توێژەر: یاسین عزەم

بەرایی

   هەوڵ و تەقەلای ئێرانییەكان بۆ دەستگرتن بەسەر ئەو دوورگانە بۆ زیاتر لە دوو سەدە بەر لە دامەزراندنی دەوڵەتی ئیمارات دەگەڕێتەوە، لەسەرەتادا بەریتانییەكان ڕێگربوون لە هاتنەدی خەونی ئێرانییەكان، چونكە پاراستنی دوورگەكان و ئەو خێڵە عەرەبیانەی كە نیشتەجێی ناوچەی كەنداو بوون خستە ئەستۆی خۆی. دەسەڵاتی قاجارییەكان چەند جارێك هەوڵیاندا ئەو ناوچانە بخەنە ژێر سنووری فەرمان ڕەوایەتییەن، بەڵام تەواوی هەوڵەكانیان لەلایەن بەریتانییەكانەوە شكستی هێنا. لە كۆتایی شەستەكانی سەدەی ڕابردوو بەریتانیا نیازی خۆی پیشاندا بە چۆڵكردنی ناوچەی كەنداو، ئەوەش هەلی دایە دەست محەمەد ڕەزاشای پەهلەوی كە خەونی لە مێژینەی ئێرانییەكان بەدەستگرتن بەسەر ئەو سێ دوورگەیە بهێنێـەدی. هەرچەندە دەستبەسەرداگرتنی ئەو دوورگانە دوو ڕۆژ بەر لە دامەزراندنی دەوڵەتی ئیمارات بوو، بەڵام ئەو هەنگاوەی ئێران بووبە مایەی ناڕەزایەتی دەسەڵاتدارانی ئیمارات، هەربۆیە لەو كاتەوە تا ئێستا كێشەی نێوان ئەو دوو وڵاتە سەبارەت بە خاوەندارێتی ئەو سێ دوورگەیە درێژەی هەیە، بەجۆرێك هەر وڵاتە و خۆی بەخاوەنی ڕاستەقینەی ئەو دوورگانە دەزانێت. بەهۆكاری دەستبەسەرداگرتنی دوورگەكان لە لایەن هێزی دەریایی ئێرانەوە لە حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو، دەسەڵاتدارانی دەوڵەتی ئیمارات هەموو هەوڵێكی خۆیان خستۆتە گەڕ بۆ ئەوەی جارێكی دیكە ئەو دوورگانە لەژێر دەسەڵاتی ئێرانییەكان دەربهێنن.

   ئەم نووسینەی بەردەست بۆ دەرخستنی لایەنی مێژووی و ئەو ململانێ و ناكۆكییانەیە كە لە نێوان ئێران و ئیمارات، سەبارەت بە خاوەندارێتی سێ دوورگەكە هەیە.

ڕیشەی مێژوویی كێشەكە

   مێژووی سیاسی سێ دوورگەكە تا پێش ناوەڕاستی سەدەی هەژدەهەم تاڕادەیەك نادیارە، ناتوانرێت بسەلمێندرێت كە لە لایەن كێوە بەڕێوەبراوە، ئەوەش پەیوەندیدارە بە و بارودۆخەی كە ناوچەی كەنداوی پێدا تێپەڕیوە لەو ماوەیەدا، كە بە دەست شەڕو نائارامییەوە دەیناڵاند. ئەو بارودۆخە ناهەموارە وایكرد ناوچەكە هەر جارەو لە لایەن دەستەو تاقمێكەوە بەڕێوەببرێت. لە دەوروبەری ساڵانی 1728 بەدواوە لە ژێر كۆنترۆڵی هۆزە عەرەبییەكانی ناوچەكەبوو، كە بە هۆزی( القواسم) كە ناوێكی مێژووی بۆ ئەو عەرەبانە بەكار دەهات كە نیشتەجێی (رأس الخیمة، الشارقة) بوون. سەرچاوە مێژووییەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە لە ساڵی 1737 ناوچەی (رأس الخیمة) لە لایەن قاجارییەكانەوە هێرشی كراوەتەسەر و دەستی بەسەردا گیراوە. ئەوە لەكاتێكدایە بەشێیكی دیكە لە سەرچاوە مێژووییەكان باس لەوە دەكەن كە شێخەكانی ناوچەكە بۆ ماوەیەكی كەم لەژێر دەسەڵاتی قاجارییەكاندا ماونەتەو و دواتر ناوچەكەیان خستۆتەوە ژێر دەستی خۆیان.

   لە ململانێ ناوخۆییەكانی نێوان بنەماڵەی قاجارییەكان، عەرەبەكانی (القواسم)، بەشداریان كرد، ئەوەش هۆكار بوو بۆ ئەوەی لەسەرەتادا لە ناوچەكانی خۆیان پێگەی خۆیان بەهێز بكەن و ناوچەی دیكەش بخەنە ژێر دەسەڵاتی خۆیان، لەو نێوانەدا شاری (لنجە) كە شارۆچكەیەكی ئێرانی پیشكەوتوو بوو لەڕووی بازرگانییەوە. لەگەڵ ئەوەی لنجە ناوچەیەكی ئێرانی بوو، بەڵام لە لایەن عەرەبەكانی (القواسم) بەڕێوەدەبرا بۆ ماوەكی دوور و درێژ.

   دوای ئەوەی لە لایەن قاجارییەكانەوە كۆتایی هێنرا بە دەسەڵاتی شێخەكانی عەرەب لە شارۆچكەی(لنجە) و ئاڵای قاجارییەكانی تێدا بەرزكرایەوە، لە 28ی نیسانی 1888 نەسرەدین شا، بەفەرمی داوای لە باڵیۆزی بەریتانیا كرد دان بنێت بە دەسەڵاتی ئێران لەسەر دوورگەی ئەبو موسا، بەڵام لە وەڵامی داواكەی نەسرەدین شا، باڵیۆزی بەریتانیا ڕایگەیاند ناوچەكە بەشێك نییە لە دەسەڵاتی قاجارییەكان .([1])

   بۆ ئەوەی ڕێگری بكات لە هەر دەستوەردانێكی قاجارییەكان لە ناوچەكەدا، بەریتانیا پەیماننامەیەكی لەگەڵ شێخەكانی ناوچەكە گرێدا، بەپێی پەیماننامەكە، بەریتانا پاراستنی ناوچەكە و تەواوی ماڵ و موڵكی شێخەكانی عەرەبی نیشتەجێی ناوچەكەی لە هەر دەستێوەردانێكی دەرەكی گرتە ئەستۆی خۆی.

   هەڵوێستی بەریتانیا سەبارەت بە سێ دوورگەكە و پاراستنیان لە هەر دەستدرێژییەكی ئێرانییەكان هیچ گۆڕانكارییەكی بەسەردا نەهات تا كۆتایی شەستەكانی سەدەی ڕابردوو، ئەویش كاتێك لە ساڵی 1968 بەریتانیا نیازی خۆی پیشاندا بە كشانەوە لە ناوچەی كەندا و تا ساڵی 1971. بەر لەكشانەوەی تەواوەتی، بەریتانییەكان چەند ڕێكەوتنێكی نهێنی لەگەڵ ئەمریكیەكان كردبوو بە پێی ڕێكەوتنەكان وا بڕیاردرابوو كە ئەمریكا بۆشایی سیاسی و سەربازیی بەریتانیا پڕبكاتەوە لەناوچەكەدا.([2])

   لەماوەی نێوان ساڵی 1892 كە بەریتانیا پەیماننامەی پاراستنی ناوچەكەی لەگەڵ شێخە عەرەبەكان واژوو كرد تا ساڵی 1971، كە ئێران دەستی گرت بەسەر هەرسێ دوورگەكەدا، چەندین هەوڵی شكستخواردووی ئێران هەیە بۆ دەستبەسەرداگرتنی ئەو ناوچانە.

   لە ساڵی 1904 بەرپرسانی گومرگی بەلجیكا كە كاریان بۆ دەسەڵاتی ئێرانییەكان دەكرد، ئاڵای هۆزی ئەلقەواسمیان لەسەر ناوچەكە هێنایەخوارەوە و لە جێی ئەوە ئاڵای ئێرانیان هەڵكرد، ئەو كارە ناڕەزایەتی بەریتانییەكانی لێكەوتەوە و هەڕەشەی بەكارهێنانی هێزیان كرد، ئەوەش ئێرانییەكانی ناچار كرد ئاڵاكەی خۆیان بهێننە خوارەوە و دوورگەكە چۆڵ بكەن.

   لە ساڵی 1923 و دوای دامەزراندنی ڕێكخراوی كۆمەڵەی نەتەوەكان، ئێران ویستی جارێكی دیكە لە ڕێگەی كۆمەڵەی نەتەوەكانەوە باس لە سەروەری وڵاتەكەی بكات بەسەر هەرسێ دوورگەكە، هۆكاری دووبارە سەرهەڵدانەوەی كێشەكە پەیوەندی بە بواری ئابووریەوە هەبوو، چونكە لەو ماوەیەدا كۆمپانیایەكی ئێرانی سەرقاڵی بەرهەمهێنان و هەناردەی ئۆكسیدی ئاسنی سوور بوو، كۆمپانیایەكی بەریتانیش هەمان ماددەی بەرهەمدەهێنا لە دوورگەی ئەبوموسا، هەربۆیە كۆمپانیا ئێرانییەكە داوای لە وڵاتەكەی كرد كە لە ڕێگەی كۆمەڵەی نەتەوەكانەوە دەسەڵاتی وڵاتەكەی بسەپێنێت بەسەر ئەو دوورگانەدا، بەڵام هەر زوو لە لایەن بەریتانییەكانەوە ئەو هەوڵەی ئێران شكستی پێهێندرا.

   لەگەڵ ئەوەی لە ساڵی 1925 گۆڕانكارییەكی گەورە لە ئێران دروستبوو، كە كۆتایی بەدەسەڵاتی قاجارییەكان هات و ڕەزاشای پەهلەوی بەناوی بنەماڵەی پەهلەوی دەسەڵاتی گرتە دەست، بەڵام كێشەی نێوان ئێران و بەریتانیا سەبارەت بە سێ دوورگەكە جارێكی دیكە سەریهەڵدایەوە. ئەوەش وایكرد هەردوو وڵات بەدوای چارەسەرێكی نوێ بۆ كێشەكە بگەڕێن.

   لەساڵی 1930 ئێرانییەكان، بیرۆكەیەكی نوێیان پیشكەش بە بەریتانییەكان كرد بۆ چارەسەری كێشەی سێ دوورگەكە. ئێرانییەكان، بە بەریتانیایان ڕاگەیاند كە ئەوان دەستبەرداری دوورگەی ئەبوموسا دەبن و لەبەرامبەریشدا هەردوو دوورگەی تونبی گەورە و تونبی بچوك، بدرێت بە ئێران، بەڵام لە وەڵامدا بەریتانیا ڕایگەیاند كە ئەوان ناتوانن ناوچەیەك ببەخشن بە ئێران بە بێ ئەوەی موڵكی بەریتانیا بێت. هەرچەندە ئێران داوای كرد كە بە كرێ و بۆ ماوەیەكی دیاریكراو پێیان بدرێت، بەڵام دوای ئەوەی بەریتانیا پرسیان بە شێخەكانی ناوچەكە كرد، ئەو بیرۆكەیەش شكستی هێنا.

   لە ساڵی 1935 چەند لێپرسراوێكی ئێرانی سەردانی دوورگەكانی تونبی گەورە و ئەبوموسایان كرد، ئەوەش بەریتانیای هاندا بۆ ئەوەی لە ڕێگەی فڕۆكەی چاودێرییەوە بۆ ماوەی زیاتر لە چەند هەفتەیەك ئاسمانی ناوەكە چۆڵ نەكەن، وەك هۆشدارییەك بوو بۆ دەسەڵاتدارانی ئێرانی بۆ ئەوەی جارێكی دیكە هەنگاوی لەو شێوەیە نەنێن.

   جارێكی دیكە لەساڵی 1961 فڕۆكەیەكی ئێرانی لە دوورگەی تونبی گەورە نیشتەوە، سەرنشینانی فڕۆكەكە چەند وێنەیەكی ناوچەكە و ئەو كەسانەشیان گرت كە لەناوچەكەدا دەژین، هاوكات پرسیاریان لە دانیشتوانەكەشی كرد كە سەر بە چ وڵاتێكن. ئەو هەڵوێستەی ئێران، باڵیۆزی بەریتانیای لە تاران توڕە كرد، هەربۆیە یادخەرەوەیەكی بۆ وەزارەتی دەرەوەی وڵاتەكەی نارد و تیایدا جەختی لەوە كردەوە كە ئەو دوورگەیە سەر بە ئیمارەتی (رأس الخیمة) یە. داوای لە وڵاتەكەشی كرد ئێرانییەكان لە دەستوەردان لە كاروباری ئەو ناوچانە ئاگادار بكاتەوە. ([3])

دەستبەسەرداگرتنی سێ دوورگەكە لە لایەن ئێرانەوە

   لە كۆتایی شەستەكانی سەدەی ڕابردوو، ئێران و بەریتانیا بۆ ماوەی سێ ساڵ لە دانوستاندن سەبارەت بە سێ دوورگەكە بەردەوام بوون، تا لە كۆتاییدا لەسەر ئەوە ڕێكکەوتن بەریتانیا دەستبەرداری ئەو دوورگانە بێت بۆ ئێران. هێزی دەریایی ئێران لەشكركێشی بۆ سەر سێ دوورگەكە دەستپێكرد، دەستبەسەراگرتنی سێ دوورگەكە لە لایەن هێزی دەریایی ئێرانەوە دوو ڕۆژ پێش ڕاگەیاندنی دروستبوونی دەوڵەتی ئیمارات بوو.

   لە ساڵی 1968 بەریتانیا، نیازی خۆی پیشاندا بە كشانەوە لە ناوچەی كەنداو، بەڵام بەر لە كشانەوەی چەند دانیشتنێكی نهێنی ئەنجامدا، بۆ ئەوەی جێگەی بەتاڵی هێزە بەریتانییەكان لە ئاوەكانی كەنداو پڕبكرێتەوە.

بەر لەوەی بەریتانیا بەتەواوی لە كەنداو بكشێتەوە، هێزە سەربازییەكانی ئێران لە 30ی نۆڤەمبەری 1971دا، دەستیان گرت بەسەر تونبی گەورە و تونبی بچوك و بەشێك لە دوورگەی ئەبوموسا. ئەو دۆخە تازەیەیە كە هاتە ئاراوە فەرمانڕەوای ئیمارەتی شاریقەی ناچار كرد داوای دانوستاندن بكات لەگەڵ حكومەتی ئێران، چونكە بەریتانیا بە حاكمی شاریقەی ڕاگەیاند بوو كە ئەوان چیدیكە ناتوانن بەر بە هێرشی ئێرانییەكان بۆ سەر ئەو دوورگانە بگرن.

   بەشێك لە چاودێران پێیانوابوو ئەو هەنگاوەی محەمەد ڕەزا شا لە دەستگرتنی بەسەر ئەو سێ دوورگەیە بۆ پیشاندانی هێزی سەربازی و دەسەڵات و نفوزی خۆی بووە بە وڵاتانی عەرەبی لە ناوچەكە، جگە لەوەش ئێران بە تەمای ئەوە بوو وڵاتی بەحرەینیش بخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆی، هەربۆیە بۆ ئەوەی دەستبەرداری بەحرەین بێـت بەریتانیا، ڕێگەیدا ئەو دوورگانە بخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆی.

   دوای سەرهەڵدانی شۆڕشی ساڵی 1979 و كۆتایی هێنان بە حوكمی محەمەد ڕەزا شا، وڵاتانی كەندا و بە ئومێدی ئەوە بوون ئێرانی نوێ دەستبەرداری ئەو ناوچانە بێت كە لە لایەن دەسەڵاتی پەهلەوییەوە دەستی بەسەردا گیرابوو، بەڵام ئێرانی نوێش لەسەر هەمان سیاسەتی پێشوو بەردەوام بوو، ئامادە نەبوو دەستبەرداری سێ دوورگەكە بێت، ئەوەش بووبە مایەی ناڕەزایەتی و تێكچوونی پەیوەندییەكانی ئێران و وڵاتانی كەندا و بەتایبەتی ئیمارات.

   لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو لە دوورگەی ئەبوموسا، ئێران دەستی كرد دروستكردنی فڕۆكەخانە و چەند جێگەیەكی لەنگەرگرتنی كەشتی. كاتێك دەنگۆی هەڵگەڕانەوەی سەربازیی لە ئیمارەتی شاریقە بڵاو بوویەوە، ئێرانییەكان بەرەو باشووری دوورگەی ئەبوموسا كشان و ئاڵای شاریقەیان هێنایە خوارەوە، لەكاتێكدا ئەو ناوچەیە سەر بە دەسەڵاتی شاریقە بوو، بەڵام دوای ئەوەی هەڵگەڕانەوە سەربازییەكە شكستی هێنا، بە خێرایی ئاڵاكەیان لە جێگەی خۆی هەڵكردەوە و گەڕانەوە بۆ ئەو ناوچانەی كە پێشتر لێی بوون. دوای كۆتایی هاتنی شەڕی نێوان عێراق و ئێران، جارێكی دیكە ئێرانییەكان هەستان بە دروستكردنی ناوچەیەكی تایبەت بە نیشتنەوەی فڕۆكە بەجۆرێك فراوان بوو كە ناوچەیەكی ژێر دەسەڵاتی شاریقە، بووبە بەشێك لەو پڕۆژەیەی ئێران.

   لە ڕاستیدا گۆڕانكارییە خێراكانی ناوچەكە كاریگەری هەبوو لەسەر ئەوەی كە دەستوەردانەكانی ئێران نەبنە مایەی چاوتێبڕینی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، چونكە لەساڵی 1990 عێراق هێرشی كردە سەر وڵاتی كوەیت و داگیری كرد، ئیتر ئەوە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی سەرقاڵ كرد و كێشەی دوورگە داگیركراوەكەی بیر بردەوە. ئەوەی جارێكی دیكە بابەتەكەی هێنایەوە سەر ساحەی سیاسی پەیوەندی هەبوو بە داوایەكی ئێرانییەكان لەو كەسانەی كە دەیانویست سەردانی دوورگەكان بكەن، بەوەی كە دەبێت داواكاری پێشكەش بە ئێران بكەن. ئەوەش ناڕەزایەتی ئیماراتی لێكەوتەوە. كاتێك ئیمارات داواكەی ئێرانی ڕەتكردەوە، لەساڵی 1992 دەسەڵاتدارانی ئێرانی شارەزا بیانییەكانی لە دوورگەكە وەدەرنا.

   جگە لەوەش دەسەڵاتدارانی ئێرانی لە ئۆكتۆبەری 1992 ڕێگەیان نەدا بە مامۆستاكانی یەكێك لە قوتابخانەكانی ناوچەكە بگەڕێنەوە بۆ وتنەوی وانەكانیان، لەكاتێكدا ئەو مامۆستایانە هەڵگری ڕەگەزنامەی عەرەبی بوون. بەڵام دواتر و بەپێی ڕێكەوتنێك لە نۆڤەمبەری هەمان ساڵ ڕێگەیدا بگەڕێنەوە بۆ قوتابخانەكانیان بۆ وتنەوەی وانە بە خوێندكارەكان. ([4])

   لەماوەی نێوان ساڵانی 1992-1999 بۆ ئەوەی یەكلایی بكاتەوە كە ئەم دوورگانە بەشێكی دانەبڕاوە لە وڵاتەكەی كۆماری ئیسلامیی ئێران، هەستا بە دروستكردنی فڕۆكەخانەیەك لە دوورگەی ئەبو موسا، هاوكات هێڵێكی فڕۆكەوانیشی كردەوە لەنێوان دوورگەكە و شاری بەندەر عەباسی ئێرانی، هاوكات شارەوانی ئێرانی لە دوورگەكە كردەوە، هەموو ئەو هەنگاوانەی تاران بۆ ئەوە بوو كە بیەوێت بیسەلمێنێت ئەم دوورگانە بەشێكە لە وڵاتەكەی و هاوكات پەیامێكیش بوو بۆ دەوڵەتی ئیمارات، كە تاران ئامادە نییە دەستبەرداری ئەم دوورگانە بێت، جگە لەوەش لە ساڵی 2012 لە لایەن تارانەوە بڕیاردرا بە دانانی دوورگەی ئەبو موسا بە پایتەختی ئەو پارێزگا نوێیەی كە بەناوی دوورگەی فارسەوە بڕیاری لەبارەوە درا. هاوكات چەندین كۆمپانیای گەشتیاری ئێرانی سەفەرەكانی خۆیان بۆ هەرسی دوورگەكە چڕتر كردەوە، ئەوە جگە لەئەنجامدانی چەندین مانۆڕی سەربازی لەلایەن ئێرانەوە لەسەر زەوی دوورگەكان و دەوروبەری. دەسەڵاتدارانی ئیماراتی چەندین جار لەو هەڵوێستانەی ئێران ناڕەزایەتیان دەربڕیوە و پێیان وابووە ئەوە شكاندنی سەروەری ئیماراتە، چونكە ئەم دوورگانەو و دانیشتوانەكەشی بەشێكن لە دەوڵەتی ئیمارات و لای خۆشیانەوە چەندین هەوڵی دیبلۆماسی و سیاسیانداوە بۆ ئەوەی بیگێڕنەوە سەر سنووری وڵاتەكەیان، بەڵام تا ئێستا لە هەوڵەكانیان سەركەوتوو نەبوون، بارودۆخ وانیشاندەدات كە ئێران دەسەڵاتی تەواوەتی هەیە لەسەر هەرسێ دوورگەكە، ئەوەش بەیەكێك لە هۆكارە هەرە كاریگەرەكانی ساردی پەیوەندیەكانی نێوان هەردوو وڵات دادەنرێت لەدوای دروستبوونی دەوڵەتی ئیماراتەوە لەساڵی 1971.([5])

   فەرماندەی سوپای پاسدارانی ئێران لە 30 كانوونی دووەمی 2019 سەردانی دوورگەی ئەبوموسای كرد، سەردانی لێپرسراوە سەربازییەكەی ئێران بوو بە هۆكاری توڕەبوونی دەوڵەتی ئیمارات و پەڕلەمانی عەرەبیش، چونكە لەسەردانەكەیدا، محەمەد عەلی جەعفەری ڕایگەیاند دوورگەی ئەبوموسا لەناو دڵی ئێراندایە و ئێمە بە هەموو توانای خۆمان پارێزگاری لێدەكەین. ئەو هەڵوێستەی جەعفەری مایەی ناڕەزایەتی وڵاتانی عەرەبی بوو، هەربۆیە پەڕلەمانی عەرەبی ناڕەزایەتی خۆی لەو لێدوانانە دەربڕی.([6])

   ئەوەی دەسەڵاتدارانی ئیماراتی بەتەواوی بێهیوا كرد لە گەڕاندنەوەی دەسەڵاتی وڵاتەكەیان بۆ سێ دوورگەكە، بڕیارێكی عەلی خامنەیی ڕابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی بوو، كە ڕایگەیاند بڕیاریانداوە ژیان بگێڕنەوە بۆ ئەو درووگانە، مەبەستی خامنەیی لە بڕیارەكەی نیشتەجێكردنی هاوڵاتیانی وڵاتەكەی بوو لەو سێ دوورگەیە. ئەوەش بەمانای ئەوە دێت كە ئێرانییەكان چی دی ڕازای نابن دانوستاندن لەسەر خاوەندارێتی ئەو دوورگانە بكەن. عەلی ڕەزا تەنگسیری لە میانی دیدارێكی ڕادیۆییدا ئەوەی دووپات كردەوە كە وڵاتەكەی بەنیازی ئەوەیە ئەو دوورگانە بەتەواوی ئاوەدان بكاتەوە. ئەوەش فەرمانی ڕابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامییەو دەبێت جێبەجێبكرێت.([7])

   بەشێك لە چاودێرانی ئێرانی فشارەكانی ئیمارات سەبارەت بە خاوەندارێتی سێ دوورگەكە بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە كە ڕەنگە ئەو وڵاتە لە لایەن ئەورووپا و ئەمریكاوە هانبدرێت بۆ ئەوەی كێشە لە ناوچەكە سەرهەڵبدات. تەنانەت هەندێكیان تا ئەو ئاستە تۆمەتباری دەكەن بەوەی كە ئیمارات لە ڕێگەی پێدانی ڕەشوە بە هەندێك لە وڵاتان دەیەوێت ئەو بابەتە لە سوودی وڵاتەكەی كۆتایی پێبهێنێن. ئەوە لە كاتێكدایە ئێرانییەكان ئامادەی ئەوە نین گفتووگۆ دەربارەی خاوەندارێتی ئەو دوورگانە بكەن.([8])

كێشەی ئێران و ئیمارات تایبەت بە دەسەڵات و سەروەری هەر یەكێك لەو دوو دەوڵەتە بەسەر سێ دوورگەكە بە هەڵپەسێردراوی ماوەتەوە. هیچكام لەو دوو دەوڵەتە ڕازی نابن دەستبەرداری ئەو دوورگانە بن و هەریەكەیان بە كۆمەڵێك بەڵگە، ئەو دوورگانە بە بەشێك لە وڵاتەكەی لەقەڵەم دەدات.

   لەم ساڵانەی دواییدا و دوای ئەوەی ئێران بەتەواوی دەستی گرت بەسەر سێ دوورگەكەدا، ڕازی نابێت كێشەكە لە ڕێگەی دانوستاندنەوە چارەسەر بكات و پێیوایە ئەو كێشەیە كۆتایی هاتووە بەوەی كە ئەو دوورگانە موڵکی خۆیانن. دەوڵەتی ئیمارات ناتوانێت بە زەبری هێز ئەو دوورگانە بگێڕێتەوە سەر وڵاتەكەی، هەر بۆیە لە ئێستادا دەیەوێت پەنا بۆ دادگای دادی نێودەوڵەتی ببات، بۆ ئەوەی كێشەكەی لەگەڵ ئێران لەسەر خاوەندارێتی ئەو دوورگانە چارەسەر بكات.

شوێنی جوگرافی و گرنگی سێ دوورگەكە

–  دوورگەی تونبی گەورە: ڕووبەری گشتی دوورگەكە نزیكەی نۆ كیلۆمەتر چوار گۆشەیە، دەكەوێتە بەشی ڕۆژهەوڵاتی ئاوی كەنداو لە نزیك گەروی هورمز، بەدووری 30 كیلۆمەتر لە ئیمارەتی (ڕأس الخیمة) ی ئیمارات، ئەم دوورگەیە پێشتر سەر بەم ئیمارەتە بووە بەر لە دامەزراندنی دەوڵەتی ئیمارات، ئەم دوورگەیە لە 30/11/1971 لەلایەن ئێرانەوە دەستی بەسەردا گیرا ئەوەش دوای ئەوە هات بەریتانیا لە ناوچەكە كشایەوە، داگیركردنی دوورگەكە دوو ڕۆژ بەر لە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی ئیمارات بوو، لەو سەردەمەدا ژمارەی دانیشتوانی دوورگەكە نزیكەی 300 كەسێك دەبوو، كە بۆ پەیداكردنی بژێوی ژیانیان سەرقاڵی ڕاوەماسی و بەخێوكردنی مەڕو ماڵات بوون.

–  دوورگەی تونبی بچوك: پێكهاتەی خاكی دوورگەكە بەجۆرێكە كە دانیشتوان ناتوانێت ژیانی لەسەر بكات، چونكە بەزۆری لە خاكی لمی و بەردی پێكهاتووە، بۆیە ناوچەیەكی لەبار بووە بۆ ژیانی پەلەوەری دەریایی، ئەم دوورگەیە هیچ جۆرە ئاوێكی شیرینی لەسەر نییە كە شیاوی خواردنەوە بێت، هەربۆیە لەسەروەختی دەست بەسەرداگرتنی لە لایەن ئێرانەوە تەنها یەك خێزان نیشتەجێی بووە، شوێنی جوگرافی دوورگەكە دەكەوێتە دووری نزیكەی 12 كیلۆمەتر لە ڕۆژئاوای دوورگەی تونبی گەورە، لەشێوەی سێگۆشەیە و ڕووبەرەكەی نزیكەی دوو كیلۆمەتر چوارگۆشەیە و كەوتۆتە ناو ئاوی كەنداوەوە.

– دوورگەی ئەبو موسا: لەچاو دوو دوورگەكەی پێشوو گەورەترینیانەو ڕووبەرەكەی نزیكەی 20 كیلۆمەتر چوارگۆشەیە، بەدووری 20 كیلۆمەتر لە دوورگەی تونبی گەورە، هاوكات دەكەوێتە دووری 43 كیلۆمەتر لە كەناراوەكانی وڵاتی ئیمارات و 67 كیلۆمەتر لە كەناراوەكانی ئێرانەوە دوورە، ئەم دوورگەیە ڕێڕەوی تێپەڕینی گوازەرەوە گەورەكانی نەوتی وڵاتانی كەنداوە بەرەو وڵاتانی دونیا، لەسەرو بەندی دەست بەسەرداگرتنیدا لەلایەن ئێرانەوە ژمارەی دانیشتوانەكەی نزیكەی 100 كەس بوون، بۆ پەیداكردنی بژێوی ژیانیان سەرقاڵی ڕاوە ماسی بوون.([9])

   یەكێك لە تایبەتمەندیە گرنگەكانی ئەم دوورگەیە ئەوەیە كە ئاوەكانی دەوروبەری قووڵیان زۆرە، ئەوەش یارمەتیدەرە بۆ لەنگەرگرتنی كەشتییە بازرگانییەكان، ئەوە جگە لە بوونی ماددەی ئۆكسیدی ئاسن بەشێوەیەكی بەرفراوان لەسەر دوورگەكە و لە ڕابردوودا كۆمپانیایەكی ئەڵمانی بەناوی فونكهاوس لە ساڵی 1906 ئەم ماددەیەی دەردەهێناو ڕەوانەی وڵاتەكەی دەكرد، ئەوەش بووە مایەی ناڕەزایەتی بەریتانیەكان و پێیانوابوو ئەوە هۆكارێكە بۆ ئەوەی بەرژەوەندیەكانی ئەوان بكەوێتە مەترسیەوە بۆیە داوای لە حاكمی شاریقە كرد كە ئەو كارە ڕابگرێت و ئەوە بوو لەساڵی 1907 كاركردنی كۆمپانیا ئەڵمانیەكە وەستا.

   لەگەڵ ئەوەی ڕووبەری ئەم سێ دوورگەیە بچووكە، بەڵام بەهۆكاری شوێنی جوگرافی دوورگەكان و گرنگیەكەی لە بواری ئابووری و ستراتیجی وایكردووە جێگەی تەماعی ئیمارات و ئێرانیش بێت و ئەم دوو وڵاتە كێبڕكێی یەكتری دەكەن بۆ ئەوەی بیخەنە سەر سنووری وڵاتەكەیان. ئەم دوورگانە دەكەونە نزیك تەنگەبەری هورمز و ڕێگە ئاویە گرنگەكانی كەنداو ئەوە جگە لەوەی كە چەند پێگەیەكی گرنگی پاراستنی كەشتیەوانی لەنزیكیەوە هەیە. ([10])شایەنی باسە گەرووی هورمز كە بەیەكێك لە گەرووە گرنگەكان لەسەر ئاستی جیهان دادەنرێت و بەنزیكەی 40% ی بەرهەمی نەوتی جیهانی پێدا تێدەپەڕێت، ئەوە جگە لەوەی ئەم گەرووە ئاوەكانی كەنداو دەبەستێتەوە بە زەریای هیندی، ئەو وڵاتەی بتوانێت بەتەواوی زاڵ بێت بەسەر گەرووەكەو ناوچەكانی دەوروبەریدا وەك ئەوە وایە دەستی گرتبێت بەسەر هاتووچۆی كەشتیەوانی لە تەواوی كەنداودا، بۆیە بەلای ئێرانیەكانەوە گرنگ بوو كە ئەم دوورگانە بخەنە سەر سنووری وڵاتەكەیان.

   لایەنێكی دیكە گرنگی ئەم دوورگانە بریتیە لە شوێنی جوگرافیان كە بە جۆرێكە بە ئاسانی دەتوانرێت بەكاربهێنرێت بۆ لایەنی سەربازیی، ئەوەش یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئەوەی لە ڕووی سەربازییەوە بەكاربهێنرێت بۆ چاودێریكردنی ئەو كەشتیانەی كە بە ڕێڕەوە ئاویەكەدا تێدەپەڕن، جگە لەوەش قووڵی دەوروبەری دوورگەكە یارمەتیدەرە بۆ ئەوەی بەئاسانی ژێر دەریاییەكان بتوانن لە كەناراوەكانی لەنگەر بگرن. ئەوە جگە لە بوونی چەندین جۆر كانزای سروشتی و بەرهەمی سروشتی وەك نەوت و ئۆكسیدی ئاسنی سوور، كبریتی ئاسن و كبریتی ئاسایی، ئەو ماددانەش لە ڕووی ئابووخریەوە زۆر گرنگ و بەبایەخن. ([11])

   لە ڕووی سەربازییەوە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە هێزی دەریایی ئێران، کەشتی فڕۆکە هەڵگری نییە، ئەم سێ دوورگەیە کاریگەرییەکی گەورەیان هەیە لە دابینکردنی ئاسایشی ئەم ناوچەیە وەک کەشتییەکی فڕۆکەهەڵگر. ئەم سێ دوورگەیە بە ناوی “ناوچەی گشتی جێناكۆك” ناونراون و بە هەموو جۆرە چەک و کەرەستەیەکی هێرشبەری و بەرگری تەیارکراون و وەک هێڵی پێشەوەی بەرگری لە لایەن ئێرانییەكانەوە سوودی لێدەبینرێت.([12])هەموو ئەو هۆكارانەی سەرەوە گرنگی دوورگەكە بۆ هەر یەك لە ئێران و ئیمارات زیاتر دەكات و وادەكات هەر لایەك و بیەوێت بیخاتە سەر سنووری جوگرافی وڵاتەكەی.

 هەڵوێستی دۆستەكانی ئێران سەبارەت بە سێ دوورگەكە (چین و ڕووسیا)

چین

   وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران سەبارەت بە هەڵوێستی وڵاتی چین لەسەر سێ دوورگەكە، ڕایگەیاند وڵاتەكەی باڵیۆزی چینی لە ئێران بانگهێشت كردووە، بۆئەوەی ناڕەزایەتی وڵاتەكەی پێبگەیەنێت سەبارەت بە هەڵوێستی چین دەربارەی سێ دوورگەكە. لە میانی بەشداریكردنی لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی هاریكاری وڵاتانی كەنداو لە بەیاننامەی كۆتایی كۆبوونەوەكە جەخت لەسەر چارەسەری كێشەی سێ دوورگەكە لە نێوان ئێران و ئیمارت كرابوویەوە، ئەوەش مایەی ناڕەزایەتی ئێرانییەكان بوو. جگە لەوەش كێشەی ڕێكەوتنی ئەتۆمی ئێران و وڵاتانی پێنج كۆ یەك تێكەڵ بە كێشەی ئێران و ئیمارات كرابوو لەسەر سێ دوورگەكە، هەر بۆیە بەلای ئێرانییەكانەوە ئەوە مایەی قبووڵ كردن نەبوو.

   كەنعانی ئاماژەی بەوەش كرد لە میانی كۆبوونەوەی جێگری وەزیری دەرەوەی ئێران لەگەڵ باڵیۆزی چین، بە ڕاشكاوی هەڵوێستی ئێرانی سەبارەت بە ڕاگەیەنراوی كۆتایی كۆبوونەوەی چین و وڵاتانی هاریكاری كەنداوی گەیاندە باڵیۆزی چین. هاوكات جەختی لە ناڕەزایەتی توندی وڵاتەكەی كردەوە سەبارەت بە تێكەڵكردنی گفتۆگۆكانی تایبەت بە بەرنامەی ئەتۆمی ئێران و كێشەی سێ دوورگەكە لە نێوان ئێران و ئیمارات.

   لە بەیاننامەی كۆتایی كۆبوونەوەكەی نێوان چین و وڵاتانی هاریكاری كەنداو لە بەندی دوازدە ئاماژە بە چاریەسەری ئاشتیانە بۆ كێشەی نێوان ئێران و ئیمارت سەبارەت بە سێ دوورگەكە كرابوو، ئەوە لەكاتێكدایە ئێران ئەو دوورگانە بە بەشێك لە خاكی وڵاتەكەی دەزانێت و چەندین جار ئەوەی دووپات كردۆتەوە ئەو بابەتە جێگەی نیقاش و گفتووگۆ نییە.

   باڵیۆزی چین لە تاران لە بەیاننامەیەكیدا ئەوەی دووپات كردەوە كە وڵاتەكەی ڕێز لە یەكپارچەیی خاكی ئێران دەگرێت، سەبارەت بە سەردانی سەرۆكی چین بۆ سعودییە و بەشداریكردنی لە كۆبوونەوەی هاریكای وڵاتانی كەنداو ڕایگەیاند ئەو سەردانە بە ئامانجی یارمەتیدان بوو بۆ هێنانەدی ئاشتی و سەقامگیری بۆ ناوچەکە.([13])

   هەرچەندە ئێران خۆی بە دۆست و هاوپەیمانی چین دەزانێت، بەڵام لەم دواییانەدا و بەتایبەتی دوای بەشداریكردنی ئەو وڵاتە لە كۆبوونەوەی وڵاتانی هاریكاری عەرەبی، پشتگیریان لە داوایەكی ئیمارات كرد بۆ چارەسەركردنی كێشەی سێ دوورگەكە، ئەوەش ناڕەزایەتی ئێرانییەكانی بەدوای خۆیدا هێنا.([14])

   فەرماندەی هێزی دەریایی سوپا لە لێدوانێكیدا ئاماژەی بەوە كرد، كە هەرگیز ڕێگە نادەن هیچ كەسێك دەربارەی خاكی وڵاتەكەمان قسەی نەشیاو بكات. سێ دوورگەكە ئێرانین و بە ئێرانیش دەمێننەوە. سەبارەت بە تۆمەتبار كردنی ئێران بە داگیركردنی خاكی وڵاتانی دیكە ئەو فەرمانەدەیەی سوپا ئاماژەی بەوە كرد كە ئێران خاكی هیچ وڵاتێك داگیر ناكات و بەدوای ئەوەوە نین دەستبەسەر خاكی هیچ وڵاتێكدا بگرن، بەڵام لە هەمانكاتدا جەختی لەوە كردەوە كە ڕێگە نادەن هیچ كەسێك دەربارەی خاكی وڵاتەكەمان قسەی بێ مانا بكات. هەڕەشەی لە وڵاتانی عەرەبیش كرد بەوەی كە ئەگەر بگەڕێنینەوە بۆ مێژووی ناوچەكە ئەوا زەرەرمەندی یەكەم وڵاتانی عەرەبی دەبن.([15])

ڕووسیا

   كاتێك ڕووسیا پشتگیری لە داوایەكی ئیمارات كرد سەبارەت بە سێ دوورگەكەی كە لە ژێر دەسەڵاتی ئێراندایە، دەسەڵاتدارانی ئێران ڕایانگەیاند كە باڵیۆزی ڕووسیا لە تاران لە لایەن وەزارەتی دەرەوەی ئێرانەوە بانگهێشتكراوە سەبارەت بە هەڵوێستی وڵاتەكەی دەربارەی سێ دوورگەكە.ئەوە لە كاتێكدایە ئێران و ڕووسیا پەیوەندییەكی توندو تۆڵیان پێكەوە هەیە، چونكە هەردوولایان لەژێر سزای ئابووری وڵاتانی ئەورووپا و ئەمریكادان. لە كۆبوونەوەی ڕووسیا لەگەڵ ئەنجومەنی هاریكاری كەنداو، لەكۆتایی كۆبوونەوەكە بە كۆی دەنگ داوا كرا كێشەی سێ دوورگەكە بەشێوازی ئاشتی چارەسەر بكرێت، ئەوە لە كاتێكدایە بەلای ئێرانییەكانەوە ئەو بابەتە كۆتایی پێهاتووە و ئەو دوورگانە بە خاكی وڵاتەكەیان دەزانن. ([16])

   وەزارەتی دەرەوەی ئێران لە ڕاگەیەندراوێكیدا جەختی لەوە كردەوە كە وڵاتەكەی بانگهێشتی باڵیۆزی ڕووسیای كردووە بۆئەوەی داوای ڕونكردنەوەی لێبكات، هاوكات ناڕەزایەتی توندی وڵاتەكەشی پێگەیاندووە سەبارەت بەهەڵوێستی نوێی ڕووسیا لە كۆبوونەوەی لەگەڵ وڵاتانی هاریكاری كەنداو. هەرچەندە ڕاگەیەندراوی هاوبەشی كۆبوونەوەكە جەختی لە چارەسەری كێشەكە كردەوە لەڕێگەی دانوستانی نێوان ئێران و ئیمارات، یاخود لە ڕێگەی دادگای دادی نێودەوڵەتییەوە بەپێی یاسای نێودەوڵةتی و میساقی نەتەوەیەكگرتووەكان، بەڵام ئێرانییەكان بەهیچ شێوەیەك ئامادەی گفتووگۆ نین سەبارەت بەو دوورگانە، چونكە بە بەشێك لە خاكی وڵاتەكەی دەداتە قەڵەم.

وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران ناصر كەنعانی، لە لێدوزانێكیدا بۆ ڕۆژنامەنووسان جەختی لەوە كردەوە كە ئەو دوورگانە بەشێكە لە خاكی دانەبڕاوی وڵاتەكەی بۆ هەتا هەتایە. سەبارەت بە هەڵوێستی ئیمارات، ڕایگەیان ئەو جۆرە لێدوانەنە زیان بە پەیوەندی ئاسایی نێوان ئێران و وڵاتانی دراوسێی دەگەیەنێت.([17])

   پەیوەندی ڕووسیا بە وڵاتانی هاریكاری كەنداو هاندەر بوو بۆ ئەوەی ئەو وڵاتە پشتگیری لە داواكەی ئیمارات بكات، ئەوە لە كاتێكدا بوو پێشتریش چین هەمان هەنگاوی گرتبووە بەر و لەلایەن ئێرانییەكانەوە بە توندی ڕەتكرابوویەوە. ئێرانییەكان لای خۆیانەوە بابەتی سێ دوورگەكە بە جێگەی نیقاش دانانێن و بە بەشێكی دانەبڕاو لە وڵاتەكەیان لە قەڵەم دەدەن. وەزیری دەرەوەی ئێران سەبارەت بە هەڵوێستی ڕووسیا ئەوەی دووپاتكردەوە كە هاونیشتیمانیانی وڵاتەكەی هەرگیز ڕێگە بەوە نادەن وڵاتەكەیان كەمتەرخەمی بكات لە پاراستنی یەكپارچەیی خاكی ئێران. وەزیری دەرەوەی ئێران لە میانی كۆبوونەوەی لەگەڵ هاوتا عومانییەكەی دوای هەڵوێستی ڕووسیا ڕایگەیاند، سەبارەت بە سەربەخۆیی خاكی وڵاتەكەمان سازش بۆ هیچ لایەنێك ناكەین.([18])

   سەبارەت بە خاوەندارێتی سێ دوورگەكە دەسەڵاتی دادوەری لە ئێران قەواڵەی تایبەت بە خاوەندارێتی سێ دوورگەكەی دەركرد، بۆ ئەوەی كۆتایی بەو مشتومڕە بهێنێت سەبارەت بەو دوورگانە، چونكە ئیمارات جارێكی دیكە هەوڵەكانی خۆی خستۆتەگەڕ بۆ ئەوەی ئەو دوورگانە بخاتە سەر سنووری وڵاتەكەی. وتەبێژی هێزی سەربازیی ئێران، عەقید ئەبو فەزڵ شكارچی لە لێدوانێكیدا سەبارەت بە هەوڵەكانی ئیمارات ڕایگەیاند وڵاتەكەی سازش بە یەك بست لە خاكی خۆی بۆ هیچ وڵاتێك ناكات. سەبارەت بە مانۆڕە سەربازییەكانی وڵاتەكەی لە ئاوی كەنداو ڕایگەیاند ئەوە پەیامێ ئاگاداركردنەوەیە بۆ ئەو لایەنانە و ئەوەشی دووپات كردەوە كە لە ئێستادا پێویست بە بوونی هێزی بیانی نییە لە ناوچەی كەنداو.([19])

ئەنجام

   ئێرانییەكان بە هیچ جۆرێك ئامادە نین دەستبەرداری ئەو سێ دوورگەیەبن و بە بەشێكی دانەبڕاو لە خاكی وڵاتەكەیانی دەزانن. بۆ ئەو مەبەستەش ئامادە نین دانوستان لەگەڵ ئیماراتدا بكەن. بەردەوامی هەوڵەكانی ئیمارات بۆ گەڕاندنەوەی سەروەری وڵاتەكەی بەسەر ئەو دوورگانە جگە لە ئاڵۆزی هیچی دیكەی لێ دەست ناكەوێت، چونكە دەسەڵاتدارانی ئێران ئەوەیان یەكلایی كردۆتەوە كە ئامادە نین دەستبەرداری ئەو سێ دوورگەیەبن.

   شوێنی جوگرافی و دەوڵەمەندی ئەو دوورگانە بە كۆمەڵێك كانزای سروشتی هۆكارێكی گەورەیە بۆ ئەوەی ئێرانییەكان دەستبەرداری نەبن، دەستگرتن بەسەر ئەو دوورگانە بەمانای دەستگرتنە بەسەر ڕێڕەوی تەنگەبری هورمز، ئەوەش لە ڕووی ئابوورییەوە گرنگییەكی گەورەی هەیە، هاوكات لەڕووی سەربازییەوە مایەی چاوتێبڕینی ئێرانییەكانە، چونكە شوێنی نیشتنەوەی فڕۆكە و لەنگەرگرتنی كەشتییە بازرگانی و سەربازییەكانی وڵاتەكەیەتی.

   ئێمارات لەڕووی سەربازییەوە توانای بەرەنگاربوونەوەی ئێرانی نییە، هەربۆیە ناتوانێت هێرشبكاتە سەر ئەو دوورگانەو دەستی بەسەردا بگرێـ،ت، ئەوەش وایكردووە پەنا بۆ دانوستان و دروستكردنی هاوپەیمانی ناوچەیی و نێودەوڵەتی ببات بۆ ئەوەی ئێرانییەكان ناچار بكات دەستبەرداری ئەو سێ دوورگەیەبن.

([1]) گره سیاسی خبر گزاری فارس، آیا در موضوع جزایر سه‌گانه ایران باز هم پای انگلیس در میان است؟، لەماڵپەڕی https://www.farsnews.ir/news، لەبەرواری 27/4/1402 بڵاوكراوەتەوە.

([2]) مركز مطالعات خلیج فارس، لە ماڵپەڕی http://www.persiangulfstudies.com/fa، بەرواری سەردان 22شهریور 1402.

([3]) اسماء العجمی، النزاع الإيراني – الإماراتي حول الجزر، لە ماڵپەڕی http://www.aljuzoralarabiya.com/، لەبەرواری 22/10/2013 بڵاوكراوەتەوە.

([4]) هەمان سەرچاوە

([5]) الجزر الإماراتية الثلاث، لەماڵپەڕی https://www.aljazeera.net/، لەبەرواری 22/6/2015 بڵاوكراوەتەوە.

([6]) جزيرة أبو موسى وشقيقاتها والخلاف الإيراني-الإماراتي المستمر، لەماڵپەڕی https://www.bbc.com/arabic، لە بەرواری 1/ فبرایر/2019، بڵاوكراوەتەوە.

([7]) زیتون ـ یلدا امیری، ڕاه‌حل جدید برای اختلاف قدیمی چرا خامنه‌ای می‌خواهد جزایر سه‌گانه ڕا مسکونی‌سازی کند؟، لەماڵپەڕی https://www.zeitoons.com/، لەبەرواری 11ی اردیبهشت/1399 بڵاوكراوەتەوە.

([8]) چرا جزایر سه گانه برای ایران اهمیت دارد؟، لەماڵپەڕی https://eslahatnews.com/، لەبەرواری 2مرداد 1402 بڵاوكراوەتەوە.

([9]) جزيرة أبو موسى وشقيقاتها والخلاف الإيراني-الإماراتي المستمر، لەماڵپەڕی https://www.bbc.com/arabic، لەبەرواری 1/فبرایر /2019 بڵاوكراوەتەوە.

([10]) ڕفیق الجرجاوی، الوضع التاريخي والسياسي للجزر الثلاث قبل قيام الإمـارات، لەماڵپەڕی https://www.emaratalyoum.com/، لەبەرواری 11/ یولیو/2008 بڵاوكراوەتەوە.

([11]) الجزر الإماراتية الثلاث، لەماڵپەڕی https://www.aljazeera.net/، لەبەرواری 22/6/2015 بڵاوكراوەتەوە.

([12]) تجهیز «بوموسی» به دفاع مستقل/ پاسخ قاطع به طمع بیگانگان به جزایر، لەماڵپەڕی https://www.mehrnews.com/، لەبەرواری 15 مرداد 1402 بڵاوكراوەتەوە.

([13]) إيران تستدعي سفير الصين: استياء من بنودٍ في بيان القمة الخليجية الصينية، لەماڵپەڕی https://www.almayadeen.net/، لەبەرواری 10/كانوونی یەكەمی /2022، بڵاوكراوەتەوە.

([14]) فرزانە احمدی، جزایر سه گانه ایران / ببینید چرا امارات ڕوی این جزایر ادعا دارد؟ / جزایر در تاریخ به کدام کشور تعلق داشته؟، لەماڵپەڕی https://www.asriran.com/fa، لەبەرواری 2/5/1402 بڵاوكراوەتەوە.

([15]) گره سیاسی خبر گزاری فارس، آیا در موضوع جزایر سه‌گانه ایران باز هم پای انگلیس در میان است؟، لەماڵپەڕی https://www.farsnews.ir/news، لەبەرواری 27/4/1402 بڵاوكراوەتەوە.

([16]) إيران تستدعي السفير الروسي بعد دعم بلاده للإمارات في قضية الجزر الثلاث المتنازع عليها، لە ماڵپەڕی https://www.france24.com/ar، لەبەرواری 12/7/2023 بڵأوكراوەتەوە.

([17]) بیانیه مشترک ڕوسیه و اعراب علیه ایران حمایت ڕوسیه از امارات درباره جزایر سه گانه، لەماڵپەڕیhttps://aftabnews.ir/fa، لەبەرواری 20 تیر 1402 بڵاوكراوەتەوە.

([18]) ارش عزیزی، جزایر سه‌گانه و جای خالی «پدر مطالعات خلیج فارس»، لەماڵپەڕی https://www.independentpersian.com/، لەبەرواری 27 تیر 1402 بڵاوكراوەتەوە.

([19]) الجيش الإيراني يجدد تأكيد سيادته على الجزر المتنازع عليها مع الإمارات، لەماڵپەڕی https://www.aljazeera.net/news، لەبەرواری 17/8/2023 بڵاوكراوەتەوە.