د. یاسین تەها *

دەسپێك:

بەر لە كۆچی بە كۆمەڵیان، جووەكان پێكهاتەیەكی بەربڵاوی دێرین و ناسراوی كوردستان بوون. وەك پەیڕەوانی ئایینە سەرەكییەكانی دیكە، نیشتمانی دێرینی ئەوان زیاتر لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەوروبەری شام بووە، دواتر هەر لەم جوگرافیایەدا بەرەو چەند ناوچەیەكی دیكە كشاون لەوانەش شار و دەڤەرە كوردییەكان. سۆراغكردنی سەرهەڵدان و گەشەكردنیان لە پانتایی كوردیدا و گرنگترین مەڵبەندەكانی بڵاوبوونەوەیان لە سەردەمی ئیسلامیدا، تەوەری سەرەكی ئەم بابەتەیە:

شوناسی جووەكان

جوو وەك ئایین و هەروەها فەلسەفە و شێوازی ژیان بۆ پەیڕەوانی پێناسەكراوە. ئەم ئایینە بەرجەستەكردنی پەیوەندی “بەنی ئیسرائیل” و خودایە لە ڕێگای كۆمەڵێكی زۆر دەق و سرووت و هەڵوێست و ڕەوێ و ڕەفتاری كۆمەڵایەتی و ئایینییەوە (Jewish Encyclopedia, 1906). لە سەرچاوە هاوچەرخەكانی ئەم ئایینەدا “جوو” وەك ئایینێكی یەكتاپەرستی دێرین و ئیبراهیمی هێمای بۆ دەكرێت كە لەسەر دەقەكانی كتێبی پیرۆزی تەورات بنەڕەتە، هەروەها پەیڕەوی لە شەریعەتی تایبەت دەكات (هلاخاه) كە سەرچاوەكانی جگە لە تەورات لە دەقی حاخامەكانی پاش دەركەوتنی تەورات پێكدێت دەربارەی ئەو شتانەی لە كتێبی پیرۆزی تەوراتدا نەهاتووە (My Jewish Learning, n.d.).

 لە قورئاندا جووەكان بە “قەومی موسا” و “ئەهلی كیتاب” و بەنی ئیسرائیل” و “جوو” ناویان هاتووە، بەڵام هەن دەیاندەنە پاڵ “یەهوذا” كە لقێكە لە “بەنی ئیسرائیل” یان دەوڵەتی “یەهوذا” لە فەلەستین (بڕوانە: الشهرستاني، 1992: 2/ 230).

هەر دەربارەی شوناس، كەسی جوو، لە ڕووی ئایینییەوە مەرجە دایكی جوو بێت و شوناسی باوك بەس نییە، یان دەبێت بە تەواوی سرووتەكانی بە جوو بوونی جێبەجێ كردبێت بەپێی شەریعەتی ئایینەكە (البخ، د.ت: 68)، بەڵام لە سەردەمی نوێدا  و لە ئیسرائیل بۆ نموونە ئەمە گۆڕانكاری تێدا كراوە و هەر كەس لە باوانیدا جوو هەبێت، یان ئایینی دیكەی نەبووبێت و چووبێتە سەر ئایینی جوو، ڕەگەزنامە و مافی هاووڵاتی بوون و نازناوی جووی پێدەدرێت، ئەمەش لەگەڵ خوێندنەوەی ئاڕاستە نوێیەكانی ناو ئایینی جوو بۆ شوناسی خۆیان تەبا و كۆكە.

بەشێوەیەكی گشتی دەكرێت بگوترێت جوو تێكەڵەیەكن لە ئایین و نەتەوە و كۆ یادەوەری كە بەشێوەیەكی ئاڵۆز تێكچڕژاون و بەهۆی دابەشبوون و پەرتەوازەیی مێژوییانەوە سیماو تایبەتمەندی جیا جیان وەرگرتووە كە یەكێك لەوانەش جووەكانی هەرێم و دەڤەرە كوردییەكانن.

جووە كوردەكان

جووەكانی نیشتەجێی شار و هەرێمی كوردییەكان لە مێژوودا بە “جووە كوردەكان” دەناسرێن، زمانی ئاخاوتنیان زیاتر ئارامی بووە (عبدالسلام، د.ت: 12)، جلوبەرگ و داب و نەریت و تایبەتمەندی خۆیان هەبووە، لە كۆنترین كۆمەڵگا جووەكانی دەرەوەی هەردوو میرنشینی “ئیسرائیل” و “یەهوذا”ش بوون (بروار و باتاي، 2009: 60). میرنشینی یەكەمیان (ئیسرائیل) لە فەلەستین پاش كۆچ و ڕەوی “بەنی ئیسرائیل” لە كەنعانەوە بۆ میسر لە ژێر كاریگەریی وشكەساڵیدا دامەزراوە. دووەمیشیان (یەهوذا) لە سەدەی دەیەمی پ.ز لەسەر داروپەردوی میرنشینی “ئیسرائیل” لە نزیك ئۆرشەلیم سەریهەڵداوە (المسكين، 1997: 21، 67، 105). لە دەرەوەی ئەم دوو میرنشینەش جووەكان لە رۆژهەڵاتدا بەسەر چەند ناوچەیەكدا دابەشبوون كە بریتین لە: كوردستان، ناوچەكانی عێراق، ئێران، ئەفغانستان، بوخارا، یەمەن و عەدەن (أتينجر،1992: 15)، بەم پێیەش كوردستان یەكێك بووە لە حەوت مەڵبەندە سەرەكییەكانی جوو لە دەرەوەی میرنشینەكانی “ئیسرائیل” و “یەهوذا” لە فەلەستینی مێژوویی.

بە دروستی مێژووی جووە كوردەكان، بۆ كۆتاییەكانی حوكمڕانی ئاشووری دەگەرێتەوە لە سەدەی هەشتەمی پێش زایین. ئەوان لە شوێنی نیشتەجێبوونیان لە فەلەستین لە سەردەستی ئاشوورییەكان دووچاری دیلگرتن و بە كۆیلەكردن بوونەتەوە، دوور لە خواستی خۆشیان بە زۆر بۆ كۆمەڵێك ناوچەی دوور ڕاگوێزراون، بۆ ئەوەی جارێكی دیكە نەگەڕێنەوە بۆ فەلەستین، یەكێك لەو ناوچانەش كوردستانی گەورەی ئێستایە. ئەم جووە ڕاگوێزراوانە لەنێو كورددا تا ناوەڕاستی سەدەی ڕابردوو ماونەتەوە و ژیاون و لەگەڵ كورددا ئاوێتەبوون، لەوە بەدواش بە كۆمەڵ (دەوروبەری 25 هەزار كەس) بەرەو ئیسرائیل كۆچیان كردووە (بڕوانە: سوسة، 2001: 31؛ رزق الله، 1924: 41_60؛ زاكن، 2011: 33).

هەندێك سەرچاوە باس لەوە دەكەن جووەكانی كوردستان زیاتر دەچنەوە سەر پەیامبەر بنیامین كە كوڕی پەیامبەر یەعقوبە، كتێبی پیرۆزی خۆشیان بە زمانی كوردی هەبووە (Jewish Virtual Library,n.d.). زۆربەشیان لە گوندی چیایی و دوورەدەستدا ژیاون و كاری كشتوكاڵ و پیشەی دەستیان هەبووە و ماڵاتیان بەخێو كردووە و كاری بازرگانییان كردووە، بەڵام جووەكانی عێراق زیاتر نیشتەجێی شارە گەورەكان بوون، ئەمەش وایكردووە زۆتر كاری دەست و پیشەگەریی بكەن Stillman, N. ,1979)).

جووە ڕاگوێزراوەكان بۆ كوردستان هاوشێوەی كوردەكان گوند و گەڕەكیان بۆ خۆیان دروستكردووە، بە پێی گەشتنامەكەی گەڕیدەی جوو “بنیامین تەتیلی” (2002:325)  لە دەوروبەری سەدەی 6ك/12ز دا لە نزیكەی 100 پێگەی جوگرافیای كوردیدا بڵاوبوون. ئەم پێگانەش زیاتر كەوتوونەتە دەوروبەری “میرنشینی حەدیاب”ی مێژوییەوە، كە مەڵبەندەكەی شاری هەولێر بووە. ئەم میرنشینە لە سەدەی یەكەمی بەر لە زایین بووژانەوەی زۆری بەخۆیەوە دیوە، وەك مەڵبەندێكی نیشتەجێبوونی جووە ڕاگوێزراوەكانی فەلەستینیش ناسراوە، حوكمڕانییەكەشی بە دەست خێزانێكی جووەوە بووە (الحموي،1997: 2/ 256؛ سوسة، 2001: 41).

دۆخی جووەكان لە دەمی بڵاوبوونەوەی ئیسلامدا

ناكرێت بەبێ گەڕانەوە بۆ دەوڵەكانی ساسانی و بێزەنتی باس لە جووە كوردەكان و دۆخی ئەم ڕەوندە لە ناوچە كوردنشینەكان بكرێت كە لەژێر نفوز و هەژموونی ئەو دوو دەوڵەتەدا بوون كە بە كردەیی ناوچەكانی كوردستانی ئێستایان دابەشكردبوو، ساسانییەكان لە هەرێمی چیا و بەری ڕۆژهەڵات و بێزەنتییەكانیش جزیرە لە باكوور و ڕۆژئاوای عێراق و دەشێت ئەمەش كۆنترین دابەشكردنی كوردستان بێت.

بەپێی ئەو زانیارییانەی بەردەستن جووەكانی بندەستی دەوڵەتی ساسانی بۆ مانەوەیان لەسەر ئایینی خۆیان، هاوشێوەی مەسیحییەكان، سەرانەیان لە شێوەی باجدا بە دەوڵەت دەدا. ئەوانەشیان كە لە سایەی دەوڵەتی بێزەنتیدا بوون لەگەڵ بوزییەكاندا باج و سەرانەیان لەسەر دانرابوو (عیتاني، 2022: 55). دواتریش كە ئایینی ئیسلام سەریهەڵدا و لە ڕۆژهەڵاتدا بڵاوبوویەوە، موسوڵمانەكان سەرانە و خەراجیان لەسەر پەیڕەوانی ئایینەكانی دی دانا لەوانەش جووەكان. سەرانە كە لە ئیسلامدا “جزیە”ی پێدەگوترێت لە قورئاندا ئاماژەی پێكراوە و تایبەتكراوە بە “ئەهلی كیتاب” كە جووەكان و مەسیحییەكانن. لە ئایەتەكەی قورئاندا كە دەگوترێت لە غەزای ڕۆمەكاندا دابەزیوە، خودا فەرمانیكردووە بە موسوڵمانەكان: لەگەڵ جووەكان و مەسیحییەكاندا بجەنگەن (ئەهلی كیتاب)، ئەوانەی وەك ئەوان باوەڕداری و ئایینداری ناكەن،  بە خودا و ڕۆژی دوایی بێباوەڕن، ھەرچی خوا و پێغەمبەری خوا بە ناڕەوایان زانیوە، ئەوان بە ڕەوای دەزانن و “نایەنە سەر دینی ڕاست”، تا ئەو کاتەی بە زەلیلی و بە دەستی خۆ، سەرانە دەدەن (التوبة: 29). لەم سۆنگەیەشەوە دەكرێت بگوترێت سەرانەی “جزیە” پابەندییەكی داراییە لە سەر ئەوانە دانراوە كە لە سایەی دەسەڵاتی دەسەڵاتی ئیسلامدا دەژیان و نەدەهاتنە سەر رێبازەكەی. لە وردەكاری جێبەجێكردنیشدا بڕ و ڕێژەی “جزیە” بەپێی باری دارایی و داهاتی كەسەكان جیاوازی تێدا كراوە (أبو یوسف، د.ت: 79)، هەروەها ژن و منداڵ و نابینا و كۆیلە و هەژاران و پەككەوتە و هەندێك خاوەن پێداویستی تایبەتیشی لێ بەخشراوە (الیوزبكي، 1983: 10/” 595).

جووەكانی بندەستی دەوڵەتی بێزەنتی بەو ناوچانەشەوە كە لە وڵاتی كورددا بوون، لەژێر كاریگەریی پەلهاویشتنی ئایینی مەسیحیدا بوون، بەم هۆیەشەوە بەرەو پووكانەوە چوون، بە تایبەت كە ئامانجی مەسیحییەت چاكسازیكردن و گۆڕینی ئایینی ئەوان بووە، بە پلەی یەكەمیش جووەكانی دەكردە ئامانج بۆ بەمەسیحی بوون، بەڵام لەگەڵ دەركەوتنی ئیسلامدا رێژەیەك لە جووەكان بە ڕێككەوتنی سەرانە خۆیان لەگەڵ موسوڵمانەكاندا گونجاندووە و ڕێژەیەكی دیكەیان دەشێت موسوڵمان بووبن.

بۆچوونێك هەیە پێیوایە هەڵمەتەكانی پەلهاویشتنی ئیسلام لە بەرژەوەندی جووەكاندا بووە، چونكە ئەوانەیان لە بندەستی ساسانیدا بوون، فارسەكانیان پێ بتپەرست و ستەمكاربووە، خەموژانی زۆریشیان بەدەست مامەڵەی خراپی فارسەكانەوە هەبووە لەگەڵ پەیڕەوانی ئایینی جوو (غنيمة، 1924: 101)، ئەوانەشیان كە لە بندەستی بێزەنتی و ڕۆمەكاندا بوون هەر كێشەی چەوساندنەوە و سەرانە لێوەرگرتنیان هەبووە و كراونەتە ئامانجی بە مەسیحیكردن، بەڵام لەگەڵ موسوڵمانەكاندا هیچ نەبێت هەندێك خاڵی هاوبەشیان هەبووە، لانیكەم موسوڵمانەكان وەك شوێنكەوتەی ئایینێكی ئاسمانی تەماشایانكردوون و ڕێزیان لە پەیامبەرەكەیان (موسا) گرتووە. لەم بارەیەشەوە مێژوونووسی جوو “ديفيد واسرشتاين” (2012)، پێیوایە هاتنی ئیسلام و هەڵمەتەكانی بڵاوكردنەوەی، بووەتە هۆی ڕزگاركردنی جووەكانی ڕۆژهەڵات لە دابەشبوونی نێوخۆیی و لە مەترسی پەلهاویشتنی مەسیحییەكان و هەژمووی ئیمپراتۆریەتی ڕۆژمانی مەسیحی بە سەریانەوە. بەتایبەت كە ڕۆمەكان دەسەڵاتێكی مەسیحی دژە جوو بوون و كاری تەبشیریشیان دەكرد. هەرچی جووەكانی بندەستی ساسانییەكانیشە دابڕاوبوون لە هاوئایینەكانیان لە سنوری ڕۆم، زمانە لۆكاڵییەكانیشیان لە پووكانەوەدا بووە، بەڵام بەهۆی بارگۆڕانەكانی بڵاوبوونەوەی ئیسلامەوە، جووەكان لە نێو هاوكێشەی نوێدا پێگەیان باشتر بووە، جارێكی دیكەش لە سەرانسەری ڕۆژهەڵات و لە سایەی موسوڵمانەكاندا ڕایەڵەكانی پەیوەندی نێوخۆیی خۆیان گرێداوەتەوە، بەم جۆرەش “لە كەمایەتییەكی بێزراوەوە بوونەتە كەمایەتییەكی ڕێگەپێدراوی شەرعی”، بەتایبەت كە هاوشانی مەسیحییەكان بە “ئەهلی كیتاب” و “ئەهلی زیممە” لەقەڵەمدراون، بەرامبەر سەرانە (جزیە) و خەراج پەیڕەوییان لە شەریعەتی موسا كردووە.

سەرچاوەیەكی مەسیحی باس لەوە دەكات بڕی ئەو سەرانەی (جزیە)ی موسوڵمانەکان لەسەر جووەكان و مەسیحییەكان (ئەهلی کیتاب) و زەردەشتییەکان (مەجوس) دایانناوە، کەمتر بووە لەوەی ڕۆمە بێزەنتی و فارسە ساسانییەکان لەسەر كەمایەتییەكانی ژێردەستی ئەم دوو دەوڵەتەیان دانابوو (أبونا، 2002: 1/ 51، 2/ 252_ 253)، بەڵام بەهۆی ئەوەی لە دەقێكی قورئاندا بە پێچەوانەی مەسیحییەكانەوە، جووەكان وەك “دوژمنی سەرسەخت”ی موسوڵمانەكان نێوبراون (المائدة: 82)، بەم هۆیەشەوە ناكرێت بگوترێت هاوشێوەی مەسیحییەكان بەشێوەیەكی باش تەماشاكراون.  هەندێك توێژەری جوو سەرباری ئەوەی باشتربوونی دۆخی جووەكان لە سایەی ئیسلامدا دەسەلمێنن بەراورد بە ساسانی و بێزەنتییەكان، بەڵام پێیانوایە سەرباری ئەوەش جووەكان هەر لە پەراوێزدا ماونەتەوە و موسوڵمانەكان بە چاوی كەم تەماشایان كردوون (بڕوانە: محامید، 2023؛ 147_ 150؛ الیوزبكي، 1983: 69).

جووەكانی كوردستان لە دەمی هەڵمەتە ئیسلامییەكاندا

هەڵمەتە سەربازییەكانی بڵاوكردنەوەی ئیسلام لە ناوچە كوردنشینەكان كەوتووەتە سەردەمی خەلیفەی دووەمی ڕاشیدین “عومەری كوڕی خەتاب”. لە قۆڵی هەرێمی جزیرەوە لە باكوری شام و عێراق، ئەم هەڵمەتە دروست لە دەوروبەری ساڵانی 17_18 ك/ 638_639 ز لە پاش كۆنترۆڵكردنی شام و میسر، دەستیپێكردووە، سەركردەی ئەم میحوەرەش “عیازی كوڕی غەنەمی ئەشعەری” بووە، بە بەشداری هەشت هەزار جەنگاوەریش ڕووی لە ناوچەكە كردووە (الواقدي، 1989: 2/ 89). لەم پانتاییە فراوانەی نێوان هەردوو ڕووباری دیجلە و فوراتدا شارە كوردنشینە سەرەكییەكان هەبوون، وەك: حەڕان، ڕوها، سەرێ كانی (رأس العین)، نسێبین، شەنگال (سنجار)، مێردین، ئامەد و موسڵ (الحموي، 1995: 2/ 134). كۆنترین دەق و زانیارییش دەربارەی جووەكانی نێو كورد كە لەبەردەستدابن لە دەمی هەڵمەتە ئیسلامییەكاندا لەم ناوچەیە تۆماركراون، دووان لەو بەسەرهاتە مێژوییانەش بەم جۆرەی خوارەوەن:

_ لە میانەی هەڵمەتەكانی جزیرەدا “عیازی كوڕی غەنەم” ڕووی لە نێوچەیەكی جوونشین كردووە بە ناوی “بەیرەحا”، لەوێ لەسەر چواریەكی ڕێككەوتنی ناوچەی “دارا” لەگەڵیان پێكهاتووە. گرنگی ئەم ناوچەیەش لەوەدایە جووەكان بە پیرۆزیان زانیوە و قوربانییان بۆ هێناوە چونكە باوەڕیان وابووە یادگاری و شوێنەواری یەكێك لە پەیامبەرانی ئیسرائیلی تێدایە بەناوی “حەزقیای كوڕی تورخی كوڕی بازیا”. فرمانڕەوای ئەم شارە بە ناوی “طریاطس” داوایكردووە لە موسوڵمانەكان ڕێگەی بدەن لە پۆستەكەی بەردەوامبێت تا مردن، لە بەرامبەریشدا گفتی داوە ئازادی بدات بەو كەسە جووانەی كە دەیانەوێت موسوڵمانبن و ڕێگەیان لێنەگرێت، فەرماندە موسوڵمانەكەش (عیازی كوڕی غەنەم) پێشنیار و داواكەی پەسەندكردووە، بەتایبەت ئەوكاتە هێرشی “دیاربەكر”ی بەدەستەوەبووە و ویستوویەتی پەیامی ئەم ڕێككەوتنەش بگات بەوان و ئەوانیش بە ڕێككەوتن ڕازی بببن بچنە ژێر ڕكێفییانەوە (بڕوانە: الواقدي، 1997: 2/ 142).

_ لە شاری ئامەد كە لەشكری ئیسلامی بینیویانە شورە و قەڵای شارەكە سەختە، بەدەنگی بەرز تەكبیر (الله أكبر)یان كردووە، خەڵكەكەش كە مەزەندەیان كردووە لەشكرەكە زۆربن؛ ڕازیبوون بەوەی سەرانە بدەن و شارەكە ڕادەستبكەن (بڕوانە: الواقدي، 1997: 2/ 151). بەپێی گێڕانەوەكان ئەوەی ئاسانكاری بۆ ڕێككەوتنی خەڵك و لەشكری هێرشبەری موسوڵمان كردووە لە ئامەددا، گفتوگۆی كەسایەتییەكی شارەزای جوو “زەیدی حالوك: مەلیا بن حنیتا” بووە لەگەڵ “عیازی كوڕی غەنەم”. ئەم كەسایەتییە جووە؛ خۆی بە نەوەی پەیامبەر “دادود” داوەتە قەڵەم، گەورەی جووەكانی ئامەدیش بووە، پاش گفتوگۆ لەگەڵ “عیازی كوڕی غەنەم” قایلی كردووە لێبوردن بۆ شارەكە دەربكات، ئەوانیش هەندێكیان موسوڵمانبوون، هەندێكی تریان بڕیاریانداوە سەرانە بدەن، چەكەكانیان و نیوەی داراییەكەیان ڕادەستی لەشكری عەرەبە موسوڵمانەكان بكەن (بڕوانە: الواقدي، 1997: 2/ 152).

مەڵبەندەكانی جووەكانی كوردستان لە سەردەمی ئیسلامیدا:

_ حەدیاب و دۆڵی دوو ئاوان (میزۆپۆتامیا):

گێڕانەوە مێژووییەكان ئاماژە بەوە دەكەن لە سەدەكانی ناوەڕاستی ئیسلامیدا، جووەكانی كوردستان بە چڕی لە چیاكانی خەفتیان نیشتەجێبوون كە نزیكە لە هەولێر (الحموي، 1988، 2/ 379)، هەروەها درێژ بوونەتەوە بۆ سنوورەكانی وڵاتی فارسیش (التطیلي،2002: 325). هەندێك جێگەش لە ڕووی ئایینییەوە پێگەی تایبەتی لای ئەوان هەبووە لە چەشنی زاخۆ، لەم شارەشدا پەرستگایەكی جوو دروستكراوە (كەنیس) كە بۆ نوێژكردن و پەرستش ڕوویان تێكردووە و بە پیرۆزیان زانیوە (عبدالسلام، د.ت: 12).

لە هەولێردا كە مەڵبەندێكی دیاری جووەكان بووە، لە كۆتاییەكانی سەدەی 6ك/12ز ئاماژە بە كارو چالاكییان لەم شارەدا كراوە (التطیلي،2002: 288)، لەم میانەیەشدا دەوروبەری ساڵی 648ك/1250ز، لە هەولێردا  كەسایەتییەكی جوو كە لە بنەماڵە خانەدانەكانی جوو بووە بە نێوی “عالی كوڕی زەخەریا”، كراوەتە گەورە و سەرداری جووەكان (رأس الجالوت). لە هەواڵی دامەزراندنیشیدا هاتووە پاش ئەوەی گەورەی دادوەران (قاضي القضاة) دایمەزراندووە، جلوبەرگی تایبەت بە پۆستەكەی پۆشیووە و لەگەڵ پەیڕەوانی ئایینەكەی چووەتە دەرەوە (ابن الفوطي، د.ت: 194)، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر هەبوونی چەند جوویەكی دیار و خاوەن پێگە لە هەولێر و هەبوونی ڕەوندێك لە شارەكە.

گەڕیدەی جوو “بنیامین تەتیلی” كە لە سەدەی 6ك/12ز سەردانی ناوچە كوردییەكانی كردووە، تەنیا لە شاری ئامێدی ژمارەی جووەكانی بە نزیكەی 25 هەزار كەس خەمڵاندووە، دەشێت ئەمە زیادەڕەوییەكی ئاشكرا بێت بۆ شارێكی بچووكی ئەو سەردەمە، بەڵام سەرەنجام ئاماژەیە لەسەر زۆری ژمارەیان لەم شارە شاخاوییە كوردییە.

هەواڵە مێژوییەكانی سەدەكانی نێوەڕاستی ئیسلامی بە شێوەیەكی گشتی ئاماژە بەوە دەكەن جووەكانی كوردستان لەو قۆناغەدا زیاتر لە ناوچەی بادینانی ئێستادا بوون، لەگەڵ دەوروبەری موسڵ، لەم ناوچانەش گوند و كۆمەڵگای تایبەت بەخۆیان هەبووە (بڕوانە: العباسي، 1969: 209). هەر لەم ناوچەیەشدا جێگای پیرۆزی جوو بوونەتە جێگەی ڕاز و نیاز، هەندێك لەوانەش مەزار و ئارامگای پێغەمبەرانی “بەنی ئیسرائیل”ن، لە كتێبی پیرۆزی جووەكانیشدا (تەورات) ناویان هاتووە، دیارترین ئەوانەش پەیامبەر “ناحوم”ـە لە ئەلقوش. بەپێی زانیارییە بەردەستەكان، ئەم پەیامبەرە لە سەردەمی بتپەرستیدا دەركەوتووە و لە سەدەی حەوتەمی پ.ز لە دەشتی نەینەوا ئەسپەردە كراوە و شوێنی ژیان و بانگەوازكردنی دەوروبەری موسڵ و ناوچەكانی بادینانی ئێستا بووە (بڕوانە: البعلبكي، 1992: 451؛ كوریة،1998: 62_64).

جووەكان جگە لەڕێزگرتن لە ئارامگای پەیامبەر یونس لە موسڵ، ئارامگای گریمانكراوی پەیامبەر “دانیال”یشیان لا پیرۆزە لە قەڵای كەركوك، كە پەیامبەرێكی گەورەیە لە كولتووری جووەكان و لە سەردەمی ڕاگوێزانی بابلیدا (سەدەی 6 پ.ز) لە تاراوگە لە نێو جووەكانی ڕۆژهەڵات ژیاوە و مردووە (: البعلبكي، 1992: 185). ئەم پەیامبەرەی “بەنی ئیسرائیل” جگە لە كەركوك لە شاری شوش (سوسة)ی ئێرانیش مەزارگەی هەیە و باوەڕ وایە لە ڕاستیدا لەوێ ئەسپەردە كرابێت (König, E. 1906).

_ شارەكانی جزیرە:

زۆربەی هەرە زۆری جووەكانی جزیرەی سەردەمی ئیسلامی لە شاری “نسێبین” دا چڕ بوونەتەوە. ئەم شارەش پەناگەی جووەكانی میزۆپۆتامیا بووە لە كاتەكانی تەنگی و ناڕەحەتیدا، هەر لەوێشدا باربووی جووەكان و كۆمەكە كۆكراوەكانیان بۆ بنیاتنانی پەرستگای ئۆرشەلیم (هەیكەل سلێمان) هەڵگیراوە، بەم هۆیەشەوە “نسێبین” لە نێو جووەكانی فەلەستینیشدا ناسراو بووە. هەر لەوێدا فێرگەیەك و پەرستگایەكی سەرەكی و دیار لە نێوەڕاستی “نسێبین” دا هەبوو (سیغال، 1988: 53) و لە گەشتەكەی “تەتیلی” دا (2002: 258) ژمارەی جووەكانی شارەكە بە دوو هەزار كەس خەمڵێنراون (سەدەی 6ك/12ز) (التطیلي،2002: 285).

هەواڵە مێژوییەكان ئاماژە بەوەش دەكەن، “عیمادەدین زەنكی”، فرمانڕەوای موسڵ لە ساڵی  539ك/ 1144ز دا، دەوروبەری سێسەد خێزانی جووی لە شاری “ڕوها” نیشتەجێكردووە. هۆكارێكی ڕوون لەبەردەستدا نییە بۆ ئەم هەنگاوە، بەڵام ئەگەر بزانرێت زەنكی لەو كاتەدا سەرقاڵی شەڕی خاچییەكان بووە لەو ناوچەیە، دەشێت لە چوارچێوەی ململانێ لەگەڵ مەسیحییەكان، جووەكانی بردبێتە ئەوێ بۆ ئەوەی ببنە ناوبڕ لە نێوان هەردوولا.

دەربارەی شارەكانی دیكەی جزیرە ئەوە هاتووە كە لە شاری سەرێ كانێ (رأس العین) لە ڕۆژئاوای كوردستانی ئێستا دەوروبەری 200 جوو ژیاون (التطیلي،2002: 285)، لە مێردینیش ڕەوەندی جوو هەبوون و لە نامە نێوخۆییەكانی پەیڕەوانی ئەم ئایینەدا ئاماژەیان پێكراوە (الدوسكي،2012: 20)، بەڵام لەوان زیاتر جووەكان لە شاری میافارقین كۆبوونەتەوە، لەمەیاندا “گەڕەكی جووەكان” و پەرستگا (كەنیس)ی تایبەت بەخۆیان هەبووە (الفارقي،1959: 165)، بەڵام هێشتا ڕەنگە ئەوەندەی “موسڵ” جووی تێدا نیشتەجێ نەبووبێت، چونكە لەوێدا ناوبانگی چەند كەسێكی نێودار و شارەزایان ڕۆشتووە (التطیلي،2002: 291)، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە ڕەوەندێكی گەورەبوون.

_ شارەكانی هەرێمی چیا:

زانیارییە مێژوییە بەردەستەكان ئەوە دەردەخەن كە بە شێوەیەكی گشتی جووەكانی هەرێمی چیای كوردنشین ژمارە و ڕێژەیان لە مەسیحییەكان زۆرتر بووە لە سەدەكانی ناوەڕاستی ئیسلامیدا (المقدسي،د.ت: 394)، بۆ نموونە لە شارێكی وەك نەهاوەند باس لەوە دەكرێت ژمارەیان چوار هەزار كەس بووە (التطیلي،2002: 325)، لە ورمێ دوو پەرستگایان لە سەدەی 4ك/10ز دا بەناوەكانی “ئەلفەتح” و “ئەلعیز” تۆماركراوە (أبي دلف،2012: 115). باوەڕێكیش هەیە “جالوت” كە پاڵەوانێكی فەلەستینی دەسەڵاتدار بووە لە “ورمێ” بە دەستی جووەكان كوژرابێت (البعلبكي،1992: 156). لە شاری “حەلوان”ی كلكەی هەرێمی چیاش “رێگای جووەكان” هەبووە، ژمارەشیان بە سێسەد كەس خەمڵێنراوە، لە دەرەوەی شارەكەش پەرستگایەكیان هەبووە لە گەچ و بەرد بنیاتنراوە و بەلایانەوە پیرۆز بووە (المقدسي،د.ت: 123، 388؛ التطیلي،2002: 347).

“بنیامین تەتیلی” بانگەشەی ئەوە دەكات لە هەمەدان ژمارەی پەیڕەوانی ئایینی جوو پەنجا هەزار كەس بووە، ئەمانە جگە لە پەرستگا (كەنیس)، گۆڕ و مەزارگەی پیرۆزیشیان هەبووە (التطیلي،2002: 330_331)، بەڵام هەمدیس لەمەشدا زیادەڕۆیی هەیە و ئەو ژمارەیە بۆ هەمەدان لە سەدەی 6ك/12ز زۆر زۆرە.

 هەر لە نزیك هەرێمی چیادا گەڕیدەیەك باس لەوە دەكات (سەدەی 4ك/10ز) خەڵكی شاری “دُزدان”ی شارەزوور، باوەڕیان وابووە، ئەوان لەلایەن پەیامبەرانی جوو “داود” و “سلێمان”ـەوە، نزای خێریان بۆ كراوە، لەوێشدا “بەنی ئیسرائیل” سەركەوتوون، ئەوانەشی بەسەر شارەكەدا زاڵبوون و بانگەشەی ئەوەیانكردووە نەوەی “طالوت” ی پادشای نێوداری جوون (أبی دلف،2012: 126).

ڕەوشی جووەكان لە نێو كوردە موسوڵمانەكاندا

میراتی کولتووریی جووە كوردەكان لە سەردەمی ئیسلامیدا زۆر هەژارە. ئەو توێژەرانەشی لەم بوارەدا كنەو پشكنینیان كردووە، شتێكی ئەوتۆیان دەستنكەوتووە. لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی ڕوون و بەردەستە ئەوەیە كە جووە كوردەكان باشترین دەرفەت و زەمینەی بە مەسیحیكردن بوون و زۆریان لە ڕێگای موژدەدەرەكانەوە چوونەتە سەر ئەم ئایینە ڕكابەرە (بڕوانە: بروار و باتاي،2009: 60؛ سیغال،1998: 55)، دەشێت لەمەشدا زمان ڕۆڵی سەرەكی هەبێت چونكە مەسیحییەكانی ناوچە كوردییەكان، سەرباری جیاوازی تایفەكانیان بەهەمان زمانی ئارامی ئاخاوتنیان كردووە كە زمانی جووە كوردەكان بووە (نیكیتین،2007: 371)، ئەمەش پەیوەندیكردنی نێوانیانی ئاسانتركردووە و جووەكانی كوردستانی بەرەو پووكانەوە بردووە، بەڵام كۆچ و ڕەوی جووی ناوچەكانی دیكە بۆ ناوچە كوردییەكان نەیهێشتووە بە تەواوی كۆتاییان بێت و هەر وەكو پێكهاتەیەك ماونەتەوە (بروار وباتاي،2009: 66).

لە دەرەوەی ناوچە كوردییەكان و لە چوارچێوەی دەوڵەتی عەباسیدا، جووەكان لە رێگای سەرانەوە پارێزگارییان لە كۆمەڵگای خۆیان كردووە، سەرانەی هەر جوویەكیش لە سایەی دەوڵەتی عەباسیدا دینارێكی زێڕ بووە بۆ ساڵێك (التطیلي، 2002: 325)، لە ناوچە كوردییەكانیشدا وەك جێگەكانی دی ڕێگەیان پێدراوە بگەڕێنەوە سەر شەریعەتی خۆیان بۆ كاروباری تایبەت (ابن الفوطي،د.ت: 194)، هەروەها بە كۆمەڵ سەردانی گۆڕە پیرۆزەكانی خۆیانیان كردووە (زاكن،2011: 39)، بەهۆی ئەوەشی لە نێو چوارچێوەیەكی سوننیدا بوون بڕێك چانسیان لە جووەكانی نێو كۆمەڵگای شیعییەكانی عێراق و وڵاتی فارس باشتر بووە بۆ مانەوە، چونكە لە فیقهی شیعیی زاڵ و باودا، بەركەوتنی جەستەیی لە نێوان موسوڵمان و نا موسوڵماندا حەرامە و ڕێگەپێدراو نییە لەوانەش هاوسەرگیری، بەڵام لە ئایینزای سوننەدا خواردنی دەستی جووەكان و هاوسەرگیریكردن لەگەڵ ژنەكانیان دروستە بەو پێیەی ئەهلی كیتابن (بڕوانە: مركز الأبحاث العقائدية، 1444؛  ابن الجوزي، 2001: 97؛ زاكن،2011: 27)، ئەمانەش وایكردووە رۆژهەڵاتناسێكی وەك “نیكیتین” (2007:2007) بڵێت: كوردەكان بە گشتی لەگەڵ جووەكاندا لێبوردە بوون.

* توێژەر و مامۆستا لە ناوەندی كوردستان بۆ دۆكیۆمێنت و لێكۆڵینەوەی ئەكادیمی _ زانكۆی سلێمانی.

سەرچاوەكان:

سەرچاوە بنەڕەتییەكان:

البخ، إسحاق بن يعقوب (توفي 498هـ/1105م). التلمود البابلي. tractate Kiddushin 68b. القدس: دار المشكاة.

التطيلي، الرابي بنيامين بن الرابي يونة (ت. 569هـ/1174م) (2002). رحلة بنيامين التطيلي. ترجمة عزرا حداد. أبوظبي: المجمع الثقافي.

الحموي، ياقوت بن عبد الله (ت. 626هـ/1228م) (1997). معجم البلدان. بيروت: دار صادر.

أبي دلف، بن مسعر مهلهل الخزرجي (340–341هـ/951–952م) (2012). أبو دلف مسعر بن مهلهل الخزرجي ورحلته إلى كردستان في الرسالة الثانية خلال السنتين (340–341هـ/951–952م): دراسة تحليلية مع نص الرسالة المحققة. السليمانية: مؤسسة ژين.

الشهرستاني، محمد بن عبد الكريم (ت. 548هـ/1153م) (1992). الملل والنحل. تحقيق أحمد فهمي محمد. بيروت: دار الكتب العلمية، الطبعة الثالثة.

الفارقي، أحمد بن يوسف (ت. 572هـ/1176م) (1959). تاريخ الفارقي. تحقيق بدوي عبد اللطيف عوض. القاهرة: الهيئة العامة لشؤون المطابع الأميرية.

ابن الفوطي، عبد الرزاق بن أحمد (ت. 723هـ/1323م) (د.ت). الحوادث الجامعة والتجارب النافعة في المئة السابعة. تحقيق مهدي النجم. بيروت: دار الكتب العلمية.

المقدسی، شمس الدين محمد (ت378ه/988م)(د.ت). أحسن التقاسيم في معرفة الأقاليم بیروت: دار صادر.

الواقدي، محمد بن عمر بن واقد (ت. 207هـ/823م) (1997). فتوح الشام. ضبطه وصححه عبد اللطيف عبد الرحمن. بيروت: دار الكتب العلمية.

أبو يوسف، يعقوب بن إبراهيم (ت. 182هـ/798م) (د.ت). الخراج. تحقيق طه عبد الرؤوف وسعاد حسن. القاهرة: المكتبة الأزهرية للتراث.

سەرچاوە نوێیەكان:

أبونا، ألبير (1985). تاريخ الكنيسة الشرقية من انتشار المسيحية حتى مجيء الإسلام. بغداد: د.ن.

البعلبكي، منير (1992). معجم أعلام المورد. بيروت: دار العلم للملايين.

سوسة، أحمد (2001). ملامح من التاريخ القديم ليهود العراق. بيروت: المؤسسة العربية للدراسات والنشر.

العباسي، محمد محفوظ (1969). إمارة بهدينان العباسية. الموصل: مطبعة الجمهورية.

غنيمة، يوسف رزق الله (1370هـ/1950م). نزهة المشتاق في تاريخ يهود العراق. بغداد: مطبعة الفرات.

كورية، يعقوب يوسف (1998). يهود العراق، تاريخهم أحوالهم هجرتهم. عمان: منشورات الأهلية.

المسكين، متى (1997). تاريخ إسرائيل من واقع نصوص التوراة والأسفار وكتب ما بين العهدين. وادي النطرون: د.ن.

الیوزبكي، توفیق سلطان (1983). تاريخ أهل الذمة في العراق (12-247هـ). السعودية: دار العلوم.

سەرچاوە بیانییە وەرگێڕدراوەكان:

إتينجر، صموئيل (1995). اليهود في البلدان الإسلامية 1850–1950م. ترجمة جمال أحمد الرفاعي. الكويت: عالم المعرفة.

بروار و باتاي، أريك بروار ورافائيل باتاي (2009). يهود كردستان. ترجمة شاخوان كركوكي. ط2. أربيل: دار ئاراس.

التطيلي، الرابي بنيامين (ت. 569هـ/1174م) (2002). رحلة بنيامين التطيلي. ترجمة عزرا حداد. أبوظبي: المجمع الثقافي.

زاكن، مردخاي (2011). يهود كردستان ورؤساؤهم القبليون. ترجمة سعاد محمد خضر. السليمانية: مؤسسة ذين.

سيغال، ج. ب. (1988). الرها المدينة المباركة. ترجمة يوسف إبراهيم جبرا. حلب: دار الرها.

عبدالسلام، غادة حمدي (د.ت). اليهود في العراق. القاهرة: مكتبة المدبولي.

نيكيتين، باسيلي (2007). الكرد: دراسة سوسيولوجية وتاريخية. ترجمة نوري طالباني. ط2. السليمانية: مؤسسة حمدي.

توێژینەوە زانكۆییەكان:

الدوسكي، بشار صالح سعدون (2012). أهل الذمة في بلاد الكرد (447–656هـ/1055–1258م). رسالة ماجستير، قسم التاريخ، كلية العلوم الإنسانية، جامعة زاخو.

سەرچاوە ئەلیكترۆنییەكان:

Gottheil, R. & König, E. (1906). “Daniel, Tomb of”. The Jewish Encyclopedia. [Online] Available at: https://www.jewishencyclopedia.com/articles/4872-daniel-tomb-of [Accessed 3 Jun. 2025].

Jewish Encyclopedia (1906). Judaism. [Online] Available at: https://www.jewishencyclopedia.com/articles/8938-judaism [Accessed 3 Jun. 2025].

Jewish Virtual Library. (n.d.). Kurdistan. Retrieved from https://www.jewishvirtuallibrary.org/kurdistan

My Jewish Learning (n.d.). What is Judaism? [Online] Available at: https://www.myjewishlearning.com/article/what-is-judaism/ [Accessed 3 Jun. 2025].

Stillman, N. (1979). The Jews of Arab Lands: A History and Source Book. Philadelphia: Jewish Publication Society.

Wasserstein, D. (2012). How Islam Saved the Jews. Kavvanah. [Online] Available at: https://2h.ae/MVmF [Accessed 3 Jun. 2025].

محاميد، حاتم (2023). “الفكر الاستشراقي في مدوّنات المؤرّخين اليهود: حول العلاقات اليهوديّة بالحُكم الإسلامي”. دراسات استشراقية، (34)، ربيع 2023.

مركز الأبحاث العقائدية (1444هـ). الزواج بالكتابية. [متاح على الرابط]: https://aqaed.net/faq/5141/ [تم الدخول: 3 حزيران 2025].