردەستە كە كەناڵەكە ستۆدیۆیەكی لاوەكی لە وڵاتی بەحرەین هەیە، لە ڕێگەی فەتحی موسڵی كە دۆستێكی نزیكی عەبدوللـەتیف سەلەفییە كارئاسانی بۆ كار ڕاییكردنی پەخشی كەناڵەكە لەوێ كراوە، هاوكات ڕەبیع مەدخەلی وتویەتی “وا گومان دەبەم (كۆمەڵەی بووژاندنەوەی كەلەپوور) كە كۆمەڵەیەكی كوەیتییە، پاڵپشتیی دارایی كەناڵی ئامۆژگاری بكات”(١٢)، وێڕای ئەوەی سەلەفییەكان لە رێگەی كاری خێرخوازی بەشێك لە سەرچاوەی داراییان دەستەبەر دەكەن، لەو ڕووەشەوە جگە لە هاوكاریكردنی و دابینكردنی پێویستییەكانی بانگەوازەكەیان، لە ڕووە كۆمەڵایەتییەكەشەوە لەناوخۆیاندا هاوكارییەكی زۆری یەكتری دەكەن، بە تایبەتی پارەی زەكات بە پلەی یەكەم لەناو خۆیاندا دابەش دەكەن، هاوكات تێبینی ئەوە دەكرێت لە ڕووی بازرگانیشەوە هەندێك لە كەسایەتییە سەلەفییەكان خاوەنی كۆمپانیا و سەرقاڵی كاری بازرگانین، لەلایەكی تریشەوە بە هۆی گوتاری ڕووكەشی و سۆزداری كاریگەرییان لەسەر زۆرێك لە خێرخوازان دروستكردووە كە هاوكارییان بكەن، بە نموونە ڕەمەزانی 2022 د. عەبدوللـەتیف سەلەفی لە یەكێك لە شەوانی قەدر لە مزگەوتی بەهەشت ڕایگەیاند، بەنیازن مزگەوتی بەهەشت بڕووخێنن و دروستی بكەنەوە و داوای هاوكاری لە نوێژخوێنان كرد، شەوێك دواتر وتی پارەی پێویست بۆ دروستكردنەوەی مزگەوتەكە لەلایەن خێرخوازانەوە دابینكراوە، هەروەك گومانی ئەوە دەكرێت دەسەڵاتدارانی كوردستان بەتایبەت (پارتی دیموكرات) لە سنورێكدا هاوكاری كۆمەڵێك كەسایەتی سەلەفی بكات.

دونیابینی سەلەفییەت
كاتێك باس لە دونیابینی سەلەفییەكان دەكرێت بە هەر دوو رەوتی مەدخەلی و حەلەبییەوە، لە ئاستێكی كەم و تەنها لە شتە لاوەكییەكان جیاوازی لە نێوان ئەو دوو ڕەوتە هەیە، بۆیە لێرەدا كە باس لە دونیابینیان دەكەین ئەوا هەردوو ڕەوتەكە تێیدا هاوبەشن، ئەگەر لە شتێكدا دیدی جیاوازیان هەبیت هەوڵدراوە ئاماژەی پێبدرێت.
مەدخەلییەكان دیدێكی تایبەتیان بۆ كۆمەڵگە هەیە، بە تێڕوانینی مەدخەلییەكان كۆمەڵگە دابەش بووە بەسەر ئەم سێ چینەدا: هەڵگرانی مەنهەجی سەلەفییەت كە مەبەستیان (مەدخەلییەت)ە، موبتەدیع كە مەبەستیان حزب، ڕەوت و ڕێكخراو و كۆمەڵە ئیسلامییەكانە، كافر كە مەبەستیان ڕێباز و هەڵگرانی ئایینەكانی ترە، لەسەر ئەم بنەمایەش مامەڵە دەكەن، حەلەبییەكانیش لەو دابەشكارییەدا هاوڕایانن، بەڵام لەوەدا جیاوازن كە خۆیان بە سەلەفیی ڕاستەقینە دەزانن و مامەڵەشیان لەگەل حزب و رێكخراوە ئیسلامییەكان نەرمە و هێندەی مەدخەلییەكان توند نین.
دیدگای سەلەفییەكان بۆ بابەتەكانی جۆری دەوڵەت و دەوڵەتداری، سیاسەت، دیموكراسی، حزبی سیاسیی، عەلمانییەت، ئازادی ڕادەربرین، دەستاودەستی دەسەڵات، تەكفیر و جیهاد بە پلەی یەكەم لە نووسین و وتارەكانی محەممەد بن ئەمان جامی و رەبیع بن هادی مەدخەلی وەك مامۆستا و قوتابییەك ڕەنگڕێژ دەبێت، لێرەدا بە كورتی ئەو دیدگایە دەخەینەڕوو.
جامی خۆی بە هەڵگری راستەقینەی ڕێبازی سەلەف دەزانێت، ئەو پێیوایە ئەو مەنهەجەی محەممەد كوڕی عەبدولوەهاب تەبەنی كردووە رێبازی سەلەفی راستەقینەیە، كە لە دوو بواردا بەرجەستە بووە، یەكەم حكومەتێكی ئیسلامیی كە دەستوورەكەی قورئان بێت، ئەمەش حكومەتی سعودیەیە كە ڕایگەیاندووە دەستوورەكەی قورئانە، دووەمیش ئەو مەنهەجی خوێندنەیە كە لە سعودیە پەیڕەوی لێدەكرێت و تاكەكانی لەسەر پەروەردە دەكرێت كە تەواوی بابەتە ئایینییەكان لەسەر مەنهەجی سەلەف دانراون. جامی پێیوایە كاربەدەستان تەنها ئەو بەرپرسانە ناگرێتەوە كە لە دەسەڵاتی جێبەجێكردندان، بەڵكو میر و زانایانیش دەگرێتەوە كە قسەڕۆیشتوون لە ناو كۆمەڵگە، دەبێت زانایان دەستی كاربەدەستان بگرن تا لەسەر رێگەی ڕاست بەردەوام بن و دادپەروەری بەرقەراربێت، دەبێت بە نەرمونیانی ئامۆژگارییان بكەن، كاربەدەستان ئەگەر بە شەریعەتیش كار نەكەن هەندێك دەیكەنە بیانوو بۆ گرتنەبەری توندوتیژی لە بەرامبەریان، بەڵام بەلای جامییەوە خۆپیشاندان، هەڵبژاردن، شۆڕش و كودەتا تەواوی ئەو شێوازانە هی جاهیلین و هیچیان لە ئیسلامدا نین.(١٣)

لە دیدی سەلەفییەتدا بوونی حكومەتی ئیسلامی واجبێكی شەرعییە، ئەمەش بەشێكە لە تەوحیدی حاكمییەت، تەوحیدی حاکمییەت لە دیدی سەلەفییەوە بریتییە لە ملکەچیی کۆمەڵگا بۆ حوکمی شەریعەتی ئیسلام و هەموو جۆرە یاسادانانێکی پێچەوانەی شەریعەت، یاخود دەرەوەی شەریعەت بە شەریکدانان بۆ خوا هەژمار دەکەن، بەم پێیە یاسادانانی پەرلەمان یەکسانە بە شەریکدانان بۆ خوا و دژایەتیی حاکمییەتی خوا، لەوبارەوە ڕەبیع مەدخەلی دەڵێت “لەسەر هەموو خەڵکی واجبە کە بڕوایان وا بێت یاسادانان تەنها مافی خوایە و جگە لەو کەسی تر خاوەنی نییە “(١٤). هەروەها دەڵێت “دیموکراسییەت و ئەوەی لێوەی سەرچاوە دەگرێت -وەک باوەڕبوون بە ئازادیی دینداری و ئازادیی بیروڕا و ئازادیی رادەربڕین- ڕێگە دەدات بە یاسادانان لەلایەن غەیری خواوە و ڕێگە دەدات بە شەریکدانان بۆ خوا و کافربوون بە خوا”(١٥).
سەلەفییەكان جگە لەو حوكمڕانییەی ئاماژەی پێدرا، هەر جۆرە حوكمڕانییەكی تر بە كوفر و شیرك دەزانن، ئەمە لە ڕووی تیۆرییەوە دونیابینی سەلەفییەتە، بەڵام سەبارەت بە جۆری مامەڵەكردن لەگەڵ حوكمڕانی كافر و چۆنێتی گۆرینی بۆ حوكمی ئیسلامیی و دەربڕینی حوكمی تەكفیر (بەكافردانانی كەسێك) ئەوا پێیان وایە بەرەنگاربوونەوەی دەستەڵاتداری کافر کاتێک جائیزە کە کێشەی گەورەتری لێ نەکەوێتەوە و ئاژاوەی خراپتر دروست نەکات، لەم ڕووەوە رەبیع مەدخەلی دەڵێت “کوفری ئاشکرا تەئویل هەڵناگرێت، وەک ڕۆژی ڕووناک وایە، ئەو کاتە (کە حوکمڕان کافر بوو) موسوڵمانان بۆیان هەیە بەرەنگاری ئەو دەستەڵاتدارە ببنەوە کە کەوتووەتە کوفری ئاشکراوە، بەو مەرجەی بەرەنگاربوونەوەکەیان خراپەیەکی گەورەتر لە حوکمڕانیی ئەو کافرە بە دوای خۆیدا نەهێنێت “(١٦).
كاتێك كە بابەتەكە دەگاتە سەر مەسەلەی تەكفیری دەسەڵات، لە ڕووی کردارییەوە هەرگیز مەدخەلییەکان دەسەڵاتدارانی وڵاتانی ئیسلامی تەکفیر ناکەن، بەلای مەدخەلییەكانەوە تەكفیركردن مافێكی تایبەتی خوایە، هیچ كۆمەڵ و گرووپ و دەستەیەك بۆی نییە لەبەر بەرژەوەندی خۆی بەكاری بهێنێت، ئەسڵ وەهایە سەرجەم موسوڵمانان دادپەروەرن، بە بەڵگەی زۆر ڕوونی شەرعی نەبێت، كەس بۆی نییە كافریان بكات، چونكە تەكفیری ناڕەوا هەم درۆكردنە بە ناوی خواوە و هەم كەوتنە نێو حاڵەتێكیشە كە خوا و پێغەمبەرەكەی سەركۆنەی دەكەن و پێی رازی نین. بۆیە مەدخەلییەكان بە كرداریی بە تەواوی خۆیان لە دیاردەی تەكفیركردن بە دوور دەگرن.(١٧)
بە گشتیی سەلەفییەكان زۆر پەیوەستن بە دەسەڵاتەوە و وەكو بەشێك لە دەسەڵات ئەژمار دەكرێن، ئەوان وێڕای خۆ بەدوور گرتنیان لە سیاسەت و خۆتێهەڵقورتاندن لێی، بە بەڵگەهێنانەوەی ئەو دەقانەی باس لە پەیوەستبوون بە دەسەڵاتەوە دەكەن، پاسادانی پابەندبوونی تەواو بە دەسەڵاتدارانی ئەمڕۆوە دەكەن.(١٨)لە تەواوی كتێبەكانی رەوتی مەدخەلی جەختكراوەتەوە لەسەر واجب بوونی پابەندبوون بە كۆمەڵی موسڵمانان و گوێڕایەڵی كاربەدستی وڵات و حەرامی دەرچوون لە دژیان مەگەر كوفری ئاشكرایان لێببینرێت. لەم چوارچێوەشدا مەدخەلییەكان هەر جۆرە ئامۆژگارییەكی كاربەدەست بە ئاشكرا بە حەرام دەزانن، بە بڕوای ئەوان دەبێت ئامۆژگاری بە نهێنی بكرێـت.(١٩) محەممەد ئەمان جامی پێیوایە ئامۆژگاریكردنی پێشەوای موسڵمانان واجبێكی ئایینییە و كەموكورتییەكانی پێ پڕدەكرێتەوە، چونكە پێشەوای موسڵمانان پارێزراو (معصوم) نییە لە هەڵە و تاوان، بەڵام دەبێت ئامۆژگاری بە نهێنی بێت.(٢٠)
سەلەفی مەدخەلی زۆر جەخت لەسەر جێگیری دۆخی سیاسیی وڵات و گوێڕایەڵی كاربەدەستانی وڵات دەكەنەوە، ئەوان هەر جۆرە ئاڵوگۆڕێكی ئاشتیانەی دەسەڵات، هەڵبژاردن، خۆپیشاندان كودەتا و شۆڕش ڕەتدەكەنەوە، لە دیدی سەلەفیدا ئەوانەی داوای گۆڕانكاری سیاسیی دەكەن لە كۆمەڵگە موبتەدیع، یان خەواریجن.(٢١)
تەنانەت بە شیوەیەكی سەرسەختانە دژی ئەو زانایانە دەوەستنەوە كە ناكۆكن لەگەڵیان، رەخنەی توندیش لە هەر بیرۆكەیەك دەگرن كە دژ بە سیاسەت و شەرعیەتیی دەسەڵات بێت(٢٢). محەممەد ئەمان جامی پاساو بۆ نزیكیان لە دەسەڵات بەوە دێنێتەوە كە لە فەرموودەدا هاتووە ئەوەی بە دەسەڵات دەكرێت بە قورئان ناكرێت، مەبەست لەم دەقە ئەوەیە لە رووی كردارییەوە دەسەڵات دەتوانێت پایەكانی ئایین راگیر بكات، ئەوانیش وەك خۆیان دەڵێن بە مەبەستی گەیاندنی ئایین و ڕاگیركردنیی لە دەسەڵات نزیك دەبنەوە(٢٣). رەبیع مەدخەلی جەخت لەسەر بۆچوونی مامۆستاكەی دەكاتەوە و پێیوایە بەو پێیەی كاربەدەستان لە سنووری ئیسلام نەچوونەتەدەر و كوفری ئاشكرایان لێنەبینراوە، دەبێت گوێرایەڵیان بكرێت، بە دانایی و نەرمونیانی هەڵەكانیان راست بكرێتەوە، نەك وەكو خەواریج لە فەرمانیان دەرچین و لێیان هەڵگەرێینەوە و گرفت بۆ موسلمانان دروست بكەین(٢٤).
دروستكردنی حزبی سیاسیی، دەستاودەستی ئاشتیانەی دەسەڵات، ئازادی بیروڕا، لە دیارترین سیما و بنەماكانی دیموكراسین، بەڵام سەلەفییەكان هەموو ئەمانە ڕەتدەكەنەوە، رەتكردنەوەی دروستكردنی حزبی سیاسیی و دژایەتی حزبە ئیسلامییەكان، بنەمایەكی بیری مەدخەلییە، بەلای مەدخەلییەكانەوە دروستكردنی حزب لەژێر هەر ناوێكدا پێچەوانەی ئیسلامە، بۆیە بە ئەركی خۆیانی دەزانن دژایەتی هەر كەسێكی حزبی بكەن، تەنانەت دەنگدابڕین و خۆ دوورگرتن لێییان بە ئەركێكی ئایینی دەزانن، هەركەسیش نزیكی حزبییەكان بكەوێتەوە بە لایانەوە موبتەدیعە و دەبێت تەوبە بكات. ئەو قوتابیانەش كە سەرقاڵی زانستی شەرعین دەبێت نەیاری خۆیان بۆ حزبییەكان دەربڕن تا لە خانەی سەلەفی ئەژمار بكرێن(٢٥). سەبارەت بە حزبە ئیسلامییەكان، جامی پێیوایە بوونی حزبی ئیسلامیی بیدعەیە و بارگرانییە بۆ بانگەوازی ئیسلامیی، ئەو حزبانە هاوشێوەی حزبە سیاسییەكانی تر سەرقاڵی بەدیهێنانی بەرژەوەندی كەسیی و تایبەتی خۆیانن و بوونەتە مەترسی بۆسەر بانگەواز، بەڵام مەدخەلی لە مامۆستاكەی توندترە و پێیوایە ئەو حزبانە هیچ شەرعییەتێكیان نییە و دروستكردنی حزب حەرامە(٢٦).

هەڵبەتە مەدخەلییەكان بە پلەی یەكەم هەستیارییان بەرامبەر حزبە ئیسلامییەكان هەیە، بەڵام لەگەل حزبی دەسەڵاتدار ئەو هەستیارییەیان نییە، حەلەبییەكانیش لەم هەڵوێستەدا بە شێوەیەكی ڕێژەیی جیاواز لە مەدخەلییەكان بیر دەكەنەوە و تا رادەیەك لایان ئاساییە لەگەڵ بەشێك لە كەسی حزبە ئیسلامییەكان مامەڵە بكەن، هەروەك بڕوایان بە دروستكردنی ڕێكخراوی ناحكومی لە بواری پەروەردە و كاری خێرخوازی هەیە و بە كردەییش ئێستا چەند ڕێكخراوێكیان هەیە.
شەرعزانە سەلەفییەكان، رێگا بە رەخنەگرتنی ئاشكرا لە دەسەڵات نادەن و پێیان شەرعیی نییە، هیچ كەس لە سەر مینبەر، لە شوێنی گشتی و لە میدیاكاندا بە زەقی و ئاشكرا كەم و كوڕییەكانی دەسەڵات باس بكات، پێیانوایە ڕووبەڕووبونەوەی دەسەڵات بەمشێوەیە دەبێتە هۆی دروستبوونی پاشاگەردانی و گۆبەند، لە بیری مەدخەلیدا ملكەچكردن بۆ ئەو دەسەڵاتدارانەش كە بە زەبری هێز و بە تۆبزی خۆیان سەپاندووە بە سەر موسوڵماناندا هەر فەرزە و هیچ جیاوازییان لەگەڵ ئەوانەدا نییە كە بە شەرعی، یان شورا دەسەڵاتیان گرتووەتە دەست(٢٧).
سەبارەت بە ئازادی بیروڕا، رەبیعی مەدخەلی دەڵێت: لە ڕووپەڕی رۆژنامەكان، ماڵپەر، كەناڵە ئاسمانییەكان، لە گردبوونەوە تایبەتی و گشتییەكان قسە و باسی زۆر دەكریت لەسەر گفتوگۆی ئایینەكان، ئازادی ڕادەربڕین و ئازادی پەیڕەوكردنی ئایینەكان، كە ئەگەر موسڵمان لە بنەچەی ئەم بۆچوونانە بگەڕێت، دەبینێت لە جوولەكە و گاور و عەلمانییەكانەوە سەرچاوەی گرتووە، كە دوورن لە هەموو بەها و بیروباوەڕێكی ئاسمانی و ڕەوشتێكی بەرز، بەو شێوازەی كە ئەوان دەیانەوێت هیچ پاڵپشتێكی لە قورئان و سوننەتدا نییە(٢٨).
دەربارەی عەلمانییەتیش مەدخەلییەكان دیدی تایبەتی خۆیان هەیە، ئەوان لە دیدگایەكی بەرتەسكەوە لێی دەڕوانن، جامی دەڵێت: بڵاوبوونەوەی چەمكی عەلمانییەت لە نێو خەڵكیدا و بەكارهێنانی و جێگیركردنی بە سەر خەڵكیدا بە شێوەیەكی رەها هەڵەیەكی گەورەیە، ئەگەر تۆ بە كەسێك بڵێیت عەلمانی، یەكسانە بەوەی پێی بڵییت تۆ كافرێكی تەواوی، چونكە عەلمانییەت كوفرێكی ڕوون و ئاشكرایە. عەلمانییەت دوو ڕووی هەیە: دیموكراسی كە ڕووی سیاسی عەلمانییەتە، سۆشیالیزم كە ڕووی ئابووری عەلمانییەتە، كە دایكی هەموو پیسەكان(٢٩).

بەڵام د. عەبدوللـەتیف سەلەفی وەك یەكێك لە ڕێبەرانی رەوتی حەلەبی لە كوردستان، دیدی دەربارەی عەلمانیەت جیاوازە لە دیدی مەدخەلی، ئەو لەو بارەوە دەڵێت: عەلمانییەت دوو جۆرە، یەكەم: عەلمانییە بیروباوەڕەكان، ئەوانەی كە دەزانن عەلمانیەت بە واتای بێ دینی دێت و باوەڕیشیان پێیەتی و بەرگریشی لێدەكەن و هەوڵی بڵابوونەوەشی دەدەن، ئەوانە تووشی كوفری گەورە بوون، ئەگەر تەوبە نەكەن و نەگەڕێنەوە و واز لەو عەلمانیەتە كوفرە نەهێنن ئەوە بەهەشت نابینن و شوێنیان دۆزەخە. دووەم: عەلمانییە بەرژەوەندخوازەكان، ئەوانەن كە باوەڕیان بە ئیسلام هەیە و بێ دین نین و باوەڕیشیان بە عەلمانیەت نییە، كە لادینییە. بەڵام شوێن عەلمانیەكان كەوتوون تەنها لە ڕواڵەتدا نەك بیروباوەڕ، بە نییەتی پاك، یان نەزانی، یان لە ترسان یان لە برسان، یان لەبەر دەستخستنی پلەوپایە و دەسەڵات و كورسی و ماڵ و سامان. نابێت ئەم جۆرەی دووەم وەكو جۆری یەكەم سەیر بكرێت، چونكە یەكەم كوفری بیروباوەڕە و لە دین پێی دەردەچێت، بەڵام جۆری دووەم كوفری عەمەلییە و تاوانێكی گەورەیە، بەڵام خاوەنەكەی پێی لە دین دەرناچێت(٣٠).

دەرەنجام
لەم توێژینەوەدا توێژەر بە چەند ئەنجامێك گەیشتووە، لەوانە:
1-چەند دەیەیەكە بیری سەلەفی لە باشوری كوردستان سەریهەڵداوە، بەڵام لە دوو دەیەی ڕابردوو گەشەی بەرچاو و زۆری بەخۆوە دیوە.
2-لەناو سەلەفییەكاندا هەردوو ڕەوتی مەدخەلی و حەلەبی لە پلەی یەكەمدان و بەردەوام لە گەشەكردندان.
3-دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان سودیان لە بوونی سەلەفییەكان وەرگرتووە و پاڵپشتیان دەكەن و كار ئاسانیان بۆ دەكەن.
4-سەلەفییەكان دونیابینییەكی داخراویان هەیە، دیموكراسی و دەستاودەستی دەسەڵات ڕەتدەكەنەوە، ئەوان جەخت لەسەر سەقامگیری سیاسیی دەكەنەوە، دەسەڵاتداران بە وەلی ئەمر دەزانن و گوێرایەڵیان بە واجبێكی ئایینی دادەنێن، جگە لە ئامۆژگاری نهێنی دەسەڵاتداران هەرجۆرە ڕووبەڕووبوونەوەیەكیان وەكو خۆپیشاندان، شۆڕش كودەتا و هەڵبژاردن ڕەتدەكەنەوە.

———
(١)ناونانی ئەم ڕەوتە بە (مەدخەلی) لە ناوی كەسایەتی (رەبیعی كوڕی هادی مەدخەلی)ەوە هاتووە، ناوبراو زانایەكی ئایینییە و لە دایكبوی (1932) ئێستا لە سعودیە نیشتەجێیە، دروستبوونی ئەم رەوتە دەگەڕیتەوە بۆ دوای داگیركردنی كوەیت لە لایەن عێراق و شەڕی كەنداو لە (1991)، سەرەتا لە سعودیەوە دەركەوت پاشان لە رێگەی قوتابییەكانی، كتێب، كاسێت و … تاد بە زۆربەی وڵاتان ئیسلامیی بڵاوبووەوە، بیری سەلەفی ریشەیەكی مێژوویی قووڵتری هەیە، بەڵام لە دوای جەنگی كەنداو بە تەواوی قەتماغەی كرد و ئەم ناوە بووە ناسنامەی ئەو ڕەوتە، چه‌ندین زاراوه‌ی تر بۆ ناولێنانی ئه‌م رەوتە به‌كاردێت، له‌وانه‌: سه‌له‌فی زانستی، سەلەفی رووكەشی، سه‌له‌فی ناحیزبی. بە بڕوای خۆیان بنچینەی مەنهەجەكەیان لە بەرپەرچدانەوەی ئایینزایی و پارچەپارچەبوون و حزبایەتی بەناوی ئایینەوە دامەزراوە، ئەوان تێكەڵبوون بە كاری سیاسیی ڕەتدەكەنەوە، زیاتر بە سەلەفییەكی سعودی دەناسرێن، لە ئێستادا لە باشووری كوردستان مەلا عەبدولكەریم لە مزگەوتی ئیمان لە سلێمانی، مەلا وشیار لە چەمچەماڵ، مەلا سیروان ئەشقەر لە هەولێر و … تاد نوێنەرایەتی ئەم ڕەوتە دەكەن.
(٢)ترجمة موجزة للشیخ العلامة المحدث حمدي بن عبدالحمید السلفي، انترنت، (www.sunnti.com).
(٣)سەرتیپ شێخانی: مێژووی رەوتی سەلەفی لە هەرێمی كوردستاندا تا 2003، ئینتەرنێت، سایتی (www.milletpress.com).
(٤)عه‌بدوڵا فایەق عاڵایی: سەلەفییەت و كۆمەڵگەی كوردی، لە بڵاوكراوەكانی ماڵی وەفایی، 2015، ل77.
(٥)ئینتەرنێـت سایتی (www.chngiyani.com).
(٦)موختار هووشمه‌ند: ساڵێك له‌گه‌ڵ ئه‌بو زه‌كه‌ریا، بێ شوێنی چاپ، 2014، ل106
(٧)مه‌لا عومه‌ر سەلەفی ئه‌و زنجیره‌ وتاره‌ی له‌ ڕۆژنامه‌ی (كۆمه‌ڵ) زمانحاڵی كۆمه‌ڵی ئیسلامیی كوردستان (ناوی حیزبەكە لە ئێستادا گۆڕاوە بۆ كۆمەڵی دادگەریی كوردستان) بڵاوكرده‌وه‌ له‌ ساڵی (2002).
(٨) ئینتەرنێت، (www.m-abdulkarim.net).
(٩)ئینتەرنێت (www.sh-kurdi.com/ar).
(١٠) سەرتیپ شێخانی: ڕنگدانەوەی هزری مەدخەلی لەسەر ڕەوتی سەلەفییەت لە كوردستان، ئینتەرنێت، (www.milletpress.com).
(١١)حەلەبی ڕەوتێكی تری سەلەفییەتە لەسەر دەستی عەلی كوڕی حەسەنی حەلەبی نیشتەجێی وڵاتی ئوردن گەشەی كردووە، خۆیان بە هەڵگری مەنهەجی سەلەفی ڕاستەقینە دەزانن، تواناكانی خۆیان بۆ جیاكردنەوە و هەڵاوێركردنی فەرموودە سەحیح و لاوازەكان چڕ كردبووەوە، ماوەیەكی زۆر هاوشانی مەدخەلی پێكەوە لە چالاكیدابوون، دواجار دەربارەی هەندێک زاراوەی ئیسلامیی و زانستی فەرموودەناسی جیاوازیان زەقبووەوە و بوونە دوو ڕەوتی سەربەخۆ.لە ئێستادا د. عەبدوللـەتیف سەلەفی پێشنوێژی مزگەوتی بەهەشت لە سلێمانی، محەممەد عەبدوڕەحمان لە كەلار و چەندین كەسایەتی تر نوێنەرایەتی ئەم ڕەوتە دەكەن.
(١٢)ئیدریس سیوەیلی: كەناڵێ ئامۆژگاری دەلاەقەی لێكترازانی سەلەفییەكان، ئینتەرنێت (www.kurdistanc.com).
(١٣)مجموعة من الباحثین: عقیدة الطاعة وتبدیع المختلف، السلفیة الجامیة، مركز المسبار للداراسات والبحوث، الطبعة الاولی، دبي 2012، ل61.
(١٤)ئینتەرنێت (www.rabee.net)
(١٥)سەرچاوەی پێشوو.
(١٦)سەرچاوەی پێشوو.
(١٧)یاسین تەها، سەلەفییەكان، چاپخانەی كارۆ، چاپی یەكەم، 2009ز، ل64.
(١٨)احمد سالم: اختلاف الاسلامیین، الخلاف الاسلامي – الاسلامي حالة مصر نموذجا، مركز نما للبحوث والدراسات، الطبعة الاولی، بیروت 2013، ل116- 117.
(١٩)سەرچاوەی پێشوو، ل221.
(٢٠)سەرچاوەی پێشوو، ل66.
(٢١)حسن أبوهنیة: السلفیة المدخلیة سلاح الدكتاتوریة العربیة، ئینتەرنێت، (www.trtarabi.com)،
(٢٢)مجموعة من الباحثین: عقیدة الطاعة، ل48.
(٢٣)سەرچاوەی پێشوو، ل51.
(٢٤)سەرچاوەی پێشوو، ل68.
(٢٥)نبیل غزال: المدخلية.. النشأة والتوظيف، ئینتەرنێت (www.islamion.com)،
(٢٦)مجموعة من الباحثین: عقیدة الطاعة،، ل73.
(٢٧)عبدالرحمن بن برجس بن العبد الكریم، معاملة الحكام، مكتبة الرشد، الطبعة السابعة، الریاض، 2006م، ص61.
(٢٨)رەبیعی كوری هادی مەدخەلی: ئازادی بیروڕا، و: عوسمان ئەحمەد، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2014ز، ل2.
(٢٩)بێباك عەبدوڵا: سەرچاوە مەعریفییەكانی بیری مەدخەلیزم، ئینتەرنێت (www.kurdistanc.com).
(٣٠)عەبدوللـەتیف ئەحمەد مستەفا، گفتوگۆیەك لە نێوان سەلەفییەكان و تەكفیرییەكان، چاپی یەكەم، سلێمانی، 1432ك، ل24-25.