توێژەر : تەحسین وسو عەبدوڵڵا

 

بەرایی

لە دوای شۆڕشی ئیسلامیی ساڵی ١٩٧٩ ئێران وەک هیزێکی هەرێمی سیاسەتی دەرەوەی بەجۆرێک داڕشت جیاوازتر بووە لە سەردەمی پێشووتر، لەم قۆناغەدا یەکێک لەو دەوڵەتانەی لەگەڵ ئێران لەململانێی سەخت دابوو ڕژێــمی بەعس بوو لە عێراق. بەڵام لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لەلایەن ئەمریکا و هێزەکانی هاوپەیمانان لە  ساڵی ٢٠٠٣ بەشێوەیەکی گشتی ئەو ناکۆکییە سەختە لەنێوان هەردوو دەوڵەت بەجۆرێک لەجۆرەکان کۆتاییان پێهات. دوورخستنەوەی ڕژێمی بەعس لە دەسەڵات لەڕوانگەی سیاسەتی دەوڵەتی ئێرانەوە وەک هەنگاوێکی ئەرێنی لێکدەدرێتەوە. ڕژێمی بەعس وەک هێزێکی نەیار و دوژمنی ئێران لەناوچەکە لەپاش ساڵی ٢٠٠٣ ڕژێمی دەسەڵاتدار لە عێراق بوو بە هاوپەیمانێکی نزیک لە تاران. ئەم دۆخەش لەڕوانگەی ئێرانەوە جێگەی ڕەزامەندی بوو، چونکە ئیتر لە دووبارە بنیاتنانەوەی پێکهاتە و فۆرمی دەوڵەتی عێراق ناتوانێ ببێتە ڕکاربەری ئێران. لەم چوارچێوەیەدا ئامانجی سەرەکی ئێران لەڕووی سیاسییەوە وەستانەوەیە لەبەرامبەر هێزەکانی ئەمریکا لەعێراق، دەرکردنی ‌هێزە بیانییەکان لەسەر خاکی عێراق و لە پرۆسەی سیاسی عێراقیشدا مانەوەی وەک هێزێكی کاریگەر، لەهەمانکاتدا لەپێناو بەرزکردنەوەی پێگە و هەژموونی خۆی لەسەر ئاستی ناوچەکە عێراق وەک پردێک بەکاردەهێنێت.

لەدوای شۆڕشی ئیسلامیی ساڵی ١٩٧٩ ئێران بە ئامانجی ناردنە دەرەوەی بنەما و بەهاکانی شۆڕشی ئیسلامیی، عێراق بوو بە بنەمای ئامرازی سیاسەتی دەرەوەی کۆماری ئیسلامیی ئێران، بەهۆی بوونی ژمارەی زۆری شیعە لەپێکهاتەی کۆمەڵگە، عێراق بوو بەیەکەم بابەت کە کۆماری ئیسلامیی ئێران کاری لەسەر کرد.

لەم چوارچێوەیەشدا ئێران، عێراق وەک خاڵی سەرەتا دەبینێت لە سیاسەتی فراوانخوازی ناوچەکە. لەدوای ٢٠٠٣ و نەمانی ڕژێمی بەعس لەعێراق، دیزاینکردنی ئەو سیاسەتەی ئێران لەبەرامبەر عێراق گرتوویەتیەبەر، لەڕوانگەی گرنگی پێکهاتەی کۆمەڵگە، نفوسی شیعەکان کە زیاتر لە ٦٥٪ ی کۆمەڵگەی عێراق پێکدەهێنن وەک خاڵێکی پۆزەتیڤ لەسیاسەتی ئێران لەعێراق فاکتەری سەرەکی پێکدێنێت. لەبەر ئەمەش ئێران بەتایبەتی لەقۆناغی دوای ٢٠٠٣ بەئامانجی کۆنترۆڵکردنی عێراق پەنای بۆ بەکارهێنانی هەموو ئامرازەکانی هێز بردووە، لەئێستاشدا بەردەوامە لەسەر هەمان جۆری سیاسەت لەبەرامبەر عێراق. چونکە لەگەڵ دەستوەردانی ئەمریکا لەعێراق لەڕووی جیۆپۆلیتیکیەوە دروستبوونی گۆڕانکاری گەورەی لێبکەوێتەوە. هەروەها ئەم گۆڕانکارییانە تەنها خۆیان لەوەدا نەبینەوە کە کۆتایی بەڕژێمی بەعس هێنرا، بەڵکو بەپێچەوانەوە لەسەر ئاستی ناوچەکەدا بووە هۆکاری سەرهەڵدان و دروستبوونەوەی سەرلەنوێ هاوکێشە ناوچەییەکان. بەم شێوەیە لەدوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام حسێن، سیاسەتی ئێران لەعێراق هەم لەسەر ئاستی ناوچەکە هەمیش لەسەر ئاستی جیهان بەشێوەیەکی بەرچاو بوو بە بابەتی ڕۆژەڤ. بەشێوەیەکی گشتی عێراق شوێنێکی گرنگی هەیە لە سیاسەتی هەرێمایەتی ئێران. هەروەک چۆن لەسەردەمەکانی ڕابردوودا پرسی عێراق لە ڕوانگەی ئێران بەشێوەیەکی بەرچاو وەک بابەتێکی سەرنجڕاکێش کایگەری لەسەر سیاسەتی دەرەوەی تاران هەبووە. کەواتە عێراق وەک بابەتێکی گرنگ و فاکتەرێکی پەراوێزنەخراوە لەسیاسەتی دەرەوەی کۆماری ئیسلامیی ئێران.

یەکەم: ئێران چۆن سەیری عێراقی نوێ دەکات؟

عێراق وەک یەکێک لەدەوڵەتەکانی کەنداو لە ستراتیژیەتی ئێران شوێنێکی تایبەتی هەیە، لەدوای قۆناغی ٢٠٠٣ ئامانجی سەرەکی تاران لەعێراق ئەوەیە پلانی ستراتیژی خۆی بەرفراوان بکات و مۆدێلی سیستمی سیاسیی کۆماری ئیسلامیی ئێران لەڕێگەی عێراقەوە جێبەجێ بکات.  لەڕوانگەی سیاسەتی دەرەوەی ئێران، عێراق خاوەنی پێگەیەکی تایبەتە، چونکە لەڕووی ستراتیژی، سیاسی، ئابووری، کولتووری و ئایینیەوە عێراق بۆ تاران وەک شوێنێکی یەکلاکەرەوە هەژماردەکرێت. بەو مانایەی کۆنتڕۆڵکردنی عێراق لەلایەن ئێران وەک خاڵی دەستپێک یان دەروازەی چوونە ناوەوە بۆ وڵاتانی تری ناوچەکە دادەنرێت. کەواتە هەر دەستوەردانێک، ئابڵوقە یان گوشارێکی دەرەکی یان هەر هەوڵێک بە ئاڕاستەی گۆڕانکاری ڕژێمی سیاسی لەعێراق بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ کاریگەری دەکاتە سەر سیاسەتی ئێران لەبەرامبەر عێراق([1]).  پاراستنی مسوڵمانان و مافەکانیان شوێنێکی گرنگیان هەیە لە ئامانجەکانی سیاسەتی دەرەوەی کۆماری ئیسلامیی ئێران. لەم چوارچێوەیەشدا دەستوەردان لەکاروباری دەوڵەتانی تر لەڕوانگەی دەستووری کۆماری ئیسلامیی ئێران وەک بابەتێكی ڕێگە پێدراو و  پێویست لەقەڵەم دەدرێت([2]). هەروەک دیارە لەدوای شۆڕشی ئیسلامی ساڵی ١٩٧٩ لەئێران هەموو کات دوو فاکتەری دیاریکراو لە سیاسەتی دەرەوەی ئێران ڕۆڵ دەبینن: ئەوانیش پێکهاتەی جیۆپۆلەتیک و بابەتی ئایدۆلۆژیان. لەم ڕووەوە دەکرێت سیاسەتی دەرەوەی ئێران لەبەرامبەر عێراق وەک نموونەیەکی بەرچاو نیشان بدرێت. سیاسەتی ئێران لەبەرامبەر عێراق لە دوای نەمانی ڕژێمی بەعس لەژێر ڕۆشنایی فاکتەری یەکپارچەیی خاکی عێراق و چۆنیەتی پارێزگاریکردن لێی دیزاین کراوە([3].) لەم ڕووەوە لەدوای شۆڕشی ئیسلامیی لەساڵی ١٩٧٩، ئێران بەردەوام کاری لەسەر دەستوەردان لەکاروباری ناوخۆی عێراق کردووە. لە چوارچێوەی بابەتی دەستوەردان لەکاروباری ناوخۆی عێراق ، یەکەم ئامانجی تاران  لاوازکردنی ڕژێمی بەعس بوو، بۆ ئەم مەبەستەش بەردەوام پاڵپشتی لە شیعەکان کردووە، جا ئەمە لەچوارچێوەی پارتی سیاسی بێت یان گرووپی ڕێکخراودا. پەیڕەوکردنی ئەم جۆرە سیاسەتەش لەلایەن تاران هاوشان لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی خۆی لەعێراق دیزاین کراوە ([4]).

دووەم: چۆن هاوپەیمانەکانی ئێران پرۆسەی سیاسییان لە عێراق کۆنترۆڵ کرد؟

ئێران لە ڕێگەی هاوپەیمانە شیعەکانییەوە توانی لە ڕێگەی چەند ستراتیژێکەوە  پرۆسەی ساسی لە عێراق کۆنتڕۆڵ بکات، گرنگترینیان بریتییە لە: هێنانی هاوپەیمانە سیاسییە شیعەکانی لە عێراق بۆ دەسەڵات و ناوەندی بڕیاردان و پاڵپشتیکردنیان بۆ مانەوەیان لە دەسەڵاتدا، دووەمیشیان ستراتیژییەتی سەربازیی کە لەلایەن میلیشیاکانی سەربە ئێران نوێنەرایەتی دەکرێت، لەوانە ئەوانەی لەژێر ئاڵای “هێزەکانی کۆکردنەوەی جەماوەری”دا بوون. ئەمەش وایکرد ئەم میلیشیایانە وەک شمشێرێک بە ملی سوننەکانەوە هەڵواسرابێت، و لە هەمانکاتیشدا عێراقی کردە کۆمەڵگەیەکی میلیشیایی، بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ کە بەرگریکاری سەخت بێت لە ئاسایش و بەرژەوەندی ئێران دەکەن. ئەگەرچی ئەم گرووپ و میلیشیایانە بانگەشەی ئەوە دەکەن کە بەرگری لە سەروەری و یەکپارچەیی خاکی عێراق دەکەن، بەڵام لە ناوەڕۆكدا ئەمانە گەورەترین هەڕەشەن لەسەر پێکهاتەی کۆمەڵگە و ئەو لایەنانەی دەوەستنەوە لەدژی بەرژەوەندی تاران. ئەم گرووپانە لە ڕێگەی چەندین لایەنی جیاوازەوە، لەوانە: ئایینی، تائیفی، ئابووری، کۆمەڵایەتی کاردەکەن بۆ جێگیرکردنی هەژموونی تاران لە عێراق (٥).

لە دوای هەڵبژاردنی گشتی ئەنجومەنی نوێنەران لە ١٠ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢١ ئێران کاریکرد بۆ ئەوەی هەموو ئەو لایەنانەی گوزارشت لە بەرژەوەندی خۆی دەکات لەیەک چوارچێوەی سیاسییدا کۆیان بکاتەوە بۆ ئەوەی بتوانێت ئاسانتر لەبەرامبەر لایەنەکانی تر بوەستنەوە. لەم ڕووەوە توانای چوارچێوەی هەماهەنگی پێکهێنا، دواتر بۆ پێکهێنانی کابینەی حکومەت  هاوپەیمانییەکی نوێ، بەناوی “هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت”، پێکهات، ئەمە ڕەنگدانەوەی گۆڕانکارییە لە سروشتی ڕۆڵی ئێران لە عێراق، بەو پێیەی هاوپەیمانی توانی ئەو چەقبەستووییە سیاسییە تێپەڕێنێت کە لەو کاتەوە لە وڵاتەکەدا ڕوویداوە هەڵبژاردنی پەڕلەمان لە ساڵی ٢٠٢١، و لە کاتێکدا ڕەوتی سەدری لە هاوپەیمانییەکە دوورخراوەتەوە، ئەمەش بەو مانایەیە کە چوارچێوەی هەماهەنگی لایەنی بەهێزتر دەبێت تێیدا. تەنانەت بە سەربەخۆیی حکومەتی نوێ و سەرۆکەکەی لە ملکەچبوونی هەریەکێک لە لایەنەکانی قەیرانەکە یان بۆ خودی ئێران، زۆرێک لە پێکهاتەکانی چوارچێوەی هەماهەنگی هاوپەیمانی ئێرانن و پێدەچێت لە هەوڵی کۆنترۆڵکردنی گرنگترین سێکەرەکانی ئەمنی و سەربازیی، دامودەزگاکانی نەوت لە وڵاتەکەدا بن. ئەم ستراتیژیەتەی ئێران بۆ زۆرێک لە هێزە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان جێگەی نیگەرانییە، بەو پێیەی سەرکەوتنیان لە بەدیهێنانی ئەمە و دەستەبەرکردنی بەردەوامییەکەی، دەرفەتێکی دەگمەن دەبێت بۆ ئەوەی تاران کاریگەری لەسەر دەسەڵات بۆ ماوەیەکی درێژخایەن هەبێت، وەک قەرەبووکردنەوەی ماوەی دوای تیرۆرکردنی سولەیمانی کە تاڕادەیەک وا بەدی دەکرا کە ئێران لە پاشەکشەدا بێت (٦).

هەرچەندە پێدەچێت ئێران زۆرترین لایەنی هەرێمی بێت کە لە تێپەڕاندنی ئەو چەقبەستووییە سیاسییەدا قازانج بکات، بەڵام لەوەش دەترسێت، بەو پێیەی شەقامی عێراقی هێشتا لە دۆخێکی قەرەباڵغیدایە بەهۆی کەڵەکەبوونی قەیرانە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان، هەروەها ڕەنگە بەردەوامبوونیان مانای نوێبوونەوەی ناڕەزایەتی و ڕووبەڕووبوونەوە بێت لە شەقام، بە شێوەیەک کە ڕەنگە ببێتە هۆی لەدەستدانی دەسەڵاتەکەی. ئێران باش دەزانێت کە بوونی ئەلسەدر لە پرۆسەی سیاسیدا بۆی باشترە لە بوونی لە دەرەوەی خۆی، چونکە هاوبەشی سەرکەوتن یان شکستەکەی دەبێت، چونکە ئێران ئەمڕۆ وادەردەکەوێت کە ئامادە نییە، بە هۆکاری ناوخۆیی و دەرەکی، ڕووبەڕووی شەپۆلی نوێی جەماوەری لە عێراق کە ڕەنگە کاریگەریی سیاسیی گشتیی لە عێراق بخاتە مەترسییەوە هەبێت. بە تایبەت لە ژێر ڕۆشنایی پەرەسەندنی بزووتنەوەی ناڕەزایەتی لە ناوخۆی ئێران (٧).

لەبەر ڕۆشنایی ئەم دۆخە سیاسییە ئاڵۆزەی عێراق، ئێران وا دەزانێت گرەوکردن لەسەر هێزە چوارچێوەییەکان لە جێبەجێکردنی ئەرکی ئێران لە عێراق زۆر سەرلێشێواو دەردەچێت و تاران ئەمڕۆ هەوڵدەدات ڕێگەیەکی سیاسی نوێ بدۆزێتەوە کە خزمەت بە دیدگای سیاسی خۆی بکات لە عێراقدا، وەک خۆی بە گرنگییەوە سەیری ڕادەی کاریگەرییەکانی لە عێراق دەکات، جگە لە پێگەی عێراق وەک پردێکی ناوچەیی کە خۆراک دەدات بە ڕۆڵی خۆی لە سووریا و لوبنان، هەوڵدەدات گۆڕانکارییە سیاسییەکانی عێراق بە شێوەیەک بگونجێنێت کە وا بکات نوێنەرایەتی دەرفەتێک بکات نەک هەڕەشە. لەوانەیە ئێران دیارترین لایەن بێت لە هاوکێشە سیاسییەکانی داهاتووی عێراقدا، بەتایبەتی کە چوارچێوەی هەماهەنگی لە قەیرانەکە، سەرکەوتووانە دەرکەوت، دوای سەرکەوتنی لە هێنانی کورد و سوننە بۆ بەشداریکردن لە هاوکێشەی دەسەڵات، سەرەڕای بەشدارینەکردنی ئەلسەدر لە حکومەت. بەڵام ئێران هەوڵی کۆنتڕۆڵکردنی دەدات، و ڕێگری دەکات لەوەی کە ئیستفزازی بکات، بۆ ئەوەی جارێکی دیکە دیمەنەکە بەرەو هەڵکشان نەدات و بۆ ئەوەی جارێکی دیکە نفوزی خۆی لە عێراق مسۆگەر بکاتەوە، دوور لە هەر سوپرایزێک کە ڕەنگە ئەلسەدر یان هێزەکانی ئۆکتۆبەر لە داهاتوودا بیخەنە ڕوو قۆناغ (٨).

سێیەم: کاریگەری هەژموونی ئێران لە عێراق

ئێران لە چوارچێوەی ئەوە سیاسەتەی کە لە عێراق پەیڕەوی دەکات جۆرەها ئامراز و میکانزمی بەکاردێنێت بۆ ئەوەی نەک کۆنتڕۆڵی پرۆسەی سیاسی و لایەنی سەربازی و ئەمنی بکات بەڵکو ئامانجی کۆنتڕۆڵکردنی سەرجەم پایە و و سێکتەرەکانە وەک لایەنی ئابووری و بازرگانی، کولتووری و فەرهەنگی، هەروەها ڕووچونی کۆمەڵایەتی بۆ ئەوەی لە ڕووی ئایدۆلۆژیاوە بەرژەوەندییەکانی خۆی لەگەڵ دۆخی عێراق هاوشان بکات. لەم چوارچێوەیەشدا چەندین ئامرازی جۆراوجۆر هەن کە تاران کاری لەسەر دەکات، دەکرێت بەم شێوەیەی ئاماژەیان بۆ بکرێت (٩):

1. ئامرازی ئایدیۆلۆژی و مەزهەبی:

ئێران لە ڕەهەندی مەزهەبی تائیفی بە شێوەیەک کە سیاسەتی خۆی و پەیوەندییەکانی لەگەڵ لایەنە چەکدارەکان و میلیشیاکان بەڕێوەبردووە، بە تایبەت ئەوانەی باوەڕیان بە “بیرۆکەی ویلایەتی فەقییە” هەیە، لە لایەکی دیکەوە هێز و لایەنە ئیسلامییە شیعەکان ئێران بە ڕەهەندێکی ستراتیژی و قووڵایی بۆ خۆیان و چالاکییەکانیان دەزانن و توانیویەتی بە خستنەڕووی خۆی وەک “پارێزەری مەزهەب”، و ململانێی ئایدیۆلۆژی لە عێراق بۆ دەستەبەرکردنی سەرکەوتنی شیعەکانی، بە تایبەت لە نێو گەنجە شۆڕشگێڕە بە جۆش و خرۆشەکاندا کە لەهەمانکاتدا بەدەست بارودۆخی سەختی ئابوورییەوە دەناڵێنن، بۆ ئەوەی لە ڕیزی میلیشیا چەکدارەکانی سەر بە پارتە سیاسییەکان کە دڵسۆزییان بە پلەی یەکەم بۆ ڕێبەری مەزنی ئینقلابی ئێرانە، ئەو شتە بدۆزنەوە کە ئاواتەخوازن.

ئێران لە ڕێگەی میلیشیاکانیەوە لە عێراق کاردەکات بۆ قڕکردنی سوننەکان یان بیانخاتە بەردەستی خۆی، ڕوونیدەکاتەوە کە کوتلەکانی وەک حزبوڵڵا لە عێراق و عەسائیب ئەهلی حەق ڕۆڵی نەرێنی دەگێڕن لە بەئامانجگرتنی سوننەکان، ئەوانیش دەیانەوێت بڕیارێکیان هەبێت- دەسەڵات دروستکردن تەنانەت لە پارێزگا سوننەکانی وەک ئەنبار، نەینەوا، سەڵاحەدین و دیالە، کە لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٤ەوە شاهیدی شەڕێکن دژی داعش. بۆ چاودێران شاراوە نییە کە ئێران تەنانەت ئەو سیاسەتمەدارە سوننانەی کردۆتە ئامانج کە لە ناوخۆ و دەرەوە جووڵە دەکەن بۆ ڕاگرتنی فراوانبوونی ئێران لە عێراق، لە ڕێگەی تۆمەتی هەڵبەستراوەوە بۆ ڕاگرتنی چالاکییەکانیان لە دژی ئێران(10).

2. پاڵپشتی ماددی/ دارایی:

ئەو پاڵپشتییە داراییە گەورەیەی کە ئێران پێشکەشی لایەنە شیعەکان و میلیشیا چەکدارەکان لە عێراق دەکات، نوێنەرایەتی یەکێک لە گرنگترین هۆکارە کاریگەرەکانی کاریگەریی ئێران دەکات بۆ چەسپاندنی نفوزی خۆی لە نێو هاوپەیمانەکانی و کاریگەرییان لەسەر پێکهاتەی شیعە.

3. گێڕانی ڕۆڵی ناوبژیوانی:

لە کاتی قەیرانی سیاسی و ململانێی نێوان گرووپ و میلیشیا و پارتە شیعەکاندا، ئێران ڕۆڵی ناوبژیوانی سیاسی دەبینێت لە ئەگەری سەرهەڵدانی جیابوونەوە لە نێوان حزبەکان و میلیشیا چەکدارەکاندا، ئێران هەمیشە کاری کردووە بۆ ئەوەی حزب و بزووتنەوە شیعەکان لە یەک بلۆکدا بمێننەوە کە پشک بۆ هەمووان گەرەنتی بکات بۆ ئەم هێزانە لە دامەزراوەکانی دەوڵەتدا، هەورەها بۆ ئەوەی ڕووبەڕووبوونەوەی سیاسی ڕوونەدات کە هەڕەشەی  ئاڵۆزکردنی دۆخەکە بدات بە جۆرێک کە لە کۆنتڕۆڵی تاران دەربچێت و ئەو دەستکەوتانەی کە لە پڕۆسەی سیاسی عێراق بەدەستی هێناون لەباریان ببات بەردەوام کار لەسەر میکانزمی ناوبژیوانی دەکات بۆ یەکلای کردنەوەی ناکۆکی و جیاوازییەکان. لە لایەکی دیکەوە ئێران شوێنکەوتوانی میلیشیا چەکدارەکانی بەکارهێنا بۆ وروژاندنی گرژییە تائیفیەکان و هاندانی توندوتیژی سیاسی، بۆ ئەوەی دواتر بە شێوەیەکی دیپلۆماسی پێشڕەوی بکات بۆ چارەسەرکردنی ئەم ململانێیانە، ئەمەش گەرەنتی ڕۆڵی وەک نێوەندگیری لە عێراقدا دەکات.

4. پڕوپاگەندەیی میدیایی:

 ئێران دەیان میدیا و کەناڵی سەتەلایت شیعەی عێراقی کۆنتڕۆڵ دەکات، کە لە ڕێگەیەوە ئامانجی کاریگەری لەسەر بیروڕای گشتی لە عێراق و بیرۆکە و ڕەوتەکان لە بەرژەوەندی خۆیدا هەیە، ئەم دەزگا ڕاگەیاندنانە دیدگاکانی ئێران سەبارەت بە کاروباری عێراق، یان پێشهات و ڕووداوەکانی ناوچەکە ڕوودەدەن، بەرەوپێش دەبەن. هەموو لایەنێکی سیاسی یان میلیشیایەکی چەکدار، لە ڕێگەی میدیاییەوە کە پەرە بە بیرۆکەکانی ئەزموونی ئێرانی و سەرپەرشتیکردنی دەدات، و کەناڵە عێراقییەکان مانگانە بە ملیۆنان دۆلار بودجە وەردەگرن بەو مەرجەی پابەندبن بەو ستراتیژیەتەی تاران کە لە عێراق پەیڕەوی دەکات.

5. سیاسەتی بەدیل:

ئێران ستراتیژییەتی فرەچەشنی و فرەیی حیزبە سیاسییەکان و میلیشیا چەکدارەکانی عێراقی گرتۆتەبەر و هانی زۆرێک لە سەرکردە و کەسایەتییەکانی داوە بۆ لادان و پێکهێنانی گرووپی سەربازی نوێی تایبەت بە خۆیان، ئەم گرووپە نوێیانە وادەکەن تاران بتوانێت لایەنی سیاسی و سەربازیی خۆی هەمەچەشن بکات لە عێراق، هەروەها ڕێگەی پێبدات جێگەی هەر لایەنێک بگرێتەوە کە هەوڵی ڕۆشتنی بدات. سەبارەت بە سیاسەتەکەی لە بوارەکانی تردا، بەتایبەتی لە ژێر ڕۆشنایی هۆشیاری لایەنە جیاوازەکان و میلیشیاکان لە گرنگی پێویستییان بە پشتیوانی ئێران، کە ئەگەر بکشێتەوە لەوان، ناتوانن لە گۆڕەپانی عێراقدا بمێننەوە (11).

چوارەم: چەسپاندنی هەژموونی ئێران لە عێراق

ئێران، بۆ ئەوەی پایەکانی هەژموونی خۆی لە عێراق جێگیر بکات و ئاڕاستەی پرۆسەی بەپێی بەرژەوەندییەکانی خۆی تەحەکوم پێ بکات، جۆرەها فاکتەر و هۆکار بەکاردێنێت وەک ئامرازێک کە هاوشان بێت لەگەڵ ستراتیژییەتی گشتی و خزمەتی ئەو ئاڕاستەیە بکات کە نەک تەنها لە عێراق بەڵکو لەسەر ئاستی ناوچەکەش بتوانێت لە ڕێگەی ئەو ئامرازانەوە خۆی بخزێنێتە نێو هەموو کایە و جومگەکان، لێرەدا دەکرێت ئامرازەکان بەم شێوەیەی خوارەوە ڕوون بکەینەوە؛

یەکەم: ئامرازە سیاسییەکان:

یەکەم هەنگاوەکانی ڕۆڵی سیاسی ئێران لە عێراقدا لە پاڵپشتیکردنی حکومەتێک سەرچاوەی گرتووە کە شیعەکان تێیدا باڵادەست و یەکلاکەرەوە بوونە، ئەمەش جۆرە دەسەڵاتەش لەلایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە بەسەر گۆڕەپانی سیاسی عێراقدا سەپێندرابوو، هەروەها هەستکردنی ڕژێمی ئێران بەوەی کە ئەم ئەزموونە هێشتا  بەتەواوی پێنەگەیشتووە و ڕەگ و ڕیشەی بە تەواوی نەچەسپاندووە، بۆیە  دەبێت لە ڕێگەی تارانەوە ئەمە بەدی بێت و دەسەڵاتی سیاسی بە تەواوی ڕەنگدانەوەی خواست و بەرژەوەندییەکانی تاران بێت. لەم چوارچێوەیەشدا بۆ ئەوەی ئێران سەرکەوتوو بێت لە گەیشتن بەو ئامانجە سیاسییانەی کە لە دوای ساڵی 2003وە دەستی پێکردووە، جەختی کردۆتە سەر فاکتەری پێکهاتەی کۆمەڵگە لە عێراق کە ڕێژەیەکی زۆری شیعەن و پەیوەندییەکی توند و تۆڵی مەزهەبییان لەگەڵ ئێران هەیە. ئێران بە بیانووی یەکگرتوویی عەقیدە و پێویستی پابەندبوونی شیعە بە پارێزگاری کردن لە بیرۆکەی ویلایەتی فەقیە لەسەر بنەمای لێکدانەوە ئایینیەکانی خۆی بۆ ئەوەی بنەمایەکی جەماوەی دروست بکات بە مەبەستی پشتیوان کردن لە ئاراستەی سیاسەتەکانی. ڕۆڵی سیاسی ئێران لە عێراق لە میانەی دامودەزگاکانی حکوومەتی عێراقدا ڕەنگیداوەتەوە. لە ئێستادا بزووتنەوە و لایەنە سیاسییە شیعەکان کە لە پرۆسەی سیاسی و ناوەندەکانی بڕیاردان چالاکن، ئەمەش وا کردووە کاریگەری لەسەر ڕووداو و پێشهاتە هەنووکەییەکان و ئەو سیاسەتانەی کە گیراوەتەبەر ئاسانتر بێت (١٢).

لەڕووی سیاسییەوە ئێران کاردەکات بۆ ئەوەی بەردەوام بێت لە ناسەقامگیرکردنی دۆخی سیاسی عێراق و لاوازکردنی حکومەتەکانی عێراق و دروستکردنی نوخبەی سیاسی کە قەرزاری دڵسۆزی و گوێڕایەڵی ئێرانن، تا حکومەتەکانی عێراق لاوازتر و زیاتر پێویستیان بە ئێران بێت، ئێران زیاتر بە بەرژەوەندییەکانی و هەژموونی خۆی پەرە پێ دەدات. جگە لەمەش، ڕۆڵی ئێران لەڕێگەی پێشکەشکردنی ڕاوێژ بە سیاسەتمەداران و بڕیاردەرانی عێراق لەسەر زۆرێک لە پرس و کێشە سیاسی و ئابوورییەکانی عێراق لایەنێکی دیکەیە لە چوارچێوەی ئامرازە سیاسییەکان (١٣).

تاران لە ڕێگەی باڵیۆزخانەکەی لە بەغدا و کونسوڵخانەکانی لە بەسرە، کەربەلا، هەولێر و سلێمانی، کاریگەریی خۆی بەکاردەهێنێت. هەروەها باڵوێزەکانی که له دوای ساڵی 2003 دامەزراون له “هێزی قودس”ی “سوپای پاسدارانی ئێران” که بەرپرسه له ئۆپەراسیۆنه نهێنییەکانی دەرەوەی سنوورەکانی وڵاتەکەی، خزمەتییان کردبوو و ئەمەش ئەو ڕۆڵه پشتڕاستدەکاتەوه که دەزگای ئەمنی ئێران له داڕشتن و داڕشتن و… جێبەجێکردنی سیاسەتی ئێران لە عێراق (١٤).

دووەم: ئامرازە ئایینییەکان

ئێران لە بابەتی ئایینیدا پێشکەوتن و کاریگەریی بەدەستهێناوە، هەروەها بەشێکی گەورەی لە ژێر ناوی “شیعیزم”دا کۆنترۆڵکردووە، بە وروژاندنی پرسە تائیفیەکان بە ئامانجکردنی هێماکانی سوننە و پەرەپێدانی بیرۆکەی ستەمکاری. ئێران ڕۆڵێکی چالاکی ئایینی هەیە لە جووڵاندنی پرسە سیاسییەکان لە ڕێگەی فەتوای ئایینی کە لەلایەن پیاوانی ئایینی پەیوەست بە بیرۆکەی ویلایەتی فەقیە دەردەچن (١٥).

سێیەم: ئامرازە ئابوورییەکان

ئەم ئامرازە خۆی لە هاتنە ناوەوەی بەرچاوی تاران بۆ کەرتە ئابووری و پیشەسازییە جیاوازەکان دەبینێتەوە، ئەم هاتنە ناوەوەیە زیاتر لە کەرتەکانی وەبەرهێنان، گەشتیاری ئایینی، و کەرتە بازرگانییەکان، ئاسانکاری بۆ پێدانی ڤیزە بە بازرگانان و وەبەرهێنەرانی ئێرانی، بەدەرکردنی بازرگانانی سوننە، داگیرکردنی بازاڕەکانی عێراق بە بەرهەم و کاڵای بەکاربەری هەرزانی ئێرانی، بۆ ئەوەی بتوانێت هاوبەشی بازرگانی سەرەکی عێراق بێت(١٦)،  بۆیە ئێران یەکێکە لە گەورەترین وەبەرهێنەران بیانی لە عێراق لە دوای لە ساڵی ٢٠٠٣ەوە، قەبارەی بازرگانی نێوان ئێران و  عێراق  ساڵانە دەگاتە 9 ملیار دۆلار (١٧).

چوارەم: ئامرازە ئەمنی  و سەربازییەکان

شاراوە نییە یەکێک لە ئامرازە هەرە کاریگەرەکانی هەژموونی ئێران لە عێراق بواری ئەمنی و سەربازییە، بەبیانوی جۆراوجۆر ئەم ئامرازە بەکاردێنێت چ بەشێوەی ڕاستەوخۆ لە ڕێگەی دەستوەردانی سەربازی و ناردنی ڕاوێژکاری سەربازییەوە یان بەشێوەی ناڕاستەوخۆ پاڵپشتیکردنی هەندێک گرووپ و میلیشیای چەکداریەوە بێت کە تاران بەردەوام پەنایان بۆ دەبات. هەروەها بە بیانووی پاراستنی سەردانکەران و مەزارگە شیعەکان و هاوپەیمانانی پشتیوان لە لایەنە سیاسییەکان و میلیشیا چەکدارەکان ئەم ئامرازە بەکاردێنێت (١٨). ئامرازی سەربازیی و ئەمنی لەلایەن ئێرانەوە وەک لایەنێکی کاریگەر لە چەسپاندنی هەژموونی خۆی بەکاردێنێت، کۆمەڵێک ڕووداو و گۆڕانکاری لە عێراق هاتنەپێش بۆ تاران وەک دەرفەت بەدیکران لەوانە دەستبەسەرداگرتنی بەشێکی زۆر لە خاکی عێراق بەتایبەت لە ناوچە سوننە نشینەکان لەلایەن ڕێکخراوی تیرۆرستی داعش لە ساڵی ٢٠١٤.

پێنجەم: ئامرازە کولتووری و پەروەردەییەکان

لایەنە جۆربەجۆرەکانی ئێران کاردەکەن بۆ دابینکردنی پارەی ناوەندەکانی خوێندن، پەیمانگەکان و دەزگاکانی ڕاگەیاندن بۆ ڕاکێشانی کەسایەتییە چالاکەکانی ناو کۆمەڵگەی شیعەی عێراق و ناردنیان بۆ شارەکانی ئێران. زانکۆکانی ئێران داواکارییان ئاڕاستەی بەشێک لە زانکۆکانی عێراق کردووە بۆ میوانداریکردنی مامۆستایانی زانکۆ بە مەبەستی ئاڵوگۆڕی ئەکادیمی، بەڵام هەرکەسێک بچێتە ئەوێ خۆی وەک میوان دەبینێتەوە کە کەوتۆتە ژێر پرۆگرامێکی چڕ و پڕ بە ئامانجی هاندانی ئەزموونی ئێرانی. عێراق بووەتە شوێنێکی سەرەکی گەشتیارانی ئایینی ئێران، بەو پێیەی مانگانە نزیکەی ٤٠ هەزار ئێرانی سەردانی نەجەف و کەربەلا لە عێراق دەکەن، هەروەها خەمڵاندنەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە نزیکەی سێ بۆ چوار ملیۆن کەس لە کاتی ئاهەنگەکانی ساڵانەدا سەردانی عێراق دەکەن، هەروەها نەجەف بووەتە جێگای سەرنجی وەبەرهێنانەکانی ئێران، و بەم شێوەیە ئێران کاریگەری خۆی لە عێراقدا ڕۆژ دوای ڕۆژ زیاتر دەچەسپێنێت(١٩).

شەشەم: ئامرازە کۆمەڵایەتییەکان

لەشکرکێشی ئێران بۆ ناو کۆمەڵگەی عێراق دەستیکردووە بە گرنگیدان بە گەنجان بۆ ئەوەی بیانکەنە چەکدار لە میلیشیا چەکدارەکاندا کە دڵسۆزی ئێران بن و نوێنەرایەتی هێڵە پێشکەوتووەکانی بەرگری بکەن، گەنجانی شیعەش دەچنە ڕیزەکانی ئەو میلیشیایانە، بەشێکی زۆری ئەوانیش دڵسۆزی باڵە سەربازییەکانن کە باوەڕیان بە “پاراستنی بیرۆکەی ویلایەتی فەقیه” هەیە و پەیڕەوی لە فەتوای “جیهادی” دەکەن کە لەسەری دروستبووە، لە ئەنجامدا میلیشیای هێزەکانی کۆکردنەوەی جەماوەری لە عێراق (٢٠).

دەرئەنجام

• ڕووخانی ڕژێمی بەعس لەعێراق لەلایەن ئەمریکا و هێزەکانی هاوپەیمانان لە ساڵی ٢٠٠٣ بە خاڵێکی وەرچەرخان هەژماردەکرێت هەم بۆ خودی عێراقیەکان و هەمیش بۆ کۆی گشتی ناوچەکە. ئەم گۆڕانکاریەش تەنها لەسەر ئاستی عێراق نا بەڵکو هۆکارێک بوو بۆ سەرهەڵدانی گۆڕانکاری گەورە لەتەواوی ناوچەکە.
• کۆتایی پێهێنانی گەورەترین و سەرسەخترین دوژمن و نەیاری ئێرانی لەناوچەکە کە ڕژێمی بەعس بوو لەعێراق لەلایەن ئەمریکا و هێزەکانی هاوپەیمانان گەورەترین خزمەتی بەبەرژەوەندییەکانی تاران کرد.
• لەدوای قۆناغی نەمانی ڕژێمی بەعس ئێران هەم لەنێو عێراق هەمیش هەنگاوەکانی لەسەر ئاستی ناوچەکە لەلایەن ئەمریکا و بەشێکی زۆر لەدەوڵەتانی ناوچەکە وەک گەورەترین هەڕەشە لەبەردەم سەقامگیری ناوچەکە دەناسێنن.
• دەتوانرێت بگوترێت ئێران سوودمەندترین دەوڵەتە لە بارودۆخی عێراق لەپاش ساڵی ٢٠٠٣. چونکە لەدوای نەمانی سەدام حسێن هەموو دەروازەکان کرانەوە بۆ ئەوەی ئێران کاریگەری و پێگەی خۆی لەنێو جومگە سەرەکیەکانی دەسەڵات لەعێراق. پەیڕەوکردنی ئەو جۆرە سیاسەتە لەلایەن ئەمریکاوە لەعێراق هۆکاری سەرەکی بووە بۆ ئەوەی ئێران وەک ئەکتەرێکی کاریگەر ڕۆڵ بگێڕێت لەپرۆسەی سیاسی لەعێراق.
• لێرەدا تەنها فاکتەری ناوخۆ نییە کە یارمەتیدەر بووە بۆ ئەوەی ئێران هێز و حاکمیەتی لەعێراق بسەپێنێت، بەڵکو شان بەشانی فاکتەری ناوخۆ، لەلایەک دەرئەنجامی پەیڕەوکردنی سیاسەتی ئەمریکاش لەعێراق لەلایەکی تریشەوە وەرنەگرتنی هەڵوێستی جددی لەلایەن ئەمریکاوە لەبەرامبەر سیاسەتە فراوانخوازییەکانی ئێران لەعێراق هۆکاری سەرەکی بوو بۆ ئەوەی هەژموون و نفوزی ئێران لەعێراق ڕووی لەهەڵکشان بێت.
• لەم بارەوە ئەمریکا نە لەبەرامبەر پشگیریکردنی ئێران لە دروستکردنی پارت و گرووپە سیاسیەکان لەعێراق نە لەپشتگیری سەربازی تاران بۆ بەغدا لەشەڕی بەرامبەر داعشدا هەنگاوی پێویستی لەپێش نەگرت بۆ سنووردارکردنی کاریگەری و پێگەی ئێران لەعێراق.
• لە دوای گۆڕانکارییە ناوخۆییەکانی عێراق ئێران لەڕێگەی دروستکردنی پارتی سیاسی و گرووپە مەزهەبییەکانەوە خزاوەتە نێو پرۆسەی سیاسی لە عێراق. ئەو پارتە سیاسی و گرووپە مەزهەبیانەش کە گەیشتنە دەسەڵات دوای ماوەیەکی کورت دەستیان کرد بە پەراوێزخستنی لایەن و پێکهاتەکانی تر لە لوتکەی دەسەڵات، بەو مانایەی جومگە سەرەکییەکان و بڕیاری یەکلاکەرەوە تەنها لەدەستی ئەو پارت و گرووپانەیە کە هاوپەیمان و لایەنگری سەرەکی تارانن. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی دەسەڵاتی سیاسی لەعێراق لەجیاتی ئەوەی لەسەر بنەمای بەرژەوەندی پێکهاتەکان کاربکات، بەپێچەوانەوە بەگشتی لەسەر بنەمای بەرژەوەندی هێزە دەرەکییەکان، بەتایبەتی لەسەر بنەمای بەرژەوەندی و پاراستنی پێگە و نفوزی تاران کار دەکات.
• ئەم جۆرەی سیاسەتکردن یان ئیدارەدانی دەوڵەت لەعێراق هۆکارێکی سەرەکییە لەوەی بارودۆخی ناسەقامگیری، پێکەوە نەگونجاو، نادڵنیایی و بێ چارەسەری کێشەکان لەعێراق بەرەو قۆناغی توند و تیژی پێکدانانی نێوان پێکهاتەکان بڕوات. بەم شێوەیە ئێران لەبارودۆخێکی وا شێواودا ڕوانگە و تێڕوانینی خۆی لە عێراق دەسەپێنێت. تاران لەلایەکەوە لەڕێگەی دروستکردنی پارتی سیاسی و گرووپی مەزهەبی لەنێو شیعەکان لەسەر ئاستی سیاسی حاکمیەت و دەسەڵاتدارێتی خۆی بینا دەکات، لەلایەکی تریشەوە لەڕێگەی دەزگا دبلۆماسی و هەواڵگرییەکانییەوە ئەو دەسەڵات، حاکمیەت، هەژموون و پێگەیەی کە هەیەتی لەعێراق قایمتر دەکات. بەمەش تاران دەتوانێت پارێزگاری لە نفوز و پێگەی خۆی بکات لەعێراق.
• ئەم جۆرە سیاسەتەی ئێران لەعێراق لەلایەن بەشێک لە دەوڵەتانی ناوچەکە و ڕۆژئاوا بەتایبەتی ئەمریکا سەرزەنشت دەکرێت و وەک مەترسی و هەڕەشە دەبینرێت لەسەر ئاسایشی ناوچەکە. بەمانایەکی تر دەستوەردانی ئێران لەعێراق بەردەوام لەلایەن دەوڵەتانی ناوچەکە و بەشێک لە دەوڵەتانی ڕۆژئاوا لە پێش هەمووشیانەوە ئەمریکا هۆشداری دەدەن لەبارەی سیاسەتی ئێران لە عێراق و نیگەرانی و مەترسی خۆیان لەبارەی ناسەقامگیری بارودۆخی عێراق و ناوچەکە دەخەنەڕوو، سیاسەتە فراوانخوازی و دەستوەردانەکانی تاران بە هۆکاری سەرەکی ئەو ناسەقامگیریە دەزانن. سەرەڕایی ئەمەش بەڵام نەتوانراوە نە لە ڕێگەی سیاسەتی ئەمریکا و نە لە ڕێگەی سیاسەتی دەوڵەتانی ناوچەکەش لەعێراق، پێگە و نفوزی تاران کەم بکرێتەوە، بگرە بەپێچەوانەوە ڕۆژ دوای ڕۆژ هەژموونی ئێران ڕووی لەهەڵکشانە لە عێراق. کەواتە دەتوانرێت بگوترێت ئەمریکا سەرکەوتوو نەبوو لە ڕزگارکردنی عێراق لەژێر نفوزی ئێران. ئەم دوو ئاڕاستە جیاواز و دژبەیەکەی کارکردن لەعێراق، کە ئەمریکا و ئێران پەیڕەوی دەکەن، هۆکاری سەرەکی دروستبوونی ناکۆکی سیاسی نێوان لایەن و پێکهاتەکان، پێکدادانە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆکان، ناسەقامگیری و قوڵبوونەوەی قەیرانەکانە.
• یەکێکی تر لە دەرئەنجامی ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە کە نەبوونی سیاسەتێكی ڕوون و یەکگرتوو، یان لاوازی ستراتیژیەتی دەوڵەتانی سوننە مەزهەب لەعێراق و ناوچەکە لەبەرامبەر سیاسەتی فراوانخوازی تاران هۆکارێکی ترە بۆ ئەوەی بارودۆخەکە بگاتە ئەم ئاستە و ئێران ئەم بۆشاییەی وەک دەرفەت قۆستۆتەوە لەپێناو جێبەجێکردنی سیاسەت و ستراتیژیەتی هەژموونگەرایی لەدەوڵەتانی ناوچەکە بەتایبەتیش لەعێراق، سووریا و یەمەن. تاران پێکهاتەی شیعەکان لەعێراق وەک دەرفەت و ئامرازێک دەبینێت، چونکە زیاتر لەنیوەی پێکهاتەی کۆمەڵگە پێکدێنن و لایەنەکانی تر ناتوانن ڕکابەریان بکەن لەسەر کورسی دەسەڵات، واتە کورسی دەسەڵاتی سەرەکی بەپێی بنەمای پێکهاتەی دەوڵەتی نوێی عێراق لەژێر دەستی شیعەکاندایە، ئەمەش بۆ ئێران وەک دەرفەتێک دەبینرێت بۆ ئەوەی لەڕێگەی عێراقەوە بگات بە دەوڵەتانی ناوچەکە، بەتایبەتیش بۆ ئەو دەوڵەتانەی شیعەی تێدا دەژیت. بۆ نموونە تاران لەڕێگەی عێراق و سووریاوە شیعەکانی لوبنان وابەستەی خۆی کردووە. واتە ئێران، عێراق و سووریا وەک دەوازەی گەیشتن بە لوبنان بەکاردێنێت. لێرەدا هەرچەندە بەشێک لەدەوڵەتانی سوننە لەناوچەکە کاردەکەن بۆ ئەوەی ئەم سیاسەتە هەژموونگەرایی و فراوانخوازیەی سنووردار بکەن، بەتایبەت لەلایەن عەرەبستانی سعودیە، بەڵام سەرباری هەموو ئەمانەش تاران بەردەوامە لەفراوانکردنی تەوەری شیعەگەرێتی لەناوچەکە.

پەراوێزەکان

1. Felter, J. & Fishman, B. (2008, October). “Iranian Strategy in Iraq, Politics and Other Means”. Combating Terrorism Center at West Point, Occasional Paper Series, 12-13.
2. ڕەحیم، پەرویز. (٢٠١٤). “بنەماکانی هزری و چوارچێوەی تیۆری سیاسەتی دەرەوەی کۆماری ئیسلامیی ئێران”. چاپی یەکەم، هەولێر: دەزگای چاپی موکریان. ل١١٠.
3. Barzegar, Kayhan. (2010). “Iran’s Foreign Policy Strategy After Saddam”. The Washington Quartery, 33 (1), PP.177-178.
4. Felter & Fishman, a.g.m, P.12.
5. الظاهر، عبدالله. (2017). النفوذ الايراني في العراق. مجلة البيان. عدد:364. https://shorturl.at/hsAK6 (تأريخ الزيارة: 4/١/٢٠٢٤)
6. عەبدوڵڵا، تەحسین وسو. (٢٠٢١). مالیکی و سەدر دوو جەمسەری دژبەیەک لەنێوا مالی شیعەدا. دەزگای میدیایی باسنیوس. https://shorturl.at/dKN78 (تأريخ الزيارة: ٥/١/٢٠٢٤)
7. عەبدوڵڵا، تەحسین وسو. (٢٠٢٢). عێراق بەرگەی ئۆپزسیۆنی موقتەدا سەدر ناگرێت. دەزگای میدیایی باسنیوس. https://shorturl.at/acrCH (تأريخ الزيارة: ٥/١/٢٠٢٤)
8. الياس، فراس. (2022). مآلات الدور الإيراني في العراق وفق المشهد السياسي الراهن. Strategics Think Tank. https://shorturl.at/jlmsV  (تأريخ الزيارة: ٦/١/٢٠٢٤)
9. Abdullah, Tahsen Wsu. (2018). İran’ın Irak’taki Kullandığı Siyasi Araçlar (2003’ten Günümüze). Gazi Üniversitesi, Ankara, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. S.83-107.
10. علاء الدين، فرهاد. (2020). ايران وسياسات الهيمنة في العراق. الشرق الاوسط. https://shorturl.at/hvD48 (تأريخ الزيارة: ٨/١/٢٠٢٤)

 

11. العلواني، ثامر. (2023). الخطر الايراني على العراق…… شواهدة واثاره. مركز الامة للدراسات والتطوير. https://shorturl.at/gtDLU (تأريخ الزيارة: ٨/١/٢٠٢٤)
12. الظاهر، عبدالله. و Abdullah, Tahsen Wsu. . المصدر السابق.
13. Nasr, Veli. (2006). “The Shia Revival: How Conflicts Within İslam Will Shape The Future”. New York: W.W. Norton & Company, P.137.
14. Üstüntaş, D. (2016). “İran’ın Yumuşak Gücü: Unsurlar, zorluklar”. Akademik Ortadoğu, 11 (1), S.60.
15. والی، کازم. شیعەگەری سیاسی چییە؟ ئێران چۆن بۆ پەرەپێدانی هەوڵ دەدات؟. https://shorturl.at/acekC  (ڕۆژی سەردان: 10/١/٢٠٢٤)
16. Sinkaya, Bayram. (Aralık, 2014). “Irak İle İran Arasında Stratejik Ortaklığın Derinleşmesi”. ORSAM Bölgesel Gelişmeler Değerlendirmesi, no: 19, S.5.
17. وكالة الجمهورية الاسلامية للابناء. (2023). حجم التبادل التجاري بين ايران والعراق بلغ 9 مليارات دولار. https://shorturl.at/efAG2 (تأريخ الزيارة: 10/١/٢٠٢٤)
18. Yegin, A. (2017). İran’ın Bölgesel Faaliyetleri ve Güç Unsurları. İstanbul: Seta Kitapları, S.120-121.
19. الياس، فراس. المصدر السابق.
20. Şahin, M. (2006). “Şii jeopolitiği:İran için Fırastlar ve Engeller”. Akademik Ortadoğu, 1(1), 45.