كوردی
مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس گەوهەرێک لە حوجرەکانی کوردستان
د. عەبدوڵڵا مەلا ئەحمەد- ئەحمەدئاوا
پێشەكــی
لە دوای كۆچی دوایی مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس، تا ئاستێكی باش خوێندەواران وتوێژەران كاریان كردووە لە سەر ژیان و كەسایەتی و بەرهەمە جۆراوجۆرەكانی ئەم مامۆستا ناوازە و مەزنەی وڵاتەكەمان، بۆیە لەم باسەدا قسە لە سەر لایەنە شاراوەكانی ژیان و كەسایەتی شێخی مودەڕیس دەكرێت، ئەو لایەنانەی كە هەر باس نەكراون، یان كەمتر قسەیان لە سەر كراوە، بەڵام وەك خۆی نییە، یان بە نیوە و ناچڵی جێهێڵراون.
باسى یەكەم: شوێنی لەدایكبوونـی مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس
شوێنی لەدایكبوونـی زانای پایەبەرز مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس تا ئێستاش بە تەواوەتی ڕوون نییە، بەڵام ڕای هەرە دروست ئەوەیە كە مودەڕیس لە ئاوایی (گوێزە كوێرە)ی سەر بە شاری (مەریوان)ی ڕۆژهەڵاتی كوردستان چاوی بە دنیا هەڵهێناوە(1)، ئەمەش بە چەند بەڵگەیەك:
1- مامۆستای مودەڕیس، خۆی لە پەرتووكی (ڕۆژگاری ژیان)دا، لاپەڕە (31) دەگێڕێتەوە و دەڵێت: من خۆم لە تەمەنی پێنج ساڵیدا لە بەر ڕەغبەتی باوكم لە خوێندندا، نراومەتە بەر قوتابـخانە، بیـرم دێ مامۆستا مەلا عەبدولواحید برای مەلا عارف كە لەو كاتەدا مەلای ئاوایی بوو، پاشان لە هەمان پەرتووكدا، لاپەڕە (70) دەگێڕێتەوە و دەڵێت: مامۆستا مەلا عەبدولواحید لە ساڵی (1331)ی كۆچیدا لە بیارە ئیجازەی وەرگرتووە و هاتووەتە مەریوان و بووە بە مودەڕیس و ئیمامی گوندی (گوێزە كوێرە)، “چونكە ڕاجیاییەكی زۆر لەسەر شوێنی لەدایكبوونی مامۆستا هەیە، ئەم بەڵگەیە زۆر ڕوونە كە بۆ خۆی گوندی (گوێزە كوێرە) وەك شوێنی بەدونیاهاتنی دیاری دەكات”.
2- ئەگەر وردبینەوە لە پەرتووكی (ڕۆژگاری ژیان) و ئەو جێگایانەی كە جەنابی مامۆستای مودەڕیس تێیاندا ژیاوە و دەرسی خوێندووە، بە تایبەتی سەرەتای تەمەنی منداڵی و مامناوەندی تێكڕایان ناوچەی مەریوانن، وەك ئاواییەكانی (بەیەڵە، ئەسراوا، لەنـجاوا، بالك، كانی سانان ….) و تەنانەت بە شێوەی سەربەخۆ چووەتە سەر باسی ناوچەی مەریوان و بە ناونیشانی (ئاوڕێ بە لای مەریواندا – ئاو و هەوا و وەزعی تەبیعی – ئابووری ئەم ناحیەیە – ئیدارەی ئەم وڵاتە – گۆشەی ئاییـن و دینپەرستی) و هتد …..، كە لەم ڕوانگەیەوە مێژوویەكی زۆر جوانی ئەو دەڤەرەی نووسیوەتەوە و زانیاری زۆر ورد و گرانبەهای خستوونەتە بەرچاو، كە بێگومان ئەگەر خەڵكی ئەو ناوچەیە نەبوایە پێویستی بەو باسانە نەدەكرد و باسی ناوچەكەی خۆی دەكرد.(2)
دواجار پێویستە ئاماژە بەوە بكەین، كە هۆكاری دەرنەبڕینی ئەم حەقیقەتە لە لایەن مامۆستا مودەڕیس خۆیەوە، بۆ ئەو زوڵم و ستەمە ناهەموارەی ڕژێمی سەدام دەگەڕێتەوە، كە هەیبوو بەرامبەر بە خەڵكی بە گشتی و زانا و كەسایەتییەكان بە تایبەتی، كە ئەگەر لەو سەردەمەدا ئەمەی بە سەردا ساغ بوایەتەوە ئەوا بە خۆی و ماڵ و منداڵییەوە تووشی كارەسات و گرفتی گەورە دەبوو، بۆیە زۆر خۆی لە (ئێرانی) بوون پاراستووە و شاردووەتەوە و بێگومان بە هۆی ئەم تۆمەتەوە خەڵكی زۆر و زانای زۆریش تووشی گرفت و تەنانەت دووچاری كوشتنیش بوونەوە، هەروەها لە لایەكی ترەوە ئەگەر ئەم زێدەی خۆی ئاشكرا بكردایە، دوور نەبوو ڕژێمی بەعس وەك بیانوو بە كاری بهێنێت تا ناچاری بكات بە پێی خواست و مەرامە خراپەكانی ئەوان بـجووڵێتەوە و بەكاری بهێنـن.
مامۆستای مودەڕیس ساڵی (1898ز) لەدایكبووە و لە هەر دوو بەشی كوردستانی ئێران و عێراق خوێندویەتی و دواجار لە شاری سلێمانی لەلای زانای گەورەی كورد (شێخ عومەری ئیبنولقەرەداغی) ئیجازەی عیلمی مەلایەتی وەرگرتووە، زیاتر لە 75 پەرتووکی ئایینی، مێژوویی و ئەدەبی بڵاو کردووەتەوە. ھەروەھا تەفسیری قورئانی بە زمانی کوردی و عەرەبی ھەیە. ساغکردنەوە و شیکردنەوەی چەندین شاکاری شیعری کلاسیکی کوردی لە کارە گرنگەکانی تری ئەم کەسایەتییەیە، ساڵی 2005 كۆچی دوایی كردووە.(3)
باسى دووەم: مودەڕیس و یەكەم وتاری هەینی بە كوردی
یەكێك لە داهێنانەكانی مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس، ئەوەیە كە بۆ یەكەم جار وتاری هەینی بە زمانی كوردی خوێندووەتەوە، چونكە تا ئەو سەردەمەش وتاری هەینی بە زمانی عەرەبی بووە، بێ ئەوەی گوێگران لێی تێ بگەن، لەم بارەیەوە دكتۆر مستەفا زەڵـمـی دەگێڕێتەوە و دەڵێت: من لە ماوەی ئەو دوانزە ساڵەی كە فەقێ بووم و نزیكەی دە ساڵیش كە مەلا بووم لە مزگەوتەكانی كوردستاندا كە مامۆستای ئایینی دەچووە سەر مینبەر كتێبێكی دەگرت بە دەستەوە پێیان دەوت (خوتبەكانی ئیبنولنەباتە)، ئەم كتێبە بریتی بوو لە چل خوتبە بۆ ماوەی یەك ساڵ، هەر خوتبەیەك دانرابوو بۆ ڕۆژێكی هەینی، ئەم مامۆستایە كە دەچووە سەر مینبەر كتێبەكەی دەگرت بە دەستەوە وەك گۆرانی بڵێت خوتبەكەی ئیبنولنەباتەی دەخوێندەوە و دەیلەراندەوە بێ ئەوەی بیـر لەوە بكاتەوە كە ئەم دانیشتوانە هەموو كوردن و زمانی عەرەبی نازانن، لە كاتێكدا خوتبە وانەیەكە دەوترێت بە نوێژخوێنان بۆ ئەوەی سوودێكی لـێ وەربگرن لە بابەتی ئایینەوە، یان لە بابەتی ژیانەوە، و ئەو مامۆستا ئایینییە لە كەم و زۆر هەرچییەكی بوتایە لە چاك و خراپ، كەس لێی تێ نەدەگەیشت، چونكە بە زمانەكەی خۆی نەبوو.(4)
شێخی مودەڕیس لەم بارەیەوە دەگێڕێتەوە و دەڵێت: لە مەوسیمی پاییزدا شێخی عەلائەددین (ڕەحـمەتی خوای لـێ بێت) بە یاسای خۆی تەشریفی ڕۆیشت بۆ (شاوەیس) و (باوەیس) بۆ سەر مەرەزە و ماوەی مانگێ‌ک لەوێ مایەوە، جا لەو كاتەدا و لە مانگی ڕەجەبدا نامەی نووسی بۆم بۆ (بیارە) كە هەموو ڕۆژێكی جومعە مەعنای خوتبەی ڕۆژی جومعە بە زمانی كوردی بەیان بكەم بۆ موسڵمانان بۆ ئەوەی كە هەموویان لە مانای خوتبەكان حاڵی ببـن و منیش لەو تەئریـخەوە ئەو دەستوورەم بە جێ هێنا، جا لە دێی (تەوێڵە) و (خورماڵ) و (هەڵەبـجە) و باقی شوێنەكان ئەم یاسایە دامەزرا.(5)
شایەنی باسە كە شێخ عەلائەددین لە نامەكەیدا و لە پاش مۆر و ئیمزای خۆی، وەك جەخت لە سەر كردنەوە و زیادە بایەخدانێك بەم پرسە نووسیویەتی:”این أَمر حتمی أست، اِهمال نـنمایید – عَلا‌ءَالدّین عُمَر عُـثمانِی”. (6)
مەبەست لێرەدا ئەوەیە كە ڕاستە شەرەفـی فەرمانێكی مێژوویی لەم جۆرە بە جەنابی شێخی عەلائەددین (ڕەحـمەتی خوای لـێ بێت) بڕاوە، كە خۆی و خانەوادەكەی خاوەنی دەیان و سەدان هەڵوێستی ئایینی و نەتەوەیی و مێژوویی تری لەم جۆرەن، بەڵام گومانیشی تێدا نییە كە شەرەفی خوێندنەوەی یەكەم وتاری نوێژی هەینی بە زمانی كوردی بە شێخی مودەڕیس بڕاوە، بە تایبەتی لە جێگایەكی كەم وێنە و پیـرۆزی وەك مزگەوت و مەدرەسە و خانەقای بیارە.
باسى سێیەم: كەسایەتی ولێهاتوویی مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس
یەكەم: ڕەچەڵەكـناس: نەژادناس (نـَسّاب) حاڵەتێكی تری بێ وێنەیە لە توانای شێخی مودەڕیسدا، بۆ نـموونە هەر كەس تەماشای پەرتووكەكانی (علماؤُنا فِي خِدمَة العِلْمِ وَالدِّین) و (بنەماڵەی زانیاران) و (یادی مەردان) و ئەوانی تریش بە تایبەتی سەرەتای پەرتووكی (ڕۆژگاری ژیان)(7) بكات، ئەو ڕاستییەی بۆ ڕوون دەبێتەوە كە شێخی مودەڕیس چەندە ڕەچەڵەكـناس بووە و لە نەژاد و ڕەچەڵەكی زۆرینەی بنەماڵەكانی كوردستان و بە تایبەتی زاناكانیان زۆر بە وردی ئاگادار بووە، دواجار لە ڕەچەڵەكـناسی بنەماڵەكەی خۆیدا گەیشتووەتە ترۆپك، كە بە ڕاستی كۆكردنەوەی ئەو هەموو ناوە لێكچووەی (ئەحـمەد) كوڕی (مەحـموود)ە، (حەسەن) برای (حسێـن)ە، (عەلـی) و (عارف) و (فەتـحوڵڵا) و (قادر) و (مارف)ە، كە بە دڵنیاییەوە لە توانای مرۆڤی ئاساییدا نییە، بۆ خۆشیش لە ناویاندا ناوی (عارفی حسێـن ژنكوژ)ـی لە ناو بەرەبابی بنەماڵەكەی خۆیدا هێناوە.(8)
دووەم: خۆش مەشرەبی و كوردەواری تەبیعەت بوونی مامۆستاى مودەڕیس: زۆر جار مەلا و كەسایەتی ئایینـی وڵاتی خۆمان لە بەر خۆش مەشرەبی و هەندێ وردە سوعبەت و دەمتەڕی بوونەتە جێگای ڕەخنە، وەك هەندێک لەو جۆرە شیعرانەی كە بە دەمی شێخ ڕەزای تاڵەبانیدا هاتوون، یان هەندێک لەو بەسەرهاتانەی كە مامۆستا عەلائەددین سەججادی لە پەرتووكی (ڕشتەی مرواری)دا هێناونی، بەڵام لە ڕاستیدا ئەوە موسڵمانی وشكە تەبیعەت و كاڵفامە ئەم جۆرە باس وخواسانەی تەحریم كردووە، نەوەك خودی ئیسلامەتی، مەلای وڵاتی كوردەواری مەلای خۆش مەشرەب و خۆش مەجلیس وخۆش قسە بوون و زۆریان لە وشكی و دۆگمایی و گۆشەگیـری بە دوور بوون، كە لە نێوانیاندا مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس هەیە، كە هەر بۆ خۆی باسی سەفەرێكی لە ساڵی (1929)دا بۆ شاری بەغدا دەكات و دەڵێت: لە بەغدا گەلـێ جار لە خزمەتی شێخ بابا ڕەسوڵ و مەلا محەمـمەدی قزڵجیدا دەڕۆیشتینە دەرەوە بۆ ڕابواردن، زۆرتـر مەلا محەمـمەدی قزڵجی مەجبوری دەكردین سواری بەلەم بیـن و بە ناو دیـجلەدا ڕابوێرین، بە ڕاستـی ئەم سەفەرە لە زۆر ناحیەوە سەفا بەخش بوو، گەلـێک شتی وا دەهاتە پێشەوە كە هۆی خۆشی و پێكەنیـن بوون و بۆ ئەوە ناشێن كە باسیان بكەم!
“مــِنْ جُـمْـــلَـة” ڕۆژێ‌ک لە سەر دووكانێكدا دانیشتبووین بەعزێ لەوازیـمات بكڕین، لەویا ئافرەتێ هات تەكی بە شێخ بابا ڕەسوڵ هەڵچنـی، ئەویش بە كوردی وتـی: خوشكم – كچم ئەوە هێشتا تۆزێ دووری لێم، فەرموو بێـرە سەر ڕانـم دانیشە، ئافرەتەكە هەرچەندە لە زمانەكەی حاڵی نەبوو، بەڵام لە شێوەی قسەكەی تێگەیشت، جا تۆزێ تەكی دا بەو لاوە!(9) و هەروەها هاوڕێـم (مامۆستا مەلا كەمال ئەمیـن گوڵپـی) بۆی گێڕامەوە و وتی: لە دوای ساڵی (2000) قوتابی كۆلێژی شەریعە بووم لە شاری بەغدا و دوای عەسران خۆم وچەند برادەرێك دەچووینە خزمەت شێخی مودەڕیس و لە فەرمایشت و قسە و باسەكانی سوودمەند دەبووین و زۆر جاریش شیعرەكانی خۆیمان دەخوێندەوە بۆی، زۆر پێی كەیف خۆش دەبوو، جارێكیان فەرمووی: (ئیجارە لوایۆ پەی هەورامانی شریتێ عوسـمانەیم پەی بارە، سیاوچەمانە و شێخانێ و ئانیشا، با چانیشاشا بۆ كە قاقبەو ژەرەژاش تێكەڵا)، واتە: ئەمـجارە چوویتەوە بۆ هەورامان، كاسێتێكی گۆرانی عوسـمان هەورامیم بۆ بێنە، لە بەزمەكانی سیاچەمانە و شێخانە و ئەوانە و با لەوانەیان بێت كە دەنگی خوێندنی كەوی لەگەڵدا تۆمار كراوە!(10)
هەر سەبارەت بە خۆش مەشرەبی و كوردەواری تەبیعەت بوونی شێخی مودەڕیس دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە ئەو كاتانەی لە شاری بەغدا بووە سەرجەمی چیـن و توێژەكانی وڵاتی كوردەواری، هەر باکگراوەندێكی فكرییان هەبووبێت، بێ جیاوازی سەردانی شێخی مودەڕیسیان كردووە و ئەویش بێ جیاوازی پێشوازی لێكردوون، هەر بۆیەش دوای وەفاتی تەواوی میدیاكانی ڕەوتە جیاوازەكانی كوردستان هەر لەمسەری پارتە نەتەوەیی وسیكۆلارەكان تا ئەوسەری ڕەوتە ئیسلامییەكان لە سەر كەسایەتی و بەرهەمەكانی ئەم زانا پایەبەرزە بە چڕوپڕی دوان، كە بێگومانە هەرگیـز هیچ كەسایەتییەكی تری وڵاتی كوردەواری نەیتوانیوە بەم شێوازە و بەم گشتگیـرییە و بە هۆی ئەم خۆش مەشرەبییەی خۆیەوە پشتیوانی تەواوی چیـن و توێژە جیاوازەكان بۆ خۆی دەستەبەر بكات.
باسی چوارەم: مودەڕیس، و زانستى فەرموودەناسی
یەكێكی تر لەو داهێنانانەی مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس، ئەوەیە كە زیندووكەرەوەی زانستێكی ترە لە زانستە ئیسلامییەكان لە ناو وڵاتی كوردەواریدا، كە ئەویش زانستی فەرموودەناسی (علوُم الـحَدیث)ـە، كە بۆ چەند سەدەیەك دەچوو لە وڵاتی خۆماندا پێچرابووەوە و نەدەخوێنرا و سەرەڕای گرنگییەكەشی بایەخی پێ نەدەدرا، مامۆستا هات و بۆ یەكەم جار بە زمانی كوردی لەم بابەتەدا پەرتووكی (ڕێگەی ڕەهبەر)ی نووسی و سەرلەنوێ بزاوتێكی بەم زانستە پیـرۆزە لە حوجرە ومەدرەسەكانی كوردستاندا بەخشییەوە و شایەنی وەبیـر هێنانەوەیە كە یەكەم داهێنەری ئەم زانستە بە زمانی عەرەبیش هەر زانایەكی كورد بووە، كە ئەویش (ئیـبـن سەڵاحی شارەزووری)یە، توانی بابەت و زانیارییە پەرت و بڵاوەكانی ئەم زانستە لە قەوارەیەكی سەربەخۆدا كۆ بكاتەوە و ئافراندنێكی مەزن و مێژوویی لەم بوارەدا تۆمار بكات، بۆیە هەر لە پێشەكی پەرتووكەكەدا شێخی مودەڕیس دەفەرموێت: (زۆربەی ئەم ڕیسالەمە وەرگرتووە لە كتێبی (علوُم الـحَدیث) دانراوی (شیخ الـمُحدِّثیـن)، (ئەبو عەمر عوسـمان) نازناو بـە (ئیبـن صەڵاح) و مەشهوور بە شارەزووری، (ئیبـن صەڵاح) گەلێ تەئلیفی كردووە لە عولومدا، یەكێ لەوانە ئەم كتێبەیە كە ناوی: (علوُم الـحَدیث)ـە و من كردوومە بە سەرچاوەی ئیستیفادەی خۆم.(11)
باسى پێنجەم: مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس و پێشخستنـی نووسیـن بە زمانی كوردی بە سەر نووسیـن بە زمانی عەرەبیدا
هەر كەسێك خوێندەوارییەكی سادەی بواری عەرەبـی و زانستە ئیسلامییەكانیشی هەبێت و سەرنج لە نووسیـن و بەرهەمەكانی شێخی مودەڕیس بدات، ئەو ڕاستییەی لا درەوشاوەیە كە مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس لە زمانی كوردی زیاتر بە سەر زمانی عەرەبی و نووسینی عەرەبیدا زاڵ بووە و ئەم ڕاستییە زۆر بە ڕوونی لە تەفسیـری (مَواهِبُ الرّحـمن فِي تـفسیـر القـُرآ‌ن) لە حەوت بەرگدا، هەروەها لە پەرتووكی (الوَسیلَة)دا، كە ڕاڤەی شێخی مودەڕیسە لە سەر هۆنراوەی (الفـَضیلـَة)ی مەولەوی، ڕوون دەبێتەوە، بەڵام مامۆستا لەو بەرهەمانەی كە نووسیونی تەنیا نزیكەی (30) كتێبیان بە عەرەبی دایناون، بەڵام لە (45) كتێب زیاتری بە زمانی كوردی نووسیون و لە لایەكی تریشەوە ئەگەر بە عەرەبی بینووسینایە، ئەوا زیاتر بڵاو دەبوونەوە و سنووری وڵاتی كوردەوارییان تێپەڕ دەكرد، لەم دواییانەدا سەرجەمی بەرهەمە عەرەبییەكانی لە بەیرووت چاپكرانەوە و بە جیهانی عەرەبی وئیسلامیدا بڵاو بوونەوە، مەبەسـتمە بڵێم، شێخی مودەڕیس ئەوەندەی خەمی نەتەوەكەی خۆی هەبووە و هەستی بە بەرپرسیارێتی لە بەرامبەریاندا كردووە، ئەوەندە لە خەمی شتی تردا نەبووە، هەروەها لەم زەمینەیەدا توانیویەتی بەرهەم و دیوانی دەیان شاعیری بەرجەستەی كورد لە فەوتان بپارێزێت وبە ڕاڤەی زۆر زانستییانەوە بە چاپیان بگەیەنێت، هەر لەم بوارەشدا مودەڕیس زۆرترین خزمەتی بە زمان و ئەدەبیاتی كوردی كردووە، هەروەها لە پاراستنی دەسنووسی زانایانی كوردیشدا ڕۆڵێكی زۆری هەبووە و توانیویەتی مێژوونامەی ژیان وبیۆگرافیای سەدان مەلا و زانای كوردیش بنوسێتەوە و لە دوو توێی چەندین پەرتووكدا بە چاپيان بگەیەنێت.
باسی شەشـەم: میتۆد و پڕۆگرامی مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس بۆ حوجرە و پەیـمانگا و زانكۆ ئیسلامییەكانی وڵاتی كوردەواری
مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس هەر لەو كاتەوەی لە كۆتایی بیستەكانی سەدەی ڕابردوودا وەك مودەڕیس ڕۆیشتووەتە بیارە، خەمی بەردەوامی ئەوە بووە كە پرۆگرامێكی خوێندن بۆ فەقێی وڵاتی كوردەواری دابنێت و قوتابی و فەقێکان لە حوجرەكانی ئەو سەردەمەدا ئەو پەرتووكە خۆماڵییانە بـخوێنـن و لەم كارەشیدا دوو مەبەستی سەرەكی هەبووە:
(1) بە زیندوویی هێشتنەوەی ناوی زانایانی كورد و بەرهەمەكانیان، وەك لە خوارەوە دەردەكەوێت كە لە وانە وتنەوەدا زیاتر پەرتووكی زانایانی كوردی بە دەرس وتووەتەوە و لە پرۆگرامەكەی خۆیدا هەر بەرهەمی ئەوانی زیاتر ئاماژە پێداوە و ئەگەر كتێبی زۆر باشیشی دەست نەكەوتبـن ئەوا خۆی بەرهەمی نایابی لە هەر بوارێكی پێویستدا داناوە و بە قوتابیانی وتووەتەوە و دواتریش لە پڕۆگرامەكەی خۆیدا جێگیـری كردوون.
(2) هەستی بەوە كردووە كە هەندێک پەرتووك و پرۆگرام هەن تایبەتن بە ژینگەی خۆیانەوە و فكری هەندێک زانا هەن بۆ وڵاتی خۆیان باشن، بۆیە وای بە باش زانیوە بۆ دروستكردنی فیكرێكی ئیسلامیی میانەڕەو و سازاو و گونـجاو لە گەڵ ژینگەی وڵاتی كوردەواریدا، پەرتووك و پرۆگرامی زانایانی كورد و پەرتووكی خۆی بكاتە مەنهەج و فكری قوتابی كورد بپارێزێت لە هەندێک بیـركردنەوە كە بۆ وڵاتی خۆمان ناشێـن!
ئەمەی لای خوارەوەش میتۆد و پرۆگرامەكەی مودەڕیسە بۆ خوێندنگەكانی كوردستان، كە خۆی لە هەر دوانزە زانستەكەی حوجرەدا دەبینێتەوە، كە پێشتـر بە (دوانزە عیلمە) دەناسران، شێخی مودەڕیس لە دوا لاپەڕەكانی كتێبی (الوردَة العنبَریّة فِي سیـرة حَضرَة خَیْر البَریَّة)دا تۆماری كردوون.
زانستی یەكەم: زانستی تەفسیـر: تێیدا ئاماژەی داوە بە خوێندنی (تەفسیـری نەسەفـی – مَدارك التنـزیل وحَقائِق التأْویل)، و (تەفسیـری بەیزاوی – أَنوار التنـزیل و أَسرار التأْویل)، هەر خۆی بە زمانی عەرەبی تەفسیـری: (مَواهِبُ الرّحـمن فِي تـفسیـر القـُرآ‌ن)ـی لە حەوت بەرگدا نووسیوە، هەروەها بە زمانی كوردی (تەفسیـری نامی) لە حەوت بەرگدا و (خوڵاصەی تەفسیـری نامی) نووسیوە، هەروەها لە زانستەكانی قورئانی پیـرۆزیشدا كە زانستێكی پەیوەندیدارە بە زانستی تەفسیـرەوە، پەرتووكی (نووری قورئان)ی نووسیوە، كە بە ڕاسـتی تا ئێستاش كتێبی وا باش و لێزانانە و چڕوپڕ لە زانستەكانی قورئانی پیـرۆزدا و بە زمانی كوردی دانەنراوە!
زانستی دووەم: فەرموودە: لە بواری فەرموودەشدا تەنیا ئاماژەی بە شێوەیەكی گشتی داوە بە خوێندن و توێژینەوەی پەرتووكەكانی فەرموودە و بە شێوەیەكی تایبەت هیچ پەرتووكێكی دیاری نەكردووە، بەڵام بۆ قوتابیانی سەرەتایی (چل چرای ئیسلام)ی داناوە، كە مانا و ڕاڤەی چل فەرموودەی پێغەمبەرە (د.خ) و لە دوو توێی پەرتووكی (سەرچاوەی ئاییـن)دا چاپی كردووە و بێگومان بۆ پلەكانی باڵای خوێندنیش هەموو سەرچاوەكانی فەرموودەی لا گرنگ بوون، هەر لە صەحیحی بوخاری تا صەحیحی موسلیم و (ریاض الصالحیـن) و ئەوانی تریش.
زانستی سێیەم – زانستی سەرف: كە لە پرۆگرامە تایبەتەكەی خۆیدا ئاماژەی داوە بە خوێندنی (پەرتووكی تەصریفی زەنـجانی)، كە هەر خۆی بە زمانی كوردی شەرحی كردووە و چاپكراوە، هەروەها ئاماژەی داوە بە خوێندنی پەرتووكی (الصَّرفُ الواضح) كە ئەمیشیان هەر دانراوی خۆیەتی و پاشان ئاماژەی داوە بە خوێندنی كتێبی تەسریفی مەلا عەلـی شنۆیی.
زانستی چوارەم – زانستی نەحو: كە لە پرۆگرامە تایبەتەكەی خۆیدا ئاماژەی داوە بە خوێندنی پەرتووكەكانی (عەوامیلی جورجانی)، (الـمقدمة الآجرومیە) و (مِفتاحُ الآداب)، كە هەر دانراوی خۆیەتی و (ئیظهاری ئیمامی بەركەوی – بەركێوی)(12) و(شَرْح أُنـموُذج) و (قطرُ النّدی) و (شەرحی مەلا جامی) و (شذوُر الذّهب) و (الـمَواهِبُ الـحَمیدَة) كە ڕاڤەی شێخی مودەڕیس خۆیەتی لە سەر (الـمنظوُمَة الفریدَة – أَلفیة الإِمام السیوُطي فِي النّحو) لە دوو بەرگدا چاپكراوە.
زانستی پێنجەم: زانستی ڕەوانبێژی (عِلْمُ البَلاغَة): كە ئاماژەی داوە بە خوێندنی پەرتووكەكانی (مُختصر الـمَعاني) و (شَرْح الـمُطوّل)ی سەعدەدیـنـی تەفتازانی و بۆ خۆی هەر دوو پەڕاوی (الـخُلاصَة فِي الوضعِ والبَیان) و(التِبیان فِي الوضعِ والبَیان)ی لەم بوارەدا داناوە.
زانستی شەشەم: زانستی لۆجیك (منطق): كە لە پڕۆگرامە تایبەتەكەی خۆیدا ئاماژەی داوە بە خوێندنی پەرتووكەكانی (الـمِفـتاح) و (الـورَقات) و (الـعـَزیزَة) و (الـوجیهَة) كە هەر چواریان دانراوی شێخی مودەڕیسن و دوای ئەمانە ئاماژەی داوە بە پەرتووكەكانی (تـَهذیبُ الـمَنطِق)ی تەفتازانی و حاشیەی عەبدوڵڵا یـەزدی و شەرحی شەمسییە و گەلەنبەوی بورهان.
زانستی حەوتەم: زانستی فەرموودەناسی (علوُم الـحَدیث): لێرەشدا ئاماژەی داوە بە خوێندنی پەرتووكەكانی (ألفیة الـحافِظ العراقي) و (الـمُقدِّمَة)ی ئیبـن سەڵاحی شارەزوری، هەروەك پێشتـریش باسـمان كرد یەكێكی تر لەو داهێنانانەی مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس ئەوەیە كە زیندووكەرەوەی زانستێكی ترە لە زانستە ئیسلامییەكان لە ناو وڵاتی كوردەواریدا، كە ئەویش زانستی فەرموودەناسییە، كە بۆ چەند سەدەیەك دەچوو لە وڵاتی خۆماندا پێچرابووەوە و نەدەخوێنرا و سەرەڕای گرنگییەكەشی بایەخی پێ نەدەدرا، مامۆستا هات و بۆ یەكەم جار بە زمانی كوردی لەم بابەتەدا پەرتووكی (ڕێگەی ڕەهبەر)ی نووسی و سەرلەنوێ بزاوتێكی بەم زانستە پیـرۆزە لە حوجرە و مەدرەسەكانی كوردستاندا بەخشییەوە، شایەنی وەبیـر هێنانەوەیە كە یەكەم داهێنەری ئەم زانستە بە زمانی عەرەبیش هەر زانایەكی كورد بووە، كە ئەویش پێشەوا (ئیـبـن سەڵاحی شارەزووری)یـە و توانی بابەت و زانیارییە پەرت و بڵاوەكانی ئەم زانستە لە قەوارەیەكی سەربەخۆدا كۆ بكاتەوە و ئەفراندنێكی مەزن و مێژوویی لەم بوارەدا تۆمار بكات.(13)
زانستی هەشتەم: بیـروباوەڕی ئیسلامی (العقیدة الاسلامیة): لەم بابەتەشدا ئاماژەی داوە بە خوێندنی پەرتووكەكانی (شَرْح العَقائِد)ی تەفتازانـی لەگەڵ حاشییەكانی (خەیاڵـی) و (عَبدُالـحَكیم)، (شَرْحُ الـمَواقِف) و (تـَقریبُ الـمَرام فِی شَرْح تـَهذیبُ الكـَلام)ی مەلا عەبدولقادری تەختی سنەیی – موهاجیـر و پەرتووكی (الوسیلة) كە ڕاڤەی شێخی مودەڕیس خۆیەتی لە سەر هۆنراوەی (الفـَضیلـة)ی مەولەوی، هەروەها بۆ خۆی پەرتووكەكانی (نوُر الإِسلام) و (نوُر الإِیـمان) و (إِرشاد الأنام) و (جَواهِرُ الكـَلام فِي عَقائِد أَهل الإِسلام)ی داناوە، كە ئەم دوایینەیان كتێبێكی نایابی عەقائیدە و خۆی هۆنیویەتییەوە و ڕاڤەشی كردووە و لە ساڵی (1956)دا دایناوە و لە ساڵی (1993) چاپكراوە.
زانستی نۆیەم: شەریعەتی ئیسلام (الفِقه الإِسلامي): لەم بابەتەدا ڕێنوێنی كردووین بە خوێندن و توێژینەوەی پەرتووكەكانی فیقهی مەزهەبی ئیمامی شافیعی و ئەگەر چی ئاماژەی بە هیچ پەرتووكێك نەداوە، بەڵام دیارە كە كتێبەكانی (فَتحُ القَریب) و (مِنهاجُ الطالـِبیـن) و شەرحەكانی سەری وەك (مُغنِـي الـمُحتاج) و (تُحفَة الـمُحتاج) و (نِهاية الـمُحتاج) و پەرتووك و حاشییەكانی تری لەم بابەتەن و لەم بوارەشدا ئینسكلۆپیدیایەكی زۆر گرنگی ئامادە كردووە، بە ناوی (جَواهِرُ الفَتاوی) كە فەتوا و كورتە نووسینە فیقهییەكانی زانایانی پایەبەرزی كوردستان و فەتواكانی خۆی تێدا كۆ كردووەتەوە و لە سێ بەرگدا بە چاپی گەیاندووە و (الأنوار القدسِیّة فِي الأحوالِ الشخصِیّة)یـشـی لە نیكاح و تەڵاقدا نووسیوە، شێخی مودەڕیس بۆ خۆی بە زمانی كوردی لە بواری شەریعەتی ئیسلامیدا پەرتووكی (شەریعەتی ئیسلام)ی نووسیوە، كە مامۆستا هێـمنی شاعیـر پێش نزیكەی چل ساڵ لەمەوبەر وتویەتی: “مامۆستایەكی زانا پێی ڕاگەیاندم كە تا ئێستا كتێبی وا باش و بەو لێزانی و چڕوپڕییە تەئلیف نەكراوە!”، بەڵام لە ڕاستیدا بە ئێستاشەوە و دوای ئەو چل ساڵەش هێشتا كتێبی وا باش و پسپۆڕانە لە فیقهی ئیمامی شافیعیدا بە زمانی كوردی تەئلیف نەكراوە!(14)
زانستی دەیەم: زانستی ئوسووڵی فیقهـ : كە لە پرۆگرامە تایبەتەكەی خۆیدا ئاماژەی داوە بە خوێندنی پەرتووكەكانی (جَمْعُ الـجَوامِع)، (لُبّ الأصوُل) و (مُختـَصَرُ الـمُنتـَهی)ی ئیـبن حاجبـی كوردی، (الـمُستـَصفی)ی ئیمامی غەزالی و هەر لەم زانستەشدا بۆ خۆی پەرتووكی (صَفوة الّلآلـي) داناوە.
زانستی یانزەیەم: ژیانی پێغەمبەر (د.خ) و مێژووی ئیسلام: لەم بابەتەدا ڕێنوێنی كردووین بە خوێندن و توێژینەوەی پەرتووكەكانی ژیاننامەی پێغەمبەر(د.خ)، كە بۆ خۆی كتێبی (الوردَة العنبَریّة فِي سیـرة حَضرَة خَیْر البَریَّة) داناوە و لە ساڵی (1994)دا چاپكراوە و لە مێژووی ئیسلامیشدا بە تایبەتی ئاماژەی داوە بە مێژووی ئیبـن خەلەكان و پەرتووكی (علماؤنا فِي خِدمَة العِلْمِ والدِّین)، كە دانراوی شێخی مودەڕیس خۆیەتی و مێژوو و ژیاننامەی زانا و باش مەلاكانی وڵاتی كوردەوارییە.
زانستی دوانزەیەم: بیـركاری – الریاضیات، جوگرافیا و زانستە ئەمڕۆییەكانی تـر: كە لێرەدا هەم ئاماژەی داوە بە هەندێک لە پەرتووكە دێرینەكانی ئەم بوارە، وەك (تـَشریحُ الأفلاك) و حاشییەكانی سەری، شەرحی (الإِدراك فِي شَرْح تـَشریح الأفلاك)ی عەللامە مەلا حسێنـی پشدەری، (رسالة الـحِساب)ی بەهائەدینی عامیلی و شەرحی جەوواد لە سەری، هەروەها دەستیشی ئاوەڵا كردووین بۆ خوێندن و بایەخدان بە زانستە نوێیەكانی تر و تەنانەت زۆر ئاماژەی بە كتێبەكانی ئەم بوارە نەكردووە تا لە كاتی بەرەوپێشچوونی تەكنەلۆژیادا پرۆگرامی نوێـتـر بـخوێنیـن، بێگومان ئەگەر شێخی مودەڕیس فریا بكەوتایە، چۆن بڕیاری لە سەر خوێندنی بیـركاری و گەردوونناسـی و جوگرافیا داوە، هەرواش ئاماژەی بە خوێندن و توێژینەوەی زانستە ئەمڕۆییەكانی تـری وەك كیمیا و فیـزیا و كۆمپیوتەر و تەنانەت زمانی ئینگلیزیش دەدا.
دوا باس: تێڕوانینی دكتۆر مستەفا زەڵـمی و زانای فەرموودەناس “عەبدولفەتاح ئەبوغوددە” دەربارەی زانایەتی مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس
دكتۆر مستەفا زەڵـمـی لە زۆر جێگای یادداشتەكانییەوە، واتە پەرتووكی (كاروانی ژیانـم) باس لە توانا و زانایەتی شێخی مودەڕیس دەكات، بۆ نموونە دەڵێت: جارێكیان لە كۆڕی زانیاری داوایان لێكردم نووسراوێك لە سەر ژیانی مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس بنووسم بۆ ئەوەی لە گۆڤارەكەیاندا بڵاوی بكەنەوە، منیش چوومە خزمەتی بۆ ئەوەی هەندێك شتی لـێ وەربگرم لە بارەی ژیانییەوە:
وتـم، مامۆستا پرسیارێكت لـێ دەكەم پێت ناخۆش نەبێت، من دەزانـم تۆ لە زانیاری و شارەزایی زانستە ئیسلامییەكاندا زۆر شارەزایت، بۆچی یەكێك پرسیارت لـێ دەكات، بە ئیجتیهادی خۆت وەڵام نادەیتەوە، بەڵكو بە ناوی (شافیعی)، یان (حەنەفی)، یان (مالكی) وەڵام دەدەیتەوە؟! و بە مامۆستام وت: ئیمامی شافیعی لەو سەردەمەدا تەنیا چوار عیلمی زانیوە كە عیلمی قورئان و عیلمی فەرموودە و عیلمی ئوصولـی فیقهــ و عیلمی بەلاغە بوون، چونكە ئەو كاتە عیلمەكانی تر وەرنەگێڕدرابوونە سەر زمانی عەرەبی، وەك عیلمی مەنتیق و فەلسەفە و ئاداب، تۆ دوانزە عیلمت خوێندووە و زیاتر لە حەفتا ساڵە بە دەرس دەیڵێیتەوە، بە سەدان مامۆستای ئایینی ئەم عیلمانەی لای تۆ خوێندووە و ئیجازەت پێداون، بەڵام كاتێ‌ک خەڵكی پرسیارت لـێ دەكەن، پەنا بۆ كتێبێك لە كتێبەكانی شوێنكەوتوانی ئیمامی شافیعی دەبەیت، وەك: (تــُحـفة) و (مغنـي الـمُحتاج) و (إِعانَة الطالـِبیـن)، تۆ خۆت بۆ ئیجتیهاد ناكەیت، وەك ئەوان؟ ئەویش فەرمووی: ڕاست دەكەی! بەڵام دەزانیت ئەگەر ئەمە بكەم، هەندێک خەڵك چی دەكەن و چی دەڵێـن؟!(15)
بە ڕاستی زۆر لە مامۆستایان ئەم وەسف و وتانەی زەڵمی بەرامبەر بە شێخی مودەڕیس بە جۆرێك لە زیادەڕەوی دەهاتە بەرچاو، گێڕانەوەكەی دكتۆر عوسـمان محەمـمەد غەریب هەورامانی كە یەكێكە لە موجازەكانی مودەڕیس دەڵێت، “ئەوەم دێـتــەوە یاد، كە دكتۆر عەبدولـحەمید حەمەد شەهاب ئەلعوبێدی، چاودێر لەسەر تێـزی دكتۆراكەم، لەبەردەم سەرجەم مامۆستایاندا و لەكاتی گفتوگۆی تـێـزی دكتۆراكەمدا فەرمووی: زانای عەللامە، موحەددیسی گەورە، شێخ “عەبدولفەتاح ئەبوغوددە، سەردانی مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیسی كرد لە بەغدا و دوای چاوپێكەوتنەكە هاتە دەرەوە و بە سەرسامییەوە وتی: قەت بە بڕوامدا نەدەهات لە بەغدا كەسانی وەك شافیعی هەبن لە زەمانی خۆیدا، بگرە لەویش زاناتر! (16)
دەرەنجام
1- ئەم پوختە توێژینەوەیە دەیسەلمێنێت، مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس، لەدایكبووی گوندی گوێزەكوێرەی ناوچەی مەریوانە لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، نەك هەر گوندێكی تر – كە لەبەر پێویستییەكانی ڕۆژگار- ناوی هێنراوە.
2- مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس، چەندە خەمی ئایینەكەی بووە، ئەوەندە زیاتریش لە خەمی زمان و نووسینی كوردی و نیشتمانەكەی خۆیدا بووە و ئەم خەمەشی لەو بەرهەمە كوردییانەیدا دەردەكەوێت كە نووسیونی.
3- مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس، یەكەم مەلای كورد بووە لە ناوەندێكی ئایینی و زانستیی گەورەی وەك خانەقای بیارەدا، وتاری هەینی بە زمانی كوردی خوێندووەتەوە.
4- مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس، لە زانستەكانی دوانزە عیلمەی حوجرەكانی جارانی وڵاتی كوردەواریدا، پەرتووكی تایبەت وسەربەخۆی داناوە، تا فەقێیانی كورد ئەو پەرتووكانە بخوێنن و هەمووشی داماڵیون لە هەر بیرێكی هاوردە و زاخاوی كوردانەی داون.
5- مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس خاوەنی فیكرێكی ئاینییانەی كراوە بووە و لەگەڵ هەموو چین و توێژەكانی وڵاتی كوردەواریدا لەگەڵ هەڵگری هەموو ئایدۆلۆژیاكان پەیوەندی دۆستانەی هەبووە.
6- وەك چۆن زانای گەورە ئیبن سەڵاحی شارەزووری داهێنەری زانستەكانی فەرموودەیە بە زمانی عەرەبی، مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیسیش داهێنەری زانستەكانی فەرموودەیە بە زمانی كوردی.
7- شایەتيدانی زانایەكی نوێگەری خاوەن بڕوانامەی بەرزی وەك، دكتۆر مستەفا زەڵـمـی، لەسەر كەسایەتی زانستيى مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس.. شایەتیدانێكە لە لووتكەدا و سەلمێنەری ئەو ڕاستییەیە كە تەنیا بوونی زانستێكی كەم وێنە تاكە هۆكار وپاڵنەر بووە بۆ ئەوەی مامۆستا مودەڕیس وەك موفتی هەموو عێراق دیاری بكرێت.
پەڕاوێز و ژێدەرەكان:
(1). كاروانی پێنووس، فاتێح مستەفایی – مەریوان، چاپی یەكەم، (1390هەتاوی – 2012ز)، لاپەڕە (82)، بڵاوكردنەوەی ئاراس – سنە، ڕۆژهەڵاتی كوردستان.
(2). بنەماڵەی زانیاران، نووسینـی: مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس، چاپی یەكەم: (1388 هەتاوی ـ 2010زاینـی)، لە بڵاوكراوەكانی كتێبخانەی كانـی، سنە – ڕۆژهەڵاتی كوردستان.
(3). مودەڕیس نــامـــە، ئامادەكردنی: ئاوات ئـەبـوبـەكـر ئەحـمەد، ل18، چاپی سلێمانی، ناوەندی ڕاگەیاندنی ئارا – 2009
(4). كاروانی ژیانـم، یادداشتەكانی دكتۆر مستەفا زەڵـمی، ب1/ل229-230، چاپی یەكەم، 2014
(5). (ڕۆژگاری ژیان)، یادداشت و بیـرەوەرییەكانی مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس، ئامادەكردن و لەسەرنووسیـن: ڕەئووف مەحـموودی، لاپەڕە 187، چاپی یەكەم، (1394-2015)، (بڵاوكردنەوی كوردستان) – (سنە – ڕۆژهەڵاتی كوردستان).
(6). (ڕۆژگاری ژیان)، یادداشت و بیـرەوەرییەكانی مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس، ئامادەكردن و لەسەرنووسیـن: ڕەئووف مەحـموودی، نامەی ژمارە (51)، لاپەڕە 341
(7). ڕۆژگاری ژیان، لاپەڕە 17 بە دواوە.
(8). ڕۆژگاری ژیان، لاپەڕە 23
(9). (ڕۆژگاری ژیان)، لاپەڕە 180 – 181
(10). ئەزموونى تايبەتى نووسەر.
(11). زنجیـرە دیدارێك لە گەڵ زانای مەزن، مامۆستا نوری فارس حەمەخان (2015 – 2016)
(12). مامۆستا مـحەمـمەد عەلی قەرەداغی دەڵێت: ئەوەی من دەربارەی نازناوی ئەم زانایە دۆزیـمەوە لە یەكێك لە دەسخەتەكاندا ئەوەیە نووسەرەوەیەك سەر و بۆری بۆ كردووە و نووسیویە (بەركێوی) و ئەم دانراوانەی لەو كتێبخانەیەدا، (واتە دەسخەتەكانی كتێبخانەكانی هەردوو شاری پیـرۆزی مەككە و مەدینە) لەنگەریان گرتووە، كە تیایاندا ناوی (ئیظهار)ـی، هێناوە، بڕوانە: بوژاندنەوەی مێژووی زانایانی كورد لە ڕێگەی دەستخەتەكانیانەوە، مـحەمـمەد عەلی قەرەداغی، بەرگی نۆیەم، لاپەڕە 82، چ1:(2011)، چاپـخانەی ئاراس – هەولێـر.
(13). ڕێگەی ڕەهبەر، دانانی: مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس، ل15، چ1، بەغدا 1985
(14). دیدار لە گەڵ جەنابی (مامۆستا شێخ جەلال، شێخ عەبدوڵڵا دەمەیەوی) لە ڕۆژی (28 – 12 – 2009) لە ماڵی خۆیان لە شارۆچكەی (كانی دینار)ـی، سەر بە شاری (مەریوان)ـی، (ڕۆژهەڵاتی كوردستان).
(15). كاروانی ژیانـم، ب1/ل175 – 176
(16). هەندێ لە یادگارییەكانی مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس، كۆكردنەوە وئامادەكردنی: د. عبدالدائم هەورامانی، لاپەڕە 20، چاپی سلێمانی، 2011، وهەروەها پەرتووكی: (العَلاّمَة عَبدُالكَریم الـمُدَرِّس، ومَنهَجُهُ فِي تَفسیـر القُرآنِ وعُلوُمه)، د.عبدالدائِم مَعروُف الـهَوْرامانِی، ص93، ط1: (1431هـ ـ 2010م)، مَكتَب التّفسیـر، لِلنّشـر والاعلان – أربيل.
