د. عەبدوڵڵا مەلا ئەحمەد

پێش باس:

زانایانی كورد، لە خزمەت بە زانست و شارستانێتی ئيسلامى، بەشداری كارایان هەبووە، لەو مێژووە شكۆدارەیدا كە هەیانە شایەتی زیندوو زۆرن كە ئەم ڕۆڵەیان لەو بوارە جۆراوجۆرانەی زانیاری و شارستانێتیدا جەخت لەسەر دەكاتەوە، ئەوان لە هەموو بوارەكانی: سیاسەت، كۆمەڵایەتی، سەربازی، هونەر، زانست، و… ڕۆڵی بەرچاویان هەبووە و خاوەنی سەدان زانای ئێجگار دیارن لەم بوارانەدا، بەدرێژایی مێژووش پەڕتووكی چەندین زانای كورد، پڕۆگرامی خوێندن بوون لە زۆربەی خوێندنگەكانی جیهانی عەرەبی و ئیسلامیدا، هەر لە بەغداوە تا قاهیرە و حیجاز و ئەسفەهان و مەراغە و بەدلیس وئامەد و دیمەشق و شارەزووری جاران و تەنانەت وڵاتانی (ما وراء النهر)يش.

بۆیە هیچ جێی دوو دڵیی نییە كە زانایانی كورد،  ئەگەر  لە زانایانی عەرەب و گەلانی تر زیاتر نەبووبن، كەمتر نەبوون، ئەم كورتە توێژینەوەیە دەریدەخات كە (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف)، لە نموونەی زانایانی بەرجەستەی كوردە، وئەو چەندە كەسێكی زیرەك و بە توانا و خاوەن زانست بووە، بەجۆرێ‌ كە توانیويەتی ئەو ژمارە زۆرەی كتێب بنووسێت، تا بە (مصنف : دانەر) ناوزەد بكرێت و لە چەندەها بواری جیاوازيشدا بنووسێت، هەرچەندە ئەم توێژینەوەیە زیاتر باس‌وخواسی ڕۆڵی (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف) و پەڕتووكی (الوضوح)ە، لە خزمەت بە فيقهى ئيسلاميدا، بەڵام لەگەڵ ئەمەدا، ئەوەشمان بۆ دەردەخات كە گەشتە زانستیيەكانی مەلا ئەبوبەكر بۆ ناوچە جیاجیاكانی جیهانی ئیسلام و سەردانیكردنی زانایانی شوێنە پیرۆزەكان، فاكتەری سەرەكی بوون بۆ زياتر ناسرانى لە جیهانی ئیسلامی و بەرچاوبوونی خزمەتەكانی بە زانست و شارستانێتی ئيسلامى.

بەشی یەكەم

ڕۆڵی (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف) و پەڕتووكی (الوضوح) لە خزمەت بە فيقهى ئيسلاميدا

باسى يەكەم: پەڕتووكی (الوضوح)، لە (فیقهـ – شەریعەت)ی، ئیسلامی و لەسەر مەذهەبی پێشەوا محەممەدی كوڕی ئيدريسى شافيعى:

پەڕتووكی: (الوضوح)، ڕاڤەی: (الـمحرر)ی، (ئیمامی ڕافعی)یە، ئەو ئەبولقاسم عەبدولكەریمی كوڕی محەممەدە، خەڵكی شاری قەزوینە، لە وڵاتی ئێستای ئێران، (عەجەم، واتە: غەیرە عەرەب بووە)، لە دەوروبەری ساڵی (513)، یان (514)ـی، كۆچی و هەندێكیش دەڵێن: ساڵی (555 كۆچی) لەدایكبووە، وساڵی (623) یان (632)ـی، كۆچی.. ژیانئاوایی كردووە، لەسەر لەدایكبوون و كۆچی دواییشی ڕاجیایی هەیە. (1)

(پێشەوا ڕافعی)، پێشەوایەكی گەورەی فیقهـ بووە، لە سەردەمى خوێندندا، (بەغدا) و (نیشابوور) و (توس)، (ئامول) و زۆر شوێنی تر.. كە ئەو سەردەمە مەڵبەندی زانست بوون.. گەڕاوە، یەكێكە لەو زانا گەورانەی كە لە سەدەی حەوتەمی كۆچیدا ئەوپەڕی هەوڵی خۆی خستەگەڕ بۆ بەرفراوانكردنی مەزهەبی پێشەوا شافیعی و لەم پێناوەدا ئینسكلۆپیدیای (ئەلموحەڕەڕ)ی، نووسی و هەر لەو كاتەدا بە وڵاتانی جیهانی ئيسلامدا دەنگی دایەوە، ئەمە بووە هەوێنی ئەوەی زانایەكی گەورەی كورد، واتە: (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف)، خەڵكی گوندی (چۆڕ)ی، نزیك شاری مەریوانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان بێت و ئەلموحەڕەڕ ڕاڤە بكات، تەنانەت بیداتە بەر نەشتەری ڕەخنە و لێكۆڵینەوە و دەیان باس‌وخواسەوە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو بابەتە فیقهیانەی تەنها تایبەتن بە وڵاتی كوردەوارییەوە.. تێكەڵی كتێبەكەیان بكات. (2)

نوسخەی دەستنووسی كتێبی: (الوضوح)، چوار بەرگی گەورەیە، لە سەدەكانی (یازدەهەم) و (دوازدەهەم) و (سێزدەهەم)ی، كۆچیدا، ئەم پەڕتووكە پڕۆگرامی خوێندن بووە لە حوجرەكانی كوردستان و هەندێ‌ شوێنی جیهانی ئیسلامدا، بە ئێستایشەوە – كە تەنها دوو : سێ‌ ساڵە چاپكراوە- لەلایەن زانایانی ئاینییەوە بە دەرس دەوترێتەوە و وانەكانیشتۆماركراون و لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوكردنەوە و بەردەستن. (3)

ئەم پەڕتووكە، گەورەترین و بەسوودترینی كتێبەكانی مەلا ئەبوبەكری موسەنیفی چۆڕییە، لەسەر شەریعەتی ئیسلام – سەر بە مەزهەبی ئیمامی شافیعی، شێخ محەممەدی خاڵ، لەم بارەیەوە نووسیویەتی: “مەلا ئەبوبەكری خاوەنی (الوضوح)، كە ڕاڤەی (المحرر)ی، ئیمامی ڕافعی یە لە فیقهی ئیسلامیدا لە سەر مەزهەبی شافیعی و لە چوار بەرگی گەورەدایە” و مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس، هەر لەم بارەیەوە دەفەرموێت: “لە مزگەوتی (سوور)ی، نزیك شاری مەریواندا، پەڕتووكی (الوضوح)ی، نووسیوە، كە تا ئێستایش دەستنووسە و چاپنەكراوە و وێنەیەك لەم كتێبە لە كتێبخانەی ناوەندیی ئەوقاف، لەبەشی دەستخەتەكان لە سلێمانیدا هەیە”.(4)

ئەم پەڕتووكە بە نرخە كە زیاتر لە چوارسەد ساڵە لە لایەن ئەم زانا مەزنەی كوردەوە نووسراوە، بە داخەوە زۆر لە چاپكران دواكەوت و دواجار ساڵی (2022 ز) چاپكرا، جاران و پێش نووسرانى: (الوضوح)، لە حوجرەكاندا فەقێی كورد زیاتر (توحفەی ئیبـن حەجەر)ـی، لە فیقهدا دەخوێند، لە كاتێكدا كە زۆربەی زانایانی كورد – وەك شێخ نەجیبی قەرەداغی – ڕایان وابووە كە (الوضوح) بۆ وڵاتی كوردەواری گونجاوترە تا توحفە، چونكە باسە پەیوەندیدارەكان بە ژینگەی وڵاتی كوردەواری تیایدا باسكراوە، لە كاتێكدا كە توحفە وانییە! بەڵام بە داخەوە هەر بە هۆی چاپنەكرانییەوە – بەشێوەیەكی بەربڵاو- نەكراوەتە پڕۆگرامی خوێندن. (5)

هەر لەبەر ئەم گرنگیەش، زانا و شەرعزانی گەورەی كورد: (مامۆستا مەلا باقری بالك) فەرموویەتی: لە بەدواداچوونی زۆر لە بابەتە فیقهییەكاندا بۆم دەركەوتووە ڕای (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف) لە كتێبی: (الوضوح)دا، لە پێشترە و زیاتر پێكاویەتی.. لە زاناگەلی تری، وەك: (ئیبن حەجەری هەیتەمی)! (6)

باسى دووەم: هۆكاری دانانى كتێبی: (الوضوح):

(مەلا ئەبوبەكری موسەنیف)، لە پێشەكی كتێبی: (الوضوح)دا، ئەوەی نووسیوە كە ژمارەیەك لە دۆستەكانی داوای ئەوەیان لێكردووە هەڵسێت بە ڕاڤەكردنی: (الـمحرر)ی، (ئیمامی ڕافعی)، لە ناو ئەو دۆستانەیشیدا ناوی دوو كەسیانی بردووە، یەكێكیان: (مەلا حەسەنی زێباری)یە، كە نازانرێت كەی ژیانئاوایی كردووە و بیۆگرافیای لە سەرچاوەكاندا بەردەست نییە و دووەم كەسیش تەنها بە خەسڵەتی: (الأخ الشفیق) بڕاندۆتەوە، مەبەستی لەم (الأخ الشفیق – برا خۆشەویستەی).. لەوانەیە هەر برای شیری خۆی بێت، دیارە ئەویش مەلاباشێكی سەردەمی خۆی بووە، چونكە لە ناو كتێبی: (الوضوح)دا، باس لەوە دەكات لەگەڵ ئەو (برا خۆشەویستەی)دا، چۆتە شاخی (گنجۆیە) بۆ ڕاوكردن، تووشی ورچێك بوون و بەسەرهاتەكەی گێڕاوەتەوە! (7)

باسى سێهەم: لە تایبەتمەندییەكانی كتێبی: (الوضوح):

(1). كتێبی: (الوضوح)ى، (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف)، یەكێكە لە كتێبە فیقهیە بەڵگەدارەكان و بەپێی بوونی بەڵگە.. جا فەتوا و بڕیاری شەرعیی دەركردووە. (8)

(2). هەرچەندە كتێبی: (الوضوح)، لەسەر ئایینزای مەزهەبی ئیمامی شافیعی نووسراوە، بەڵام جۆرێك لە بەراوردكاری لەگەڵ مەزهەبەكانی تریشدا كردووە و خۆی لە تاووتوێی ئەندێشە و بیركردنەوەكانی ئەو مەزهەبانەی تریش نەدزیوەتەوە. (9)

(3). (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف)، لە ناو كتێبی: (الوضوح)دا، ناوى پەڕتووكی فیقهیی زۆری هێناون، كە ئەو كتێبانە بە ئێستایشەوە لە هیچ شوێنێكی دەستنووسخانەكانی جیهاندا دەست ناكەون! مرۆڤ بیر لەوە دەكاتەوە كە ئایا ئەم هەمووە سەرچاوەیە چۆن لە گوندێكی دوورە دەستی وەك گوندی (چۆڕ)دا، دەستی (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف) كەوتوون، ئایا دواتر ئەم ژمارە زۆرە سەرچاوەیە.. چییان بەسەرهاتووە؟(10)

(4). لە كتێبی: (الوضوح)دا، نەخشەی نووسینەكی بەشێكی كوردستان و ناوهێنانی ناوچەیەكی بەرفراوانی وڵاتی كوردەواری بوونى هەیە و هەر لەم ڕوانگەیەوە (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف)، ڕایەكی جوانى لە (شەریعەتی ئیسلام – فيقهى ئيسلاميى)دا، هەیە سەبارەت بەزەوی‌وزارەكانی كوردستان، كە ئەم باسە جێگای ڕای جیاوازی شەرعزانەكان بووە بەدرێژایی مێژوو، بەڵام مەلا ئەبوبەكر سنوری زەوییەكانی كوردستان لە چوارچێوەی خاكی عێراقدا، كە بە (سواد العراق) ناسراوە دیاری دەكات، دەفەرموێت: زەوییەكانی (سواد العراق) كە پێش ( عومەری كوڕی خەتاب) خوا لێی ڕازی بێت، تایبەتی كردوون بۆ گەلی عیراق، سنورەكەی لە كوردستانی خۆماندا بریتییە لە: (زەهاو – قەڵاكانی جوانڕۆ – دودان – سازان – تشلا – نەوسود و بەشی ڕۆژئاوای كێوی سورێن- ئالان – سیوەیل – گوندی بێژوێ‌)، ئەمە سنوری (سواد العراق)ە، لە هەرێمە شاخاوییەكانی كوردستاندا و دەبێت خەڵكە كوردەكەی خۆیان سودیان لێوەربگرن و حەڵاڵ و زەڵاڵیانە. (11)

باسى چوارەم: چاپبوونی كتێبی: (الوضوح):

وەك وتمان، بەهۆی گرنگی و بایەخی ئەم پەڕتووكەوە، هەرچەندە چاپیش نەكراوە، بەڵام بە دەیان نوسخەی بە دەستنووس لەبەر نووسراوەتەوە و بەم هۆیەوە بە حوجرە و قوتابخانە ئاینییەكانی كوردستان و جیهانی ئیسلامیدا بڵاوبۆتەوە، ئەم نوسخە زۆرانە هۆكاربوون بۆئەوەی كتێبەكە نەفەوتێت و بمێنێتەوە، تا خۆشبەختانە لەم دواییانەدا قوتابیانی خوێندنی باڵا لایان كردەوە لەم پەڕتووكە مەزنە، زیاتر لە بیست خوێندكار نامەی ماستەر و دكتۆرایان تایبەت بووە بە لێكۆڵینەوەی بەشە جیاجیاكانی ئەم پەڕتووكە، یەكێك لەوانە: (دكتۆر مەلا عەبدوڵڵا چوارتایی)یـە، كە تێزی ماستەر و دكتۆراكەیشی هەر لە سەر ئەم كتێبەیە و دوای كارەكەی خۆیشی زۆر لێبـڕاوانە دەستی كردووە بە كامڵكردنی سەرجەمی كتێبەكە.. بە لێكۆڵینەوەیەكی وردەوە، دواتر ئامادەكردنی بۆ چاپ، دوای تەواوبوونی كارەكەیش زۆر سەركەوتووانە لە هەشت بەرگی گەورەدا (ناوەندی بڵاوكردنەوەی ئیحسان – لە شاری تاران) چاپ و بڵاوی كردەوە، ئەم كتێبە لە چاپی یەكەمیدا و لە كەمترین ماوەدا.. نوسخەكانی تەواوبوون، گەیشتە وڵاتانی عەرەبی و جیهانی ئیسلامیش.. زانایانی عەرەب زمانیش لە كەناڵەكانیانەوە.. چەند بەرنامەی ستایش و پێزانینیان بۆ ئەم كتێبە و چاپبوونی سازدا. (12)

باسى پێنجەم: میتۆدی (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف)،  لە كتێبی: (الوضوح)دا:

هەموو نووسەرێك لەكاتی نووسینی پەڕتووكدا، میتۆدێكی تایبەت بە خۆیی هەیە، لە نووسینی تەواوی دانراوەكەیدا پێوەی پابەند دەبێت، كە دواجار توێژەران لەڕێی بەدواداچوونەوە دەتوانن ئەو میتۆدەی هەر نووسەرێك لە نووسینی ئەو كتێبەیدا بدۆزنەوە و خاڵ بە خاڵ دیاری بكەن، بەم هۆیەوە (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف)يش، لە كتێبى (الوضوح)دا، میتۆدێكی تایبەت بە خۆیی هەیە، كە دەكرێت لەم چەند خاڵانەدا كورت و پوختی بكەینەوە.

(1). (مەلا ئەبوبەكری موصەنیف)،  لە كتێبی: (الوضوح)دا، هەوڵی زۆری داوە لەو بابەتانەیدا كە (فەقیهەكان – شەرعزانەكان) ڕاجیاییان هەیە، خاڵێكی هاوبەش لە نێوان قسە و دیدگەی هەموویاندا بدۆزێتەوە و بەڵگەداری بكات و بیچەسپێنێ‌، بۆیە دەبینی زۆرجار كاتێك دوو ئاڕاستە پێچەوانەی یەكتر.. بڕیار لەسەر بابەتێك دەدەن، ئەو نووسیویەتی: (والأفضل الجمع بينهما خروجا من الخلاف)، واتە: باشترین چارەسەر.. كۆكردنەوەی هەر دوو ڕاكەیە – لەسەر ئەو بابەتە-، تا بەم هۆیەوە دەرچەیەك بدۆزینەوە بۆ ڕزگاربوون لە ڕاجیایی. (13)

(2). لە كتێبی: (الوضوح)دا، زۆرجار ڕەخنەی لە ڕای زانایان و شەرعزانانی تر گرتووە و زۆر بوێرانە – بە بەڵگەوە- بەرەنگاریان بۆتەوە و دیدگەی خۆیی نیشان داوە، ئەمە لە چەندین شوێنی ئەو كتێبەوە زۆر بە ڕوونی نومایان بووە، بۆ نموونە زۆرجار ڕەخنە لە كتێبی (منهاج)ی، (پێشەوا نەواوی) دەگرێت و بە پەڕتووكێكی كەم‌وكوڕیداری لە قەڵەم دەدات، شتێكی ڕوونیشە لەدوای (پێشەوا شافعی)، (پێشەوا نەواوی)، مەزنترین پێشەوای ناو مەزهەبی ئیمامی شافعییە! (14)

(3). (مەلا ئەبوبەكر)، چیرۆكەكانی ژیانی خۆی و ئەو ڕووداوانەی بیستوونی و دەشێن لەگەڵ تیۆرە فیقهییەكاندا، تێكەڵی ناو كتێبی: (الوضوح)ـى، كردوون، وەك باسی ورچەكە لە بابەتی: (ئەحكامەكانی ڕاوكردن)دا، باسی شایەتیدان، ئەو شایەتییانەی بۆ بابەتە فیقهییەكان لە مەجلیسی ئەودا دراون، ئەم چیرۆك و بابەتانەیشی بە شێوە دەق و نووسینێكی ئەدەبی زۆر باڵا تۆمار كردوون. (15)

بەشی دووەم

بیۆگرافیای كەسایەتیی (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف)

باسى يەكەم: ناو و ڕەچەڵەك و نازناوی:

مەلا ئەبووبەكری موسەنیف، ناوی سەیید حەسەنی، كوڕی سەیید هیدایەتوڵڵای كوڕی سەیید بیدایەتی، كوڕی سەیید یوسف جانی، كوڕی سەیید یەعقوب جانە، كە لە ناو خەڵكدا، بە (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف) ناو دەبرێت، بە هۆی زۆری كتێب و نووسراوەكانییەوە لە زانستە جۆراوجۆرەكاندا، بۆیە بە “مصنف – دانەر” ناوی دەركردووە و ناو دەبرێت، كە ئەمەش ڕای نووسەری بەناوبانگی تورك (موحمەد تاهیری بروسەوی)یە و مەلا ئەبوبەكری موسەنیف، لە وەچە و بەرەبابی سەیید بایەزیدی، كوڕی سەیید موحەممەد زاهیدی ناسراو بە: “پیرخدری شاهۆ”یە. (16)

باسى دووەم: لەدایكبوونی:

تا ئێستا بە تەواوەتی.. مێژوو و جێگای لەدایكبوونی ئەم زانایە یەكلایی نەبۆتەوە، بەڵام لەبەرئەوەی كە لە وەچەی “مەلا بیدایەت”ە و ئەمیش برای (مەلا ئیلیاسە)، كە خاوەنی گوندی (كەڵاتێ‌) بووە، لە ناوچەی (كەڵاتەرزان)ـی، پارێزگای “سنە”ی، ڕۆژهەڵاتی كوردستان، بەمەدا وادیارە كە لەوێ لەدایكبووە، لە مێژووی ژیانئاوایی كردنییەوە دەردەكەوێت كە لەدوای ساڵی: (نۆسەد و ئەوەندەی كۆچییەوە لەدایك بووبێت)، دەگوترێت كە “مەلا ئەبوبەكری موسەنیف”، لە سالێ‌ (903)ی، كۆچیدا لەدایكبووە، لە گوندی (چۆڕ)ی، سەر بە شاری مەریوان، بەم هۆیەشەوە زۆرجار بە نازناوی (مەلا ئەبوبەكری چۆڕ)ـی، ناوبراوە، ئەم ڕایەش جیاوازی لە سەرە و گێڕانەوەی جۆراوجۆری لەسەر هەن. (17)

باسى سێهەم: گوندی چۆڕ:

گوندی (چۆڕ) گوندیكی بچووكە، دەكەوێتە ڕۆژهەڵاتی شاری مەریوان و نزیكەی (دە) میل لێیەوە دوورە، لەڕووی ئیدارییەوە هەر سەر بە شاری مەریوانە لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، چۆڕ، دەورە دراوە بە گوندەكانی: (ئەڵمانە – نەنە – دەری – هەڵوژان – نشكاش – مڕگ- شێخە كوێرە – بالك)، ولەوبەریشیەوە، (دەرزیان – نژمار – سەرنژمار) هەن، ئەو گوندە تا ئێستایش ئاوەدانە، خەڵكەكەی زیاتر بە كشتوكاڵ و باخدارییەوە سەرقاڵن، گڵكۆی (مەلا ئەبووبەكری موسەنیف) لەوێیە. (18)

باسى چوارەم: پێگەیشتن و گەشتەكانی مەلا ئەبووبەكری موسەنیف:

ئەم زانایە لە ماڵی باوانیدا بە زانستخوازی و خواپەرستی و مەزنایەتی پەروەردە بووە، دواتر خراوەتە بەر خوێندن، تا گەیشتوەتە ئەو پلەیەی كە توانیویەتی زانستی باش بە دەست بهێنێت، وەك تێكڕای زانستخوازان بە حوجرە و زانستگاكاندا گەڕاوە و دواتریش گەشتی كردووە بۆ وڵاتە ئیسلامییە دوورە دەستەكان، بەو نیازەی كە زانستى زیاتر فەراهەم بكات، ئەو وڵاتانەش، بریتین لە: (میسر و حیجاز)، هەروەك لەو ژیاننامەیەیدا ئاماژەی پێكراوە، كە وەك پێشەكی نووسراوە، بۆ كتێبی (طبقات الشافعیة)ی، مەلا ئەبوبەكر، كە ئەم كتێبەیش لە لایەن مامۆستا (عادل نوەیهض)ەوە، لێكۆلینەوەی لەسەركراوە و پەڕاوێزی لە سەر نووسراوە و لە چەندەها سەرچاوەی تریشدا ئاماژە بەوە دراوە كە مەلا ئەبوبەكری موسەنیف، گەشتی شاری (دیاربەكری) كردووە لە باكوری كوردستان، بە مەبەستی بە دەستخستنی زانستی شەرعی و تەمەسوككردن بە شێخ و خواناسە مەزنەكانی ئەو سەردەمە. (19)

سەردەمی وانەگوتنەوەی مەلا ئەبووبەكری موسەنیف:

دوای ئەم گەشت و گەڕانانە بە دوای بەدەستهێنانی زانستدا، گەڕاوەتەوە بۆ كوردستان و بووەتە وانە بێژی ئەو قوتابخانەیەی كە لكاوە بە مزگەوتی (سوور)ەوە، كە “ئەمیر حەمزەی بابانی” پێش هەزارەی دووهەمی كۆچی دروستی كردبوو و مەلا ئەبوبەكر ماوەی (هەژدە ساڵ) لەو حوجرە و قوتابخانەیەدا،  وەك “وانەبێژ” ماوەتەوە. (20)

مەلا ئەبووبەكر، لە سالی (937)ى كۆچی، وانەبێژی زانستگەی مزگەوتی (سوور) بووە لە ناوچەی مەریوان و ئەم مێژووەش نووسەری پەڕاوی (بیۆگرافیای مەلا ئەبوبەكری موصەنیف) كە بە (زمانی فارسی) نووسراوە، بە چەندەها بەڵگەی مێژوویی بایەخدار پشت ڕاستی كردۆتەوە و جەختی لەسەر كردۆتەوە. (21)

سەردەمی ئەم وانە وتنەوەیەی مەلا ئەبوبەكر لە مزگەوتی(سور)دا، هاوشان بووە، لە گەڵ سەردەمی دەسەڵاتی “هەڵۆخانی ئەردەڵانی”دا، هەر ئەم هەڵۆخانە مزگەوتەكەی بۆ نوێ كردووەتەوە، كردوویەتی بە وانەبێژ تیایدا و بەبۆنەی خواناسی و مەزنی (مەلا ئەبوبەكر)ەوە، “هەڵۆخان” زۆر خۆشی ویستووە.. دەگێڕنەوە شەوێكیان هەڵۆخان سەردانی مەلا ئەبوبەكری كردووە، دەبینێت بە بێ چرا شت دەنووسێت و لە جیاتی چرا ئەو بەردەی كە چراكەی لە سەر داناوە ڕۆشنایی داوەتەوە و سوودی لێ وەردەگرێت! ئیتر لێرەوە هەڵۆخان زیاتر بڕوای بە كەڕاماتی ئەم پیاوە دەبێت، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە مەلا ئەبوبەكری موسەنیف زۆر دڵخۆش بووە  بەو مزگەوتە و بەو حوجرەیە و كتێبی زۆریشی لەو مزگەوتەدا نووسیوە. (22)

سەیید عەبدولعەزیزی كوڕی سەیید ساڵح، لە كتێبە فارسییە دەستنووسەكەیدا بە ناوی (نور الأنوار)، كە لە ساڵی (1046ك – 1636) زاینی، دایناوە، نووسیویەتی: مەلا ئەبوبەكری موسەنیف وانەبێژ بووە لەو زانستگایەدا كە (ئەمیر حەمزەی بابان) لە سەر چیای (بەرقەڵا) لە نزيك شاری مەریوانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان بۆی دروستكردووە. (23)

هەر لەو جێگەیەدا و پێش سەد و چواردە ساڵ (مەلا كابل) لەوێ وانەبێژ بووە، كە بە (مەلا كابلە سورە) ناسراوە، دواتر مەلا ئەبووبەكر باری كردووە و گواستویەتییەوە بۆ گوندی (وشكێن) هەر لە هەمان ناوچە و لەوێ‌ “هەڵۆخان” و “وەڵەد خان” كە لە دەسەڵاتدارانی ئەو كاتەی كوردستان بوون، سەردانیان كردووە، نیوەی گوندی (چۆڕ)یان، بە دیاری پێداوە، كە گوندێكە هەر لە هەمان ناوچە، ئیتر لێرەوە (مەلا ئەبوبەكر) گواستویەتییەوە بۆ (چۆڕ)، لەوێ مزگەوت و زانستگەی تێدا دروستكردووە، جگە لەم ئەو دەسەڵاتدارانە نیوەی گوندی (نەنە)شیان، پێداوە، كە دراوسێ دێی (چۆڕ)ە، كە دەكەوێتە ڕۆژهەڵاتی ڕووباری (گردەڵان)ـەوە. (24)

دوای دابەشكردنی زەوی و زارەكان، مەلا ئەبوبەكری موسەنیف لەو زەوییانەی بەركەوتووە كە لكاون بە شاخەكەوە، لەوێدا سەرچاوەیەكی ئاو هەبووە كە ئاوەكەی زۆر كەم بووە، ئاوی كەمیش بە كوردی پێی دەڵێن: (چۆڕێ‌ ئاو)، ئیتر لەو جێگایەدا گوندێكی بنیاتناوە، لێرەوە ناوی (چۆڕ)ی، بە سەردا بڕاوە، هەر بە هۆی ئەوەشەوەیە بە (مەلا ئەبوبەكری موسەنیفی چۆڕی)یش، ناوی دەركردووە. (25)

دەگێڕنەوە، كە (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف) لە كاتی هەڵگیرسانی شەڕ و دووبەرەكیدا، بە تایبەتی لە كاتی هێرشی (قزڵباشەكان) و (عوسمانییەكان) بۆ سەر ناوچەی مەریوان، لە ناوچەكەی خۆی گواستویەتییەوە، ماوەیەك دانیشتووی ناوچەی (قەرەداغ) بووە لە باشوری كوردستان، لەم كاتەدا بە هۆی هێرشی بێگانەوە بۆ ناوچەی مەریوان زیاندمەند بووە، هەر دوو هێزە شەڕكەرەكە.. دەریاچەی (زرێبار) هێڵی تەماسیان بووە، جا لێرەوە دەتوانین بڵێین، كە هۆكاری لەناوچوونی زۆرینەی بەرهەمەكانی “مەلا ئەبووبەكر”، ئەو شەڕ و ماڵوێرانییانە بوون. (26)

بە گوێرەی قسەی وەچەكانی، كە لە شەجەرەنامەكانیاندا دەركەوتووە، ئەوە دەزانین كە “مەلا ئەبوبەكر” چوار كوڕی هەبوون، كە بریتی بوون، لە: (مەلا عەبدولكەریم) و (مەلا یوسف جان) و (مەلا مەحموود جان) و (مەلا موحەممەد)، لێرەدا  (مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس)، فەرموویەتی: گوێم لە زانای مەزن: (حاجی مەلا حەمە ئەمینی كانی سانان) بووە، كە گوتویەتی: كوڕی پێنجەمیشی هەبووە، بە ناوی (حوسێن)، لە نێو كۆڕبەند و ڕیزبەندی كوڕەكانیدا بەردەوام كەسێك یان دووان، یان چەند كەسێكیان لە “ئەهلی عیلم – مەلا” بوون. (27)

 لە دەرئەنجامی ئەو زانیارییانەی لەم بارەوەیەوە دەستكەوتوون ئەوە دەردەكەوێت، كە كوڕەكانی “مەلا ئەبوبەكر” ئەوانەی كە باسیكردوون، گەورەكەیان: “مەلا عەبدولكەریم”ی، ناو بووە، كە باوكی (مەلا جامی) بووە، ئەم مەلا جامییە، باوك و باپیرەی سەییدەكانی ناوچەی (سابڵاخی موكریان)ە، لە شاری مهاباد، كە تا ئێستاش هەن و بڵاوبوونەتەوە، هەروەها سەییدەكانی (قەڵاچوالان و چوارتا) لە ناوچەی قەڵەمڕەوی جارانی  بابانەكان، هەر سەر بەم بەرە بابەن، ولە “مەلا جامی” یەوەن، هەروەها كوڕێكی تر لە كوڕەكانی (مەلا ئەبو بەكر) سەیید حەسەنی چۆڕییە، هەروەها “مەلا محەممەدی كوڕی مەلا ئەبوبەكر” باوە گەورەی سەییدەكانی (چنارەیە) لە قەزای دەربەندیخانی سەر بە پارێزگای سلێمانی، هەروەها سەییدەكانی گوندەكانی (كەسنەزانی) دەوروبەری شاری (سەقز)ی ڕۆژهەڵاتی كوردستان، سەر بەم مەلا موحەممەدەن و ( شێخ نەجمەدین شەمسەدین) لە ناودارەكانیانە. (28)

“مەلا یوسف جان”، باپیرە گەورەی سەییدەكانی تاوەگۆزییە، كە سەیید عەبدولڕەحیمی شاعیری ناسراو بە (مەولەوی) لە بەرەبابی ئەم پیاوەیە و كوڕێكی تری مەلا ئەبوبەكر، ناوی “مەلا مەحموود جان”ە، كە لە باپیرانی (مەلا مورادی بازیانیی)ە، كە لە گوندی (ڕەشەكانی) ناوچەی (سیوەیل) ژیانئاوایی كردووە و هەر لەوێدا نێژراوە. (29)

لەم ڕەچەڵەكەش: (عەللامە مامۆستا مەلا عەبدولقادری مودەڕیسی بیارە) و (شێخ محەممەدی خاڵ)، لە باشوری كوردستان، وەك زانای بە توانا دەركەوتوون و مامۆستا قانیع و شاعيرى گەورە – مامۆستا هێمن موكريانى و مامۆستا مەلا سەیید محەممەدی موسەنیفيش هەر لەوەچەی ئەم زانا گەورەیەن، مەلا حسەینی كوڕی مەلا ئەبوبەكر، باپیری بەشێكی سەییدەكانی گوندی چۆڕە، كە هەر لە گوندی (چۆڕ) نیشتەجێ بوون و سەرقاڵی جووتیاری و كشتوكاڵ و باخداری بوون. (30)

“شێخ محەممەدی خاڵ”، نوسیویەتی: (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف) كوڕ و كوڕەزا و وەچەیەكی زۆری خستوەتەوە، لە هەر دوو بەشی كوردستانی لكێنراو بە ئێران و عێراقەوە بڵاوبوونەتەوە و زیاتر ئاڵا هەڵگری زانست و زانستخوازی بوون، نزیكەی(500) ساڵ، مەشخەڵی زانستیان لە باشور و ڕۆژهەڵاتی كوردستان بە دەستەوە بووە، وەچەی ئەم زانا مەزنە، هەرگیز زانای گەورە و پیاوچاكی ڕاستەقینەيان تا ئەمڕۆ تیادا نەبڕاوە، هەر لە درێژەی ئەم قسەشدا “شێخ محەممەدی خاڵ” نوسیویەتی: منی نووسەری ئەم چەند دێڕەیش شەرەفی ئەوەم پێ بڕدراوە، كە لە نەوەی ئەم زانا بەرزە و فەقیهە بەرجەستەیەم. (31)

باسى هەشتەم: (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف) لە دیگەی زانایانی سەردەمی خۆی و دوای خۆیدا:

(1). ئيسماعيل پاشای بەغدادی بابانی، لەبارەی (مەلا ئەبوبەكر)ەوە، نووسیویەتی: سەیید ئەبوبەكر محەممەد، كوڕی سەیید هیدایەتوڵڵای حوسێنیی گۆرانی شاهۆیی كوردی شافیعی، ناسراو بە: (موسەنیف)، دواتر ناوی پەڕتووكە گرنگەكانی دەهێنێت. (32)

(2). (خيرالدين الزركلي)، نووسەری پەڕتووكی: (الأعلام) نووسیویەتی: مەلا ئەبوبەكر كوردە و لە شەرعزانە مەزنە شافعییەكانە، مێژوونوسیشە، لەبەر زۆری بەرهەمەكانی بە (موسەنیف) ناوزەد كراوە، ماوەیەك لە شاری مەدینەی پیرۆز نیشتەجێ‌ بووە، دواجار لە گوندی (چۆڕ) لە كوردستانی ئێران ژیانئاوایی كردووە. (33)

(3). (محمد الأمين بن فضل الله الحنفي الحموي )، نووسەری پەڕتووكی: (خلاصة الأثر) نووسیویەتی: لەبارەی مەلا ئەبوبەكرەوە هەر ئەوە دوبارە دەكەمەوە كە (ئیبراهیمی كوڕی حەسەنی كوردی) لە زانایانی شاری مەدینە لە پەڕتووكەكەیدا: (الأمم لإيقاظ الهمم) نووسیویەتی: (إمام علامة له مؤلفات كثيرة)، واتە: پێشەوایەكی فرە زانا بووە و بەرهەمی نووسراوی زۆر بوون و نیشتەجێ‌ شاری مەدینەی پیرۆز بووە، خۆم زانستم لێوەرگرتووە و بەناوبانگترین كتێبی ئەو، پەڕتووكی: (الوضوح)ـە، كە خەڵكی ئەو ناوچەیە زۆر سودیان لێوەردەگرت، جگە لە زانایەتی، زۆریش لە خواترس بوو، مەبەستی ئەوەیە ئەهلی تەسەووف بووە. (34)

(4). (علي أكبر دهخدا)، نووسەری پەڕتووكی: (لوغەتنامە) نووسیویەتی: (أبوبكر الگۆراني ابن هداية الله، أحد العلماء الإيرانیين من القوم الأكراد، ملقب بالمصنف). (35)

باسى نۆیەم: ژیانئاوایی مەلا ئەبوبەكری موسەنیف:

مەلا ئەبوبەكری موسەنیف، لە ساڵی (1014 ك – 1605 ز) ژیانئاوایی كردووە و هەر لە گوندی (چۆڕ)ـی، ناوچەی مەریوان ئەسپەردە كراوە و لەدوای خۆی مەلا عەبدولكەریمی كوڕی لە جێگاكەیدا دانیشتووە و ژمارەیەكی بەرچاو لە زانایان و ئەدیبانی كورد و عەرەب، و.. سەبارەت بە زانایەتی و خواناسی مەلا ئەبوبەكر.. بۆ ماتەمی ژیانئاوایی كردنی.. شیعریان نووسیوە. (36)

بەشی سێهەم

پەڕتووكەكانی (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف)، لە زانستە جۆراوجۆرەكاندا

كتێبەكانی مەلا ئەبوبەكری موسەنیف:

مەلا ئەبوبەكری موسەنیف كتێب و نوسراوی زۆری هەبووە، بەڵام ژمارەیەكی كەمیان ماونەتەوە و دەست ئێمە كەوتوون، زۆر  لە سەرچاوەكان بەكورتی و پوختی لەسەر كتێبەكانی (مەلا ئەبوبەكر) قسەیان كرددوە، وەك كتێبەكانی: ( خلاصة الأثر ) و (كشف الظنون) و (الكاتب العثمانی) و (مشاهیر الأكراد) و چەندەهای تریش، نووسەر (حاجی خەلیفە)، – لەبارەی فرە بەرهەمییەوە- بەم جۆرە باسی (مەلا ئەبوبەكر) دەكات: (پیاوێكی خاوەن پایەی كوردە و زانایە لە چەندەها زانستدا)، هەروەها (محەممەد تاهیر بروسەوی) دەڵێت: (مەلا ئەبوبەكر)، كتێب  و نووسراوی زۆرن.. دواتر (شێخ محەممەدى خاڵ) كە هەر لە نەوەی (مەلا ئەبوبەكر)ە و زانایەكی بەرزی كوردە، لەبەر ڕۆشنایی ئەو كتێبە دەستخەتانەیدا كە لە كتێبخانەكەیدا هەبوون، گوتویەتی: ئەم كتێبانەی من پاشماوەی كتێبی بنەماڵەكەی خۆمن، كە بنەماڵەكەم سەر بە (مەلا ئەبوبەكری چۆڕی)یە، بەڵام بەهۆی شەڕ و ماڵوێرانییەكانی سەردەمی خۆی زۆربەی كتێبەكانی سووتاوە و فەوتاون و لەدوای هێرشی بێگانەكان بۆ سەر كوردستان لەو سەردەمەدا، كتێبەكانی (مەلا ئەبوبەكر) بوونەتە قوربانيی بارودۆخەكە، تەنها كەمێكیان بەدەست ئێمە گەيشتوون، كە بریتين لەمانەی خوارەوە:

(1). (الوضوح) شەرحی (الـمحرر)ی، ئیمامی ڕافعی، بەدرێژی لەبارەیەوە نووسيمان.

(2). سراج الطریق: دووەم كتێبی مەلا ئەبووبەكری موسەنیفە، لەو كتێبانەی كە ماوون و لە تياچوون ڕزگاربوون، دەربارەی تەسەوف و پاككردنەوەی دڵ‌ودەرون نوسیويەتی، ئەم كتێبە ساڵی (1378 هەتاوی – 1998 زاینی)، بە لێكۆڵینەوەی: مامۆستا مەلا محەممەدئەمینی میرزایی، لە تاران چاپكراوە.

(3). كتێبی (ریاض الخلود)، ئەم پەڕتووكەیش هەر دەربارەی تەسەوف و پاكژكردنەوەی دڵ‌ودەرون نووسراوە، ساڵی (1387 هەتاوی – 2003 زاینی)، بە لێكۆڵینەوەی: مامۆستا مەلا عارفی مودەڕیسی و مامۆستا سەیید محەمـمەدی موسەنیفی چۆڕی، لەدووتوێی: (290) لاپەڕەدا چاپكراوە. (37)

(4). كتێبی (طبقات الشافعیة): ئەم كتێبەش یەكێكی ترە لە دانراوەكانی مەلا ئەبوبەكری موسەنیف، كە تایبەتە بە بیۆگرافیای شەرعزانەكانی مەزهەبی ئیمامی شافعی و ناوی ئەو زانا و كەڵەپیاو چاكانەی تێدایە كە لەسەرجەم سەدەكاندا، تا سەردەمی دانەر دەركەوتە بوون و سەر بە مەزهەبی شافیعی بوون، ئەم كتێبە بۆ یەكەمجار ساڵی (1936 ز) لە چاپخانەی (نعمان الأعظمي) لە بەغدا چاپكراوە و جارێكی تریش ساڵی (1971 ز) بە لێكۆڵینەوەی: (د. عادل نویهض) لە لوبنان چاپكراوەتەوە، ئەم پەڕتووكە لەلایەن (د. سوهێلا ڕۆستەمی)یەوە، مامۆستای (زانكۆی كوردستان – سنە) پەرچڤە كراوەتە سەر زمانی فارسی و لە تاران چاپكراوە. (38)

(5). كتێبی ( سراج التاریخ): هەروەك بەناوەكەیدا دیارە كە ئەم كتێبە تایبەتە بە بواری مێژوو و باسێكی تایبەتی كردووە بە مێژووی دەركەوتنی ئاینی ئیسلام و بە زمانی فارسی نوسراوە و بە ژیانی پێغەمبەر (د.خ) دەست پێدەكات، ئینجا دێتە سەرباسی فەتحی وڵاتان لەسەردەستی سوپای ئیسلام، هەروەها باسی ڕزگاركردنی كوردستان دەكات، لەلایەن سوپای ئیسلامەوە و پاشان باسی دەوڵەت و میرنشینە كوردیيەكان دەكات.. هەر لە سەدەی یەكەم تا سەدەی حەوتەمی كۆچی، ئەم كتێبە سودی مەزنی زۆری تێدایە و تا ئیستا چاپنەكراوە! (39)

(6). كتێبی ( (تذكرة السلاطین): ئەمیش یەكێكی ترە لە كتێبەكانی مەلا ئەبوبەكری موسەنیف، باسی ژیان و دەسەڵاتدارێتی سوڵتانەكانی هەورامان دەكات و لە بواری مێژوودايە، تا ئێستا دەستخەتە و چاپنەكراوە، مێژوونوس: (مەلا عەبدوڵڵا قاضى مەردۆخی – شەیدا) پێی وایە ئەم كتێبە باشترین سەرچاوەیە بۆ مێژوووی نوێی هەورامان، هەروەها نووسەر: (موزەفەر بەهمەن سوڵتانى)  لە پێشەكی كتێبەكەیدا بە ناوی: (مێژووی هەورامان) نووسیوێتی: ئەم كتێبەی مەلا ئەبوبەكر لەلایەن كەسێكی ناپاكەوە فرۆشراوە بە ئینگلیزەكان، هەروەها ئەوەشى دركاندووە كە ئەم كتێبە بەڵگەیە لەسەر ئەوەى كە مەلا ئەبوبەكری موسەنیف زانا بووە بە مێژووی هەورامان، هەر لەسەردەمی (بەهمەنی كوڕی ئیسفەندیار ئەمیر جیا شای یەكەم) تا سەردەمی خودی مەلا ئەبوبەكر و ئەم ڕاستییە لە سەرچاوەی تریشدا دووپاتكراوەتەوە. (40)

(7). نامیلكەى (آ‌فتاب عالم): ئەمیش نامیلكەیەكی شیعرییە بە زمانی فارسی، لە پیاهەڵدان و كەسايەتی پێغەمبەری ئیسلام (د.خ)، ئەم هۆنراوە نامەیە لە ئێران لەساڵی (1379)ی، هەتاوی، (1998)ـی، زاینی چاپكراوە، مامۆستا مەلا محەممەدئەمینی میرزایی پێشەكی بۆ نووسیوە، ئەم چاپەی لەلایەن بڵاوكەرەوەی كوردستان لە شاری (سنە) كراوە و لە (64) لاپەڕەى مامناوەنددايە، ئەم كتێبە بە كۆششی (مامۆستا سەیید موحەممەدی موسەنیفی) چاپكراوە، كە نەوەی مەلا ئەبوبەكری موسەنیفی چۆڕییە. (41)

(8). هەڵبەستنامەی: (وجوب الإيمان بالسؤال)، ئەم پەڕاوۆچكەیە دەربارەی بیروباوەڕی ئیسلامیە، لە بابەتی سزای ناو گۆڕ و بەرپەرچدانەوەی گروپی موعتەزیلە.. كە نكۆڵی لەم بابەتە دەكەن، نوسخەیەك لەم هەڵبەستنامەیە لە دەستخەتخانەی میللی ئێران، بە ژمارە: (2 – 4031) پارێزراوە و (د. نادر كەریمیان سەردەشتی) لەبارەیەوە زانیاری نووسیوە و بڵاوكردۆتەوە.

(9). نامیلكەى: (مولد النبـي – مەولوونامەی پێغەمبەری ئیسلام (د.خ)، ئەمیش پەڕاوێكە لەبارەی مەزنایەتی پێغەمبەری ئیسلام (د.خ) و یادكردنەوەی لەدایكبوونی و چەندین بابەتی پەیوەندیدار بە كەسایەتی ناسی ئەوەوە، نوسخەیەك لەم نامیلكەیە لە دەسخەتخانەی میللی ئێران، بە ژمارە: (3 – 4031) پارێزراوە. (42)

دەرەنجام:

(1). لەم پوختە توێژینەوەیەدا، دەردەكەوێت زانایانی كورد خزمەتێكی گەورەیان بە زانست و كەلەپوری ئیسلامی كردووە، جیا لە وڵاتی كوردستان.. چوون لە شارەكانی نیشتیمانی عەرەبیشدا نیشتەجێ‌ بوون و زانستەكەیان پەخش كردووە، نموونەیش وەك نیشتەجێبوونی (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف)، لە شاری مەدینەی پیرۆز و تەدریسكردنی.

(2). (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف) لەڕێی كتێبی (الوضوح)ەوە، توانیویەتی ئاستی زانایەتی خۆی بە هەموو جیهانی ئیسلامی – تەنانەت لە سەردەمی خۆیشیدا- نیشان بدات، هەرچەندە بابەتەكە فیقهی ئیسلامیە، بە زمانی عەرەبی نووسیويەتی، بەڵام ئەمە ڕێگر نەبووە كە هەوێنی كوردەواری بوون، لە ناو ئەم كتێبەدا بپارێزێ‌، وەك لە توێژینەوەكەدا نموونەمان هێنایەوە.

(3). (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف)، ئەوەندە زانایەكی زیرەك، وبە توانا و خاوەن زانست و قەڵەم ڕەوان بووە، توانیویەتی ژمارەیەكی ئەوەندە زۆر كتێب بنووسێت، تا بە (مصنف: دانەر) ناوزەد بكرێت، بەڵام بەداخەوە بەهۆی شڵەژانی بارودۆخ و ناهێمنایەتی كوردستان.. زۆربەی بەرهەمەكانی تیاچوون و تەنها كەمێكیان بەردەستن.

(4). لەڕوانگەی جۆراوجۆرێتی بەرهەمەكانیەوە، دەكرێت.. (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف)، هەم وەك (فەقیهـ – شەرعزان) و هەم وەك (موتەسەویف و عاریف) و هەم وەك مێژوونووس و تەنانەت شاعیر و هەڵبەستڤانیش دیاری بكرێت.

(5). (مەلا ئەبوبەكری موسەنیف)، تەنها مەلایەكی كوردە.. كە دوای خۆی زۆرینەی وەچەكانی زانا و مەلا و شاعیر و پیاوی هەڵكەوتوو بوون و تا ئێستاش بەردەوامن و هەن، بەهۆی زۆری وەچەكانیەوە، نەوەی (مەلا ئەبوبەكر) ئێستا لە وڵاتی یەمەندا ماون و نیشتەجێن!

ژێدەر، وپەڕاوێزەكان:

(1). بڕوانە: عمر رضا كحالة، معجم المؤلفين، ب2، ل210، (الناشر: مكتبة المثنى – بيروت، 1998)

(2). سعد ملا حامد ژیواری، مدخلى بر أحوال و آثار علامة: (مصنف چۆڕی)، ل235 بەدواوە، چاپی یەكەم، تاران، (1400 هەتاوی – 2020 ز)

(3). الـملا عبدالكریم الـمدرس، علماؤنا في خدمة العلم والدین، ل315، چاپی یەكەم، دار الحریة للطباعة والنشر، بغداد، 1983

(4). هەمان سەرچاوە

(5). مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس، یادی مەردان، بەرگی دووەم، ل299، چاپی بەغدا، 1983

(6). هەمان سەرچاوە

(7). الـملا أبوبكر الـمصنف، حیاته و مؤلفاته وآ‌راؤه – مەلا ئەبوبەكری موصەنیف، (ژیان و كتێب و بیـروڕاكانی)، نووسینی: عەبدوڵڵا مەلا ئەحمەد- ئەحمەدئاوا، لێكۆڵینەوەی دەرچوون – 2005، زانكۆی سلێمانی – بەشی توێژینەوە ئیسلامییەكان، سەرپەرشتیاری لێكۆڵینەوە: د. سەباح بەرزنجی.

(8). هەمان سەرچاوە

(9). هەمان سەرچاوە

(10). مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس، بنەماڵەی زانیاران، ل277، چاپی یەكەم، بەغدا، 1984

(11). الـملا أبوبكر الـمصنف، حیاته و مؤلفاته و آ‌راؤه – مەلا ئەبوبەكری موصەنیف، (ژیان و كتێب و بیـروڕاكانی)، نووسینی: عەبدوڵڵا مەلا ئەحمەد- ئەحمەدئاوا، (2005، زانكۆی سلێمانی)، ل28

(12). مەحموود موصەنیفی، بیۆگرافیای مەلا ئەبوبەكری موصەنیفی چۆڕی، چاپی یەكەم، مەریوان – ڕۆژهەڵاتی كوردستان، 1381 هەتاوی.

(13). بڕوانە: دەسنووسى كتێبی: (الوضوح)، ب1، ل155

(14). هەمان سەرچاوە

(15). سعد ملا حامد ژیواری، مدخلى بر أحوال و آثار علامة: (مصنف چۆڕی)، ل225

(16). مەحموود موصەنیفی، بیۆگرافیای مەلا ئەبوبەكری موصەنیفی چۆڕی، ل9

(17). مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس، بنەماڵەی زانیاران، ل281

(18). مەحموود موصەنیفی، بیۆگرافیای مەلا ئەبوبەكری موصەنیفی چۆڕی، ل7

(19). الـملا أبوبكر الـمصنف، حیاته و مؤلفاته و آ‌راؤه – مەلا ئەبوبەكری موصەنیف، (ژیان و كتێب و بیـروڕاكانی)، عەبدوڵڵا مەلا ئەحمەد، ل23

(20). مەحموود موصەنیفی، بیۆگرافیای مەلا ئەبوبەكری موصەنیفی چۆڕی، ل11

(21). سعد ملا حامد ژیواری، مدخلى بر أحوال و آثار علاّمة: (مصنّف چۆڕی)، ل187

(22). هەمان سەرچاوە

(23). هەمان سەرچاوە

(24). الـملا عبدالكریم الـمدرس، علماؤنا في خدمة العلم والدین، ل318

(25). هەمان سەرچاوە

(26). هەمان سەرچاوە

(27). سعد ملا حامد ژیواری، مدخلى بر أحوال و آثار علامة: (مصنف چۆڕی)، ل181

(29). مەحموود موصەنیفی، بیۆگرافیای مەلا ئەبوبەكری موصەنیفی چۆڕی، ل18

(30). هەمان سەرچاوە

(31). هەمان سەرچاوە

(32). سعد ملا حامد ژیواری، مدخلى بر أحوال و آثار علامة: (مصنف چۆڕی)، ل177

(33). هەمان سەرچاوە

(34). الـملا أبوبكر الـمصنف، حیاته و مؤلفاته و آ‌راؤه – مەلا ئەبوبەكری موصەنیف، (ژیان و كتێب و بیـروڕاكانی)، عەبدوڵڵا مەلا ئەحمەد، ل26

(35). هەمان سەرچاوە

(36). مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس، بنەماڵەی زانیاران، ل275

(37). مەلا ئەبوبەكری موصەنیف، سراج الطریق و راهنمای اهل تحقیق، چاپی یەكەم، سنە – ڕۆژهەڵاتی كوردستان، 1378 هەتاوی.

(38). محەممەد عەلی قەرەداغی، بوژاندنەوەی مێژووی زانایانی كورد لەڕێگەی دەستخەتەكانیانەوە، چاپی یەكەم، بەرگی یەكەم، بەغدا – 1998

(39). محەممەد ساڵح ئیبراهیمی – شەپۆل، ژیناوەری زانایانی كورد لەجیهانی ئیسلامەتیی، یان گەنجینەی زانست و فەرهەنگ، چاپی یەكەم، سنە – ڕۆژهەڵاتی كوردستان.

(40). الـملا أبوبكر الـمصنف، حیاته و مؤلفاته و آ‌راؤه – مەلا ئەبوبەكری موصەنیف، (ژیان و كتێب و بیـروڕاكانی)، عەبدوڵڵا مەلا ئەحمەد، ل26

(41). مەلا ئەبوبەكری موصەنیف، آفتاب عالم و نور خدا، ئامادەكردنی بۆ چاپ: مامۆستا مەلا سەیید محەممەدی موصەنیفی، چاپی یەكەم، سنە – ڕۆژهەڵاتی كوردستان، 1377 هەتاوی.

(42). سعد ملا حامد ژیواری، مدخلى بر أحوال و آثار علامة: (مصنف چۆڕی)، ل339 و345