نووسینی: میسباح شەیبانی  | و: ئایینناسی

پێشەكی

كەمینە و تائیفە كۆمەڵایەتیی و ئایینییەكانی پێكهێنەری كۆمەڵگەی عەرەبی و ئیسلامیی، بەجۆرێك لە ماف و ئازادی لە سایەی دەوڵەتی پێغەمبەر (د. خ) سودمەند بوون، كە لە هیچ ئەزمونێكی مێژوویی سیاسیی پێشتر لە جیهاندا وێنەی نەبووە، پێغەمبەر (د. خ)  ئەم پەیوەندییەی لەسەر بناغەی ئایەتی (لا ينهاكم الله عن الذين لم يقاتلوكم في الدين ولم يخرجوكم من دياركم أن تبرّوهم وتقسطوا إليهم إنّ الله يحب المقسطين) الممتحنة – 8، ڕێكخستن، ئایەتەكە بەشێوەیەكی ڕوون بناغەی ئەو ڕەوشت و ڕەفتارەی داڕشت كە پێویستە موسڵمانان لەگەڵ ئەوانی تر بیكەن، كە مامەڵەكردنە بە چاكە و دادپەروەری لەگەڵ هەركەسێك دوژمنایەتیان نەكات، ئەمەش بناغەی مامەڵەیەكی شارستانیانەیە كە بەر لە ئیسلام مرۆڤایەتیی بەخۆیەوە نەبینیوە، پێغەمبەر (د. خ) دوای كۆچكردنی بۆ مەدینە لە چوارچێوەی ئەوەی پێی دەوترێت (بەڵگەنامەی مەدینە/ صحیفة المدینة) ڕەنگڕێژ كرد، بە مەرامی پێكەوەژیانی ئاشتیانە لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگە نوێیەكە لەسەر بنەمایەكی یاسایی و مەدەنی، بۆیە ئەو بەڵگەنامەیە خشتی یەكەمی بوونیادنانی (دەوڵەتی مەدەنی)یە كە مافی هاووڵاتیبوون تێیدا لە مێژووی عەرەبی ئیسلامی بەرجەستە بكات.

بۆ توێژنەوەكەمان دەربارەی مەبەستەكانی بەڵگەنامەی مەدینە، سودمان لە كۆمەڵناسی ئایینی لای كۆمەڵناسی ئەڵمانی (ماكس ڤیبەر) وەرگرتووە كە بناغەیەكی بۆ كۆمەڵناسیی ئایینی بەراوردكاری و مێژوویی داناوە، ئەو ناچێتە ناو ئایینی مەسیحی لە جەوهەری سرووتەكانی، بەڵكو گرنگی بە ئاماژە سیمبولییە جۆراوجۆرەكانی لەپاڵ دۆخی كۆمەڵایەتی و مێژووی و گەڕان بە دوای شوێنەوارە ئابورییە تایبەتییەكانی دەدات.

یەكەم: بەڵگەنامەی مەدینە، یەكەم “دەستوور” لە مێژووی دەوڵەتی ئیسلامی

لەگەڵ كۆچی پێعەمبەر (د. خ) بۆ مەدینە، قۆناغی مێژویی كۆمەڵگەی عەرەبی كۆتایی هات و قۆناغێكی نوێ دەستپێكرد، قۆناغی مەككی سەردەمی وشیاركردنەوە و بانگەوازی نهێنی ئایینی نوێ و ململانێ -ئاشكرا و شاراوە- بوو لەگەڵ “هاوبەشیدانەران”ی قوڕەیش، بەڵام قۆناغی مەدینە، موسڵمانان لەگەڵیدا بناغەی یەكەم “دەوڵەتی مەدەنی”یان لە مێژووی خۆیاندا داڕشت، هۆكاری كۆچی پێغەمبەر (د. خ) و هاوەڵانی وەك هەندێك باسی لێوەدەكەن دەربازبوون لە ئاشوب و گاڵتەپێكردنی هاوبەشیدانەرانی قوڕەیش بە تەنیا نەبوو، بەڵكو گوزارشت بوو لە “ڕاگەیاندنی سەرەتای پڕەنسیپی سیاسیی و ڕەوشتی بۆ بوونیادنانی كۆمەڵگەیەكی نوی”، كە تێیدا دەسەڵات بەدەست موسڵمانانەوە بوو لە وڵاتێكی تەناهیدا، كاتێك پێغەمبەر (د. خ) گەیشتە مەدینە، دەستی كرد بە دانانی بناغەی یەكەمی ئەو كۆمەڵگەیە و دەوڵەتە مەدەنییەكەی، كە دانیشتوانی ئەو شارە (كۆچەری، پشتیوان، جولەكە و ئەوانی تر) بوون و بوونە یەك كۆمەڵگەی یەكگرتوو لەسەر بنەمای مەبەستەكانی شەریعەتی ئیسلام و پڕەنسیپە لێبوردەییەكانی، گرنگترینیشیان پرەنسیپی “مەدەنیبوونی دەسەڵات” لە دەوڵەت، مافی “هاووڵاتیبوون” و “پێكەوەژیانی ئاشتیانە”ی نێوان پێكهاتە و تائیفە كۆمەڵایەتی و ئایینییە جۆراوجۆرەكان بوو.

یەكەم: ناساندنی بەڵگەنامەی مەدینە

یەكەم كاری پێغەمبەر (د. خ) لەگەڵ هاوەڵەكانی لەكاتی گەیشتنی بە شاری یەسریب، دروستكردنی برایەتی نێوان كۆچەری و پشتیوانەكان بوو، پاشان ڕێكکەوتنی نێوان موسڵمانان و جولەكەی نیشتەجێی شارەكەی واژۆ كرد، ئەمەش لەپێناو دەستەبەری پێكەوەژیانی ئاشتیانە لە سایەی دەوڵەتی ئیسلامی.

ئەو ڕێكکەوتننامەیەی پێغەمبەر (د. خ) واژۆی كرد ناونرا سەحیفە (الصحیفة)، یان (ڕێكکەوتنی یەسریب)، كە بە یەكەم بەڵگەنامەی یاسایی “مەدەنی” لە بوونیادنانی دەوڵەتی ئیسلامی دادەنرێت، یەكەم گرێبەستی سیاسی، كۆمەڵایەتی و مەدەنی بوو كە پەیوەندییە سیاسیی و كۆمەڵایەتییەكانی ڕێكخست، بناغەی پەیوەندییەكانی نێوان پێكهاتەكانی یەسریبی دەستنیشان كرد، بۆیە ئەو بەڵگەنامەیە هەندێك لە توێژەرانی هاوچەرخ بە یەكەم “دەستوور” لە مێژووی عەرەب و موسڵمانان ئەژماری دەكەن، كە لەسەر بنەمای پێوەری سیاسی و ڕەوشتی نوێ داڕێژراوە، كە بەهای دەمارگیری خێڵەكی و مەزهەبی ئایینی ڕیشەكێش كرد، بەهای هاووڵاتیبوون و دەوڵەتی مەدەنی تێدا ڕەنگی داوەتەوە.

ئەم بەڵگەنامەیە، دەقێكی ئایینی ئاسمانیی نەبوو، بەڵكو بە گوزارشتی سەردەم بریتییە لە گرێبەستێكی یاسایی، یان دەقێكی دەستووری كە پێغەمبەر (د. خ) لەبەر ڕۆشنایی دەق و مەبەستەكانی قورئان داێڕشت، یەكەم گرێبەستی یاساییە بۆ ڕێكخستنی پەیوەندییە كۆمەڵایەتی، سیاسی و ئابوورییەكانی نێوان پێكهاتە و تائیفە جیاوازەكان لەسەر بنەما و نەگۆڕی نوی، ئامانج لێی ڕێكخستنی ژیانی هاوبەش لە شاری یەسریب بوو، هیچ یەكێك لە دانیشتوانەكەی هەڵنەگۆستووە (استثناء)، جا موسڵمان بن، یان هەڵگری ئایینێكی دیكە بن وەك جولەكە و بتپەرست، بەپێی ئەم گرێبەستە هەمووان هاوبەش بوون لە بەڕێوەبردنی كاروباری گشتی شارەكە لە دۆخی شەڕ و ئاشتی، هەمووان پابەندكران بە پارێزگاری لە شارەكە بێ جیاوازی و جیاكاری، بۆیە دەتوانرێت بوترێت لە ڕێگەی ئەم گرێبەستەوە تەواوی پێكهاتەكانی شارەكە بوونە یەك گەل، پەیوەستی و سۆز بۆ دەوڵەتی نوێ كۆی كردنەوە، ئەمەش لەسەر بناغەی ئایین نەبوو، بەڵكو لەسەر بنەمای پەیوەستبوون بە زەوی هاوبەش، یاخود یەك نیشتمان بوو.

مەودای كات و شارستانی ڕێگە بە جیاكاری نێوان نەوەكان نادات، مەگەر لە ڕێگەی سیستمی ئاماژەی بەكارهاتو لە زماندا بۆ گوزارشتكردن لە پەیوەندییە واقیعیەكان وەك ئەوەی هەستی پێدەكەین، جۆرەكانی بیركردنەوەی باو لەبارەی گشت، ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە ناتوانرێت تێگەیشتنێكی دروستی دیاردە پەراوێزخراوەكان بكرێت، مەگەر بڕوانرێتە تێكڕای كۆمەڵگە و چوارچێوەیەكی گشتی مێژوویی، دەكرێت ئەو چوارچێوەیەش پێوەرێكمان بداتێ كە بە هۆیەوە بتوانین مومارەسە و ڕووداوە لاوەكییەكان و ئەو توێژینەوانە هەڵسەنگێنین كە دوورەپەرێزانە و دوور لە چوارچێوە گشتییەكەی كۆمەڵگە و مێژووەكەی دەڕواننە ڕووداوەكان.

دووەم: گوتاری بەڵگەنامەكە و مەبەستەكانی

بە گەڕانەوە بۆ دەقی ئەو بەڵگەنامەیە، بە بڕوای ئێمە باشترین ڕێگەیە كە توێژەر بەهۆیەوە ئاماژە قوڵەكانی و مەبەستە ڕاستەقینەكانی تێبگات، بەوپێیەی گوتەزاكان و چەمكەكان پێبەپێی گەشەی مەعریفی لە دەمە جیاوازەكان، جیاوازی سیستمە فەلسەفییەكان، لەخۆگرتنی ناوەرۆكی دەوڵەمەند و ئاڵۆز و تێهەڵكێش كە ئەو چەمكانە دەینوێنێت بە گشتی، یان بەشەكی گەشەی كردووە، ئەوەی وێنەی ڕاستەقینەی ئیسلام و سوننەتی پێغەمبەر (د. خ) شێواندووە ڕاڤەكارانن كە ڕۆڵی نێوەندگیریان لە نێوان ئێمە و ئەو دەقانەدا بینیوە، پشتگوێخستنی توێژینەوە لە مەبەستەكانی ئەو بەڵگەنامەیە، ڕێگەخۆشكەربووە بۆ دروستبوونی جۆرێك لە بیری توند، گەشەی ئاڕاستەی تەقلید، تەممەڵی و پشتگوێخستنی عەقڵ، زانینی مەبەستەكان پاڵنەرێكی گرنگە بۆ تێگەیشتن لە تەواوی لایەنەكانی حوكم و جێبەجێكردنەكەی.

گرنگی توێژنەوە لەم بەڵگەنامەیە، پێویستی بە تێپەڕاندنی ئەو تێكچڕژانەیە كە لە نێوان چێوە جباوازەكانی ئەو مانایانەدا دروستبووە بەڵگەنامەكە لەخۆی دەگرێت، كە چەندین هەڵوێست لەسەر ئاستی درك پێكردن و ڕاڤەكردنی دروستبووە، بۆیە پێوستە لەبەردەم ماناكانی بەڵگەنامەكە پەیوەست بە مەبەستەكانی تێبگەین، هەروەك (ڕەمانی) لە كتێبی (الحدود في النحو) دەڵێت مەبەست دەتوانرێت بە قسەكردن دەربڕێت.

بەڵگەنامەكە بە دیاریكردنی ناسنامەی لایەنی یەكەم دەست پێ دەكات و دەڵێت: (بەناوی خوای بەخشندە و میهرەبان، ئەمە نووسراوێكە لە نێوان محەممەد پێغەمبەر و باوەڕداران و موسڵمانانی قوڕەیش و یەسریب و ئەوانەی شوێنیان كەوتوون‌ و پەیوەندییان پێوەكردوون‌، لەگەڵیاندا جیهادیان كردووە، هەموویان ئومەتێكن جیاواز لە خەڵكی. كۆچبەران لە قوڕەیش لەسەر ئەو حاڵەی كە لەسەرین، دەبێت ئەگەر خوێن كەوتە سەریان تۆڵەكەی پێكەوە بدەن و فیدیەی ئەسیرەكانیان بدەن بە باشی و بە دادپەروەرانە لە نێوان ئیمانداراندا)، پاشان ناوی خێڵە جیاوازەكانی نیشتەجێی مەدینە هاتووە، گرنگترینیان: بەنو عەوف، بەنو ساعیدە، بەنو نەجار، بەنو عەمر و هی تریش، لەو پرەنسیپانەی بەڵگەنامەكە جەختی لێ دەكاتەوە مامەڵەكردنی هاوشێوە و یەكسانە لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكانی شارەكە (هیچ موسڵمانێك پەیمان نابەستێ لەگەڵ غەیرە موسڵمان، باوەڕدارانی تەقوادار پێكەوە بەڕەنگاری ئەوانە دەبنەوە كە لەنێویاندا یاخی دەبن، یان بیەوێت ستەم بكات، یان خراپە یاخود دوژمنكاری ئەنجام بدات، هەموویان یەكدەستن بۆ بەرپەرچدانەوە، با ئەگەر كوڕی یەكێكیش لەخۆیان بێت، هیچ موسڵمانێك موسڵمانێك لەتۆڵەی بێباوەڕێكدا ناكوژێته‌وه‌، هیچ موسڵمانێك یارمەتی بێ باوەڕ نادات بەسەر باوەڕداردا،  پەیمان‌ و بەڵێنی خودا یەكە، جا بۆ هەموو مسوڵمانێكە (ئەگەر پلەشی نزم بێت) پەنای خەڵكی بدات، موسڵمانان هەموویان برای یەكن جیاواز لە بێباوەڕان. هەركەس لە جولەكەكان شوێنمان بكەوێت، ئەوا مافی سەرخستن و یەكسانییان هەیە و ستەمیان لێ‌ ناكرێت‌ و كەسیان بەسەردا سەرناخرێت، ڕێككەوتنی ئاشتی لەگەڵ ناموسڵمانەكان ناكرێت بەبێ ڕەزامەندی هەموو موسڵمانان لەسەری بە یەكسانی و دادپەروەری، هەر كەسێك بەشداری غەزای كردبێت لەگەڵمان مافی لەپێشبوونی هەیە لەوانەی دوای ئەو هاتوون و بەرگرییان كردووە). لە سەرەتای ئەم بەڵگەنامەیەدا، دوای ناوهێنانی تەواوی خێڵەكانی یەسریب، گرنگی داوە بە حەرامكردنی كوشتار لە نێوان خەڵكی یەسریب و دانانی بنەمای بەرگری هاوبەش لە شارەكە، بۆ هیچ باوەڕدارێك نییە، كە دانی بەم بەڵگەنامەیەدا ناوە و باوەڕی بە خواو و ڕۆژی دوایی هەیە كەسێكی خراپ پەنا بدات و سەریبخات، ئەگەر كارێكی لەو شێوە بكات نەفرەت و تووڕەیی خوای لەسەرە لە ڕۆژی دوایی. هەروەك ئەم بەڵگەنامەیە دانی بەوەدا ناوە كە چاكە لە خراپە جیاوازە، هەر كەسێك لەوە بەرپرسە كە خۆی دەیكات، كەس تاوانی كەس هەڵناگرێت، ئەوەی لە شارەكە بژی پارێزراوە، مەگەر ستەمێك، یان تاوانێك بكات، خوا پاڵپشتی چاكەكار و تەقوادارانە، محەممەدیش پێغەمبەری خوایە، هەر ناكۆكییەكیش لە نێوان خودی موسڵمانان، یان لەگەڵ ئەوانی تر دروست بێت، ئەوا پێغەمبەر (د. خ) مەرجەعە و دەبێت بۆی بگەڕێنەوە.

 لە میانەی ئەو بڕگانەی خرانەڕوو، ئەوەی پێغەمبەر (د. خ) و هاوەڵانی دوای كۆچكردن بۆ مەدینە سەرقاڵ كرد، ڕێكخستنی ڕێگەكانی پێكەوەژیان لە نێوان كۆچەرییەكان كە مەككە و ماڵ و زێدی خۆیان جێهێشتبوو و پشتیوانەكان بوو بە پلەی یەكەم، بۆ ئەوەی ئامانجەكە، یان مەبەستە مرۆییەكە لە واقیعێكی هەستپێكراودا –كۆمەڵایەتی و سیاسی- بەرجەستە بێت، پێغەمبەر (د. خ) سیستمی “برایەتی” نێوان موسڵمانانی دانا و شوێنی برایەتی ڕەچەڵەكی گرتەوە، گەل شوێنی خێڵ و هۆزی گرتەوە، بەڵگەنامەكە بناغەیەكی نوێی پێكەوەژیانی داڕشت، ڕێسای مەدەنی بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ پێكهاتەكانی ئەو كۆمەڵگەیە ڕاگیركرد، ئەویش لە چێوەی ڕێزی یەكتر و پارێزگاری لە تایبەتمەندی ئایینی و پابەندبوونی تێكڕای پێكهاتەكان بە دەستدرێژی نەكردنە سەر یەكتری، چونكە هەمووان یەك گەل پێكدەهێنن.

دیارترین ئەو ڕێنماییانەی ئیسلام كە لەم بەڵگەنامەیە بەرجەستە بوو، مەبەستەكانی لەسەر بوونیادنرا، دانانی نەریتی نوێ بوو بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ خەڵك، بڵاوكردنەوەی گیانی بەها مرۆییەكان، وەكو: لێبوردەیی، برایەتی نێوان پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگەی یەسریب، كێشەی ئوممەتی ئیسلام بە پلەی یەكەم و بەدیاریكراوی دەگەڕێتەوە بۆ دەوڵەت و سیستمە سیاسییەكەی، هیچ یەكێك لە فەقیهەكان گومانیان نییە لە دروستی سیستمی كۆمەڵایەتی، كولتووری و بەهای ئیسلامی لە هیچ سەردەمێكدا، بەڵكو ئەوەی گومانی لەسەرە و جێگەی تانە و ڕەخنەیە سیستمی سیاسییە، كە لە قورئان و شەرع لایدا و ئوممەتی ئیسلامی خستە ناو نەهامەتییەوە تا ئێستا لێی دەرباز نەبووە.

سێیەم: بەڵگەنامەكە و بەهای مەدەنیبوونی دەوڵەت و هاووڵاتیبوون

بڕوامان وایە كە بەڵگەنامەكە شۆڕشێكی ژیاری و ڕەوشتی بوو لە بەڕێوەبردنی دەوڵەت و سیاسەتەكەی – لە سایەی بوونی خودی پێغەمبەر و مەزنێتی وەكو سیمبولێك- كە لە شارستانییەت و ئەزموونەكانی مرۆڤایەتی لەوەوپێش نموونەی نەبووە، ئەمەش تەنیا لەبەر ئەوە نییە كە ئەم ڕاگوزەرییە بەشێوەیەی ئاشتی و بێ خوێنڕژان بووە، بەڵكو بازدانێك بوو لە بونیادی كۆمەڵایەتیی”كۆمەڵگەی خێڵەكی”  كە بە “مەیلی دەمارگیری” دەناسرایەوە، بەرەو قۆناغی پەیوەستی بۆ “نیشتمان” و هەستكردن بە ئینتیما بۆ یەك كۆمەڵگەی فرە ئایین و ڕەگەز.

• مەدەنیبوونی دەوڵەتی ئیسلامیی

كاتێك پێغەمبەر (د. خ) كۆچی كرد بۆ مەدینە و ئەو دەوڵەتەی دامەزراند و دەستووری بۆ دانا، هەموو هۆزەكانی یەسریب نەهاتبوونە ناو ئیسلام، جوڵە و پێكهاتەی تری ئایینییش لەگەڵ “میللەتی ئیسلام” لە چێوەی هاووڵاتی ئەم دەوڵەتە مەدەنییە نوێیەدا بوون، هەموو پێكەوە “میللەت”ێكی نوێیان پێكهێنا، لە بڕگەكانی كۆتایی ئەم بەڵگەنامەدا، جەخت لەوە كراوەتەوە كە پێویستە پەیوەندییەكان لە یەسریب لەسەر بنەمای چاكە لە مامەڵە و پارێزگاری لە ئاسایش وەك سیفەتێكی هاوبەش بێت، جولەكەكانیش وەك موسڵمانان دەبەخشن، جولەكەكانی بەنی عەوف ئومەتێكن لەگەڵ باوەڕداران، جولەكە ئایینی خۆیان هەیە، موسڵمانان ئایینی خۆیان و لایەنگرانیان هەیە، مەگەر كەسێك ستەم، یان خراپەكاری بكات، بەوەش تەنیا خۆی و خانەوادەكەی تووشی نەهامەتی دەكات، پاشان ناوی تائیفە جولەكەكانی تر دێت و جەخت لەوە كراوەتەوە كە “جولەكەكان خەرجیان لەسەر خۆیانە، موسڵمانەكان خەرجیان لەسەر خۆیانە، لە نێوانیاندایە یەكتر سەربخەن بەسەر هەر كەسێك دژایەتی بەشداربووانی ئەم بەڵگەنامەیە بكات.

دوای كۆچكردن بۆ مەدینە، دۆخی بوونیادی كۆمەڵایەتی و سیاسی ڕەهەندی نوێی بەرامبەر گواستنەوە لە چەمكی “كۆمەڵ” بۆ چەمكی “ئوممەت” وەرگرت، ئەم گۆڕانە لە گوتاری سیاسی پێغەمبەر (د. خ) دەركەوت، چ لە چوارچێوەی گوتاری بەڵگەنامەكە، چ لە چوارچێوەی وتەكانی تری، بە درێژایی قۆناغی مەككە گوتاری ناوەرۆك سیاسی یان ڕەهەندی یاسایی مەدەنی بوونی نەبوو، بەڵام بوونی دەقی ئایینی (قورئان و سوننەت) لە قۆناغی مەدینە، لە ناوەرۆكی بەڵگەنامەكە و مەبەستەكانی ڕەنگیداوەتەوە، ئەوەش هۆكارێكی ناڕاستەوخۆ بوو لە هۆشیاری كۆمەڵایەتی و بەدیهێنانی كۆدەنگی سیاسی لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگەی یەسریب سەبارەت بە دسپلینی سیستمی دەوڵەتی نوێ. بۆیە ئەم بەڵگەنامەیە بازدانێكی گرنگە لە بوونیادنانی ئەو دەوڵە مەدەنییە و چوونە ناو قۆناغی داڕشتی یاسای سیاسی مەدەنیی، كە پێویستی بە سەربەخۆیی لە بڕیاردان دوور لە دەسەڵاتی ئایینی هەیە، ئەم گۆڕانكارییە لەو بەڵگەنامەدا بەتەواوی جێ پێی كەلتورێكی سیاسی مەدەنی نوێی قایم كردووە، كە لەسەر بنەمای “كەلتوری فرەیی” و ڕێزگرتنی “پرنسیپی ڕاجیایی” لە كۆمەڵگەدا لە سایەی پارێزگاریكردن لە ئینتیمای هاوبەش بۆ نیشتمان و بەكردەیی كردنی ئایەتی (ولا تُجادِلوا أهْل الكتاب إلا بالّتي هي أحسنُ إلاّ الذّين ظلموا منهم وقولوا آمنّا بالّذي أُنزِل إلينا وأنزل إليكم وإلهنا وإلهكم واحِدٌ ونحن له مُسلمون) العنكبوت 46. واتە: دەمەقاڵێ و موجادەلە مەکەن لەگەڵ خاوەنی کتێبە ئاسمانیەکاندا بە جوانترین شێوە نەبێت، جگە لەوانەیان کە ستەمیان کرد (لە ئێوە) و (بە خاوەن کتێبەکان) بڵێن باوەڕمان ھێناوە بەوەی نێردراوەتە خوارەوە بۆ ئێمە و (بەوەش) نێردراوەتە خوارەوە بۆ ئێوە، خوای ئێمە و خوای ئێوە یەکێکە و ئێمە بۆ ئەو (خوا) گەردن کەچین.

لە سیماكانی سەركەوتنی بوونیادنانی بنەماكانی پێكەوەژیان لە سایەی ئەو “دەوڵەتە مەدەنییە”، ئەوەبوو كە لە سایەی حوكمی پێغەبمەر (د. خ) و دوای ئەویش سنوورەكەی بە ئاڕاستەی ڕۆژهەڵات، ڕۆژئاوا و باكور فراوان بوو، بەجۆرێك ڕەگەز، كەلتوور و ڕەچەڵەكی جیاوازی بێ دژایەتی، دەمارگیری و پێكهەڵپڕژان لەگەڵ یەك لەخۆگرت، خەسڵەتی “مەدەنیبوون” كۆكەرەوەی هەمووان و ڕەگەزێكی هێزی شارستانی ئیسلامیی بوو، كە یارمەتی دەوڵەتەكەی پێغەمبەری (د. خ) دا لە پەرەگرتن و پێشكەوتنی و پشتنەبەستنی بە دەسەڵاتێكی سیاسی پشتئەستوور بە دەمارگیری خێڵەكیی یان ئایینی ڕەها هاوشێوەی هەندێك كڵێسای مەسیحی، بوزی و ئەوانی تر، ئەو دەوڵەتە لە سەردەمی خۆیدا بووە “مۆدێلێك” بۆ كۆمەڵگە خێڵەكییەكان و تێیدا جێاكاری لە نێوان دانیشتوانەكەی نەدەكرا، جا ئەو جیاكارییە لەسەر بنەمای ڕەگەز یان ئایین بێت، بەڵكو پێغەمبەر (د. خ) لە یەكەم ڕۆژی گەیشتنیەوە بە مەدینە بانگەشەی پێكەوەژیانی ئاشتیانەی لەگەڵ جولەكە كرد لەسەر بنەمای ئایەتی (لكُم دينكم وليَ دينِ) الكافرون 6. واتە: ئایینی خۆتان بۆ خۆتان و ئایینی خۆم بۆ خۆم. ئەو بەها ڕەوشتییە لە ڕێزگرتنی فرەیی، دواتر گۆڕا بۆ سیستمێكی سیاسی مەدەنی ملكەچ بۆ پێدراو و پێویستییەكانی واقیعەكە، بە تایبەت بۆ چەسپاندنی پرەنسیپی هاوسەنگی نێوان خەڵك، مانای ئەو ئایەتە لە یاسادانانی مەدەنی بەرجەستە بوو، پرەنسیپی “مافی ڕاجیایی” لە بیروباوەڕی ئایینی و قبوڵكردنی ئەوی دیكە گۆڕا بۆ بواری یاسادانانی تەشریعی ئیجتیهادی، ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێت كە پەیوەندی نێوان ئایین و سیاسەت پەیوەندییەكی بیركارییانە و ژمێرەیی دیاریكراوی ڕەها نەبووە، بەڵكو بەگوێرەی سیاقی ئەزمونی كات و شوێن و لەبەر ڕۆشنایی پێدراوەكانی واقیعی كۆمەڵایەتی و گؤڕاوەكانی ڕەنگڕێژ بووە،

 چوارەم: بەڵگەنامەكە و بوونیادنانی بەهای “هاووڵاتیبوون”

گومانی تێدا نییە مۆدێرنە “مرۆڤی هاووڵاتی” دروست دەكات، لە گەشەی مرۆڤایەتیدا  بەو پێیەی مرۆڤ بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتییە جۆرێكی نوی لە پەیوەندی بوونیاددەنێت، بەڕای زۆرێك لە كۆمەڵناسان ئەوە دەبێتە جۆرێك لە بەرتەسككردنەوەی بیرۆكەی یەكسانی لەبەردەم خوا بە بیرۆكەی یەكسانی بەرامبەر یاسا، هەروەك ناتوانێت خۆی لەو دەرئەنجامە ببوێرێت كە پرۆسەی بیركردنەوە و دووبارە داڕشتنەوەی بیركردنەوەمان لەو چەمكانە و دووبارە داڕشتنەوەی ناوەرۆكی ئەو چەمكانە دەگۆڕێت.

ئەگەر لە گۆشەنیگای سیاسییەوە بڕوانینە چەمكی هاووڵاتیی، ئەوا جۆرێك لە پێناسەی بەشەكی دەبینین، بەتایبەت لە ڕێبازە كلاسیكییەكانی زانستی سیاسی كە وای لێدەڕوانرێت “پێگەیەكی كۆمەڵایەتی كۆدكراوی یاساییە”، بەڵام لە ڕێبازە كۆمەڵایەتییە نوێیەكان هاووڵاتیبوون تەنیا چەمكێكی سیاسی، یان پێدراوێكی یاسایی نییە، بەڵكو بووەتە كۆمەڵێك بەهای كەلتووری كە لە ڕێگەی پەروەردە و گەشەی كۆمەڵایەتییەوە و لە دووتوێی پەیوەستی كۆمەڵایەتی، ئابوری و مەدەنی دێتەدی،  ئامانجیش لێی تێكەڵكردنی تاكە بە كۆمەڵگە، بە واتایەكی دیكە گوزارشتە لە میكانیزمێكی كۆمەڵایەتی لە ڕێگەی پرەنسیپی بەشداری و هاوبەشی پێكردنەوە لە كاروباری گشتی ویستی گشتی بەرجەستە دەكات.

لە بەڵگەنامەكەدا هاتووە: “جولەكەكان له‌سه‌ریانه‌ بژێوی خۆیان دابین بكه‌ن و ئامۆژگاری و چاكە بكه‌ن له‌نێوان خۆیاندا، به‌بێ ئه‌وه‌ی خراپه‌یه‌كی تێدابێ، هیچ كەس خراپە بەرانبەر هاوپەیمانەكەی نەكات، سەرخستن و حەق بۆ ستەملێكراوە لە دژی ستەمكار، جولەكەكانیش لەگەڵ باوەڕداراندا بەهۆی ئەوەی لە جەنگدان خەرجی شەڕیان دەكەوێتە سەر، یەسریب شوێنێكی ئارامە بۆ هەموو ئەوانەی بەشداری ئەم نوسراوەیان كردووە، دراوسێ وەك خۆت مافی لەسەرتە، مەگەر زیانی هەبێت یان خراپە بكات، پیشێلی حورمەتی ناكرێت بەبێ مۆڵەتی خاوەنی، هەر ڕووداو، یاخود ناكۆكی و پێكدادان لەنێوان بەشدارانی ئەم نوسراوەدا هەبێت و مەترسی خراپتربوونی هەبوو، ئەوا دەگێڕدرێتەوە بۆ لای خوا و لای محەممەدی پێغەمبەری خوا”،

ئەم دەقە، بە شێوەیەكی ڕوون جەخت لەسەر پرەنسیپی هاوبەشی و بەشداریپێكردن لە خەرجی و بڕیاردان لە نێوان موسڵمانان و ئەوانی تر لە دانیشتوانی شارەكە دەكاتەوە، ئەو پرەنسیپە كە لە بەڵگەنامەی مەدینەدا هاتووە، جەختكردنەوەیە لەسەر بوونیادنانی سیستمێكی پەیوەندی كۆمەڵایەتی و سیاسی بەپێی پێوەری نوێی “هاووڵاتیبوون”، تەواوی پێكهاتەكان (موسڵمان، جولەكە، بتپەرست و ئەوانی تر)ی پابەندكردووە بە ڕێزگرتنی ئەم ڕێكەوتنە و پابەندبوون بە مامەڵەی باش، چاكە، دادپەروەردی و برایەتی نێوانیان.

وەك دەبینین پێغەمبەر (د. خ) لەم بەڵگەنامەدا سیستمێكی بەهایی بۆ بەدیهێنانی “هاووڵاتیبوون” داڕشتووە، بووتە پەیمانێكی جێبەجێكراو و ڕەفتارێكی گشتی، نەك تەنیا وشەیەكی بێناوەرۆك و پەیوەست بە خوێن و ماڵ، تەنیا دروشمیش نەبووە كە هیچ كاریگەریەكی لەسەر واقیع نەبێت، برایەتی سیاسی و كۆمەڵایەتی بووە هاندەری خەڵكی یەسریب بۆ چارەسەركردنی زۆرینەی ئەو كێشانەی ڕووبەڕوویان دەبوویەوە چ لە مەدینە یان لە مەككە، هەروەك هۆكارێك بوو بۆ زاڵبوون بەسەر نەریتی باوی جاهیلی لە هەڵپە و ناكۆكی خێڵەكی و پشێوی ئایینی، بەو بەڵگەنامە جولەكە و بتپەرستەكان بوونە بەشێك لە كۆمەڵگەی ئیسلامیی كە ئیسلام لە شارەكە بوونیادینا، ئەوان وەك یەك پێكهاتە لەگەڵ موسڵمانان ژیان، پێغەمبەر (د. خ) تەواوی مافی “هاووڵاتیبوون”ی پێدان كە هەر موسڵمانێك هەیبوو، جولەكەكانی وەك بەشێك لە میللەتی ئیسلام ئەژمار كرد، پرەنسیپی كەمینە و زۆرینە بوونی نەبوو، چونكە پەیوەندییەكان لەسەر بناغەی یاسای مەدەنی داڕیژرابوو كە بەهایەكی بنەڕەتی ئایینە.

بە سەرنجدان لەو چەمك و دەستەواژانەی لە بەڵگەنامەكەدا هاتووە و بە شیكردنەوەی ڕەهەندە كۆمەڵایەتی، ڕەوشتی و سیاسییەكانی، ڕۆلی لە بونیادی كۆمەڵی بۆ ژیانی خەڵكی شارەكە لە سیستمی ئایینی، كۆمەڵایەتی و سیاسی كە پاڵپشتی ڕایەڵەی كۆمەڵایەتین دەردەكەوێت، هەروەك لە گۆڕانی “كۆمەڵگەی بانگەواز”ی سەردەمی خێڵەكی بۆ سەردەمی “ئوممەت” و بوونیادنانی سیستمێكی مافگەرایی كە بەهای خودی مرۆڤ تێیدا باڵادەستە بێ جیاوازیكردن بەهۆی ئایین و بنەچەیان ڕوونتردەبێتەوە.

پوختە

سیستمی سیاسی لە دەوڵەتی ئیسلامیدا، لە چوارچێوەی مانا و مەبەستەكانی بەڵگەنامەی مەدینە، بە ڕەهەندە ڕەوشتی و مەدەنییەكانی دەناسرێتەوە، كە لە سیستمەكانی پێش خۆی پێشكەوتوتر و تەواوتر بوو، كۆمەڵگەی یەسریب توانی لە سایەی ئەم بەڵگەنامەدا ئاستی ناكۆكی و پشێوییەكان لە نێوان پێكهاتە ئایینی و ڕەگەزییەكان و لەناوچوونی سیستممە ڕەوشتییەكەیان كەمبكاتەوە، ڕەهەندە سیاسی و مەدەنییەكانی ئەم بەڵگەنامەیە گرنگی زیاتری هەیە لە ڕەهەندە ماددی و ئایینییەكانی، لە سایەی ئەم بەڵگەنامەدا بەهاكانی فرەیی، لێبوردەیی و بەشداریپێكردن لە بەرگریكردن لە شارەكە بەرجەستە بوو، ئەم بەهایانەش هاندەربوون بۆ بوونیادنانی ڕێنمایی و پرەنسیپەكانی ئیسلام لەلایەن ناموسڵمانەكانەوە، ئەمە سەرەڕای جیاوازی ئایینی و پێگەیان لە تێكەڵبوون لە سایەی دەوڵەتەكەی پێغەمبەر (د. خ).

دەتوانرێت بوترێت، ئەم بەڵگەنامەیە تەنیا پەیماننامەیەكی سیاسی نەبوو بۆ ئاشتەوایی لە نێوان دانیشتوانی شارەكە، بەڵكو شۆڕشێكی كۆمەڵایەتی و ڕەوشتیی بە ناوەرۆكێكی شارستانی و ڕەهەندێكی مرۆییانە بوو، بەڵگەنامە دانرا تا كۆمەڵ لە جاهیلیەتەوە بگوێزێتەوە بۆ قۆناغێك كە بە باشترین میللەت گوزارشتی لێبكرێت.

سەرچاوە:

سایتی (مؤمنون بلا حدود للدراسات والابحاث)

https://www.mominoun.com/articles/%D8%B5%D8%AD%D9%8A%D9%81%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D8%A9-%D9%88%D8%A3%D8%A8%D8%B9%D8%A7%D8%AF%D9%87%D8%A7-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%B7%D9%86%D9%8A%D8%A9–%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A9-%D8%B3%D9%88%D8%B3%D9%8A%D9%88–%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE%D9%8A%D8%A9-%D9%84%D9%84%D8%AF%D9%8A%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%8A-6968#_ftnref20