كوردی
ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست چۆن بوو به مه‌يدانى ململانێى پۆتين له‌گه‌ڵ ئه‌مەريكا
وه‌رگێڕان لە ئینگلیزییەوە: سامان سه‌ڵاح
ململانێكانى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست به‌رده‌وامه له ئاڵۆزبوون و داهاتووى پێگه‌ى ئه‌مەريكاش له ناوچه‌كه‌دا له پێشه‌نگى مشتومڕه‌كانى سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌دا ده‌مێنێته‌وه. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا، ئه‌و مشتومڕانه به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنى ڕۆڵى ڕووسيا له ناوچه‌كه‌دا -به تايبه‌تى به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنى ئه‌وه‌ى كه مۆسكۆ چۆن په‌يوه‌ندييه به‌رگريكارييه‌كانى به‌كار ده‌هێنێت بۆ به زيندوويى هێشتنه‌وه‌ى ململانێيه‌كى درێژخايه‌ن له‌گه‌ڵ ئه‌مەريكادا له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا- ناته‌واو ده‌بن.
له پاشخانى په‌ره‌سه‌ندنى ململانێى ئێران و بريكاره‌كانى له‌گه‌ڵ ويلايه‌ته يه‌كگرتووه‌كان و ئيسڕائيلدا، پرسى كيبڕكێى درێژخايه‌نى نێوان زلهێزه‌كان ئاماده‌گیى به‌رده‌واميان هه‌يه. له‌م نێوه‌نده‌دا ڤلاديمێر پۆتينى سه‌رۆكى ڕووسيا باوه‌ڕى وايه كه خه‌ريكى شه‌ڕى مانونه‌مانه له‌گه‌ڵ ويلايه‌ته يەکگرتووه‌كان و بڕواشى وايه كه ده‌توانێت له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا شێوە به‌و كێبڕكێيه‌ى بدات و ئاڕاسته‌ى بكات.
به‌ر له‌وه‌ى كه ڕووسيا ده‌ست به له‌شكرکێشييه فراوانه‌كه‌ى بكات بۆ سه‌ر ئۆكراین له 2022، ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست و باكوورى ئه‌فەريقا بووبوون به دووه‌م گه‌وره‌ترين بازاڕى چه‌ک و چۆڵى ڕووسى. ڕووسياش بوو به يه‌كێک له گه‌وره‌ترين وڵاتانى هه‌نارده‌كه‌رى چه‌ک له جيهاندا و له‌و بواره‌دا ته‌نها ويلايه‌ته يه‌كگرتووه‌كانى له پێشه‌وه بوو.
به‌ڵام له‌گه‌ڵ سه‌رقاڵبوونى ڕووسيا به ئۆكراینەوە، داڕێژه‌رانى سياسه‌تى ده‌ره‌وه ده‌بێت چاودێریى بارودۆخى بازرگانیى چه‌كى ڕووسى و ئه‌و كاريگه‌رييانه بكه‌ن كه په‌يوه‌ندييه به‌رگريكارييه‌كانى له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا هه‌يانه له سه‌ر به‌هێزكردنى هه‌ژموون و به‌رژه‌وه‌نييه ستراتيژييه گه‌وره‌تره‌كانى. ئاماده‌گیى به‌رگریكارييانه‌ى ڕووسياش له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست له سه‌ر سێ پايه وه‌ستاوه: فرۆشتنى چه‌ک (هاوكات له‌گه‌ڵ ڕاهێنانى سه‌ربازیى هاوبه‌ش)، ده‌ستگه‌يشتن به بنكه سه‌ربازييه‌كان و به‌كارهێنانى هێزه شێوه‌سه‌ربازييه‌كان، له سه‌روو هه‌موويانه‌وه گرووپى واگنه‌ر كه ئه‌م دواييه ناوى له‌شكرى ئه‌فەريقاى (Africa Corps) لێ نرا.
مامه‌ڵه‌ى چه‌ک له‌گه‌ڵ ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا
زانيارييه به‌رده‌سته‌كانى په‌يمانگاى توێژينه‌وه‌ى ئاشتیى نێوده‌وڵه‌تیى ستۆكهۆڵم (SIPRI) ئه‌وه ده‌رده‌خه‌ن كه پشكى ڕووسيا له هه‌نارده‌ى جيهانیى چه‌ک ته‌نانه‌ت پێش ده‌ستپێكى جه‌نگى ئۆكراینیش كه‌مى كردووه. هۆى سه‌ره‌كیى ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه كه هيندستان گه‌وره‌ترين هاورده‌كه‌رى چه‌كى ڕووسى، ئاستى هاورده‌ى له‌و چه‌كانه كه‌م كرده‌وه (ئه‌گه‌رچى له به‌رامبه‌ردا هيندستان تا ڕاده‌يه‌كى زۆر ئاستى هاورده‌كردنى نه‌وتى ڕووسیى به‌رز كرده‌وه).
ڕووسيا به‌رده‌وام بووه له سه‌ر گرنگيدان به فرۆشتنى چه‌ک له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا و له‌م ڕووه‌وه كێبڕكێ له‌گه‌ڵ فرۆشياره باڵاده‌سته ڕۆژئاواييه‌كانى ده‌كات له ناوچه‌كه‌دا. شوباتى 2022، ڕاژه‌كارى فيدراڵیى ڕووسيا بۆ هاوكاریى سه‌ربازى-ته‌كنيكى، ڕايگه‌ياند كه له پێنج ساڵى ڕابروودا داهاتى هه‌نارده‌ى چه‌كى ڕووسى بۆ ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست گه‌یشتووه به شه‌ش مليار دۆلار بۆ هه‌ر ساڵێک، كه ئه‌مه‌ش ده‌كاته (%40-50)ى كۆى داهاتى هه‌نارده‌ى چه‌كى ڕووسى. هه‌روه‌ها ڕووسيا به تايبه‌ت له ساڵى 2021دا بوو به گه‌وره‌ترين هه‌نارده‌كه‌رى چه‌ک بۆ جه‌زائير و هه‌ندێک له پێشكه‌وتووترين سيستمه‌كانى، وه‌ک فڕۆكه‌ى جه‌نگى، له ناوياندا ”سيخۆى 57”ى فرۆشت به‌و وڵاته.
ئه‌و ڕاپۆرتانه‌ى كه پشتيان به ئه‌فسه‌رانى ئه‌مەريكى به‌ستووه، ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌كه‌ن كه پاش له‌شكركێشى بۆ سه‌ر ئۆكراین، هه‌نارده‌ى چه‌كى ڕووسى، به هۆى گه‌مارۆكان، به‌ندوباره‌كانى هه‌نارده‌كردن، ڕێگريكردن له ڕووسيا له به‌كارهێنانى سيستمى پاره‌دانى سويفت و چڕكردنه‌وه‌ى سه‌رنجى ڕووسيا بۆ پاڵپشتیى هێزه‌كانى خۆى له ئۆكراین، ڕووى له كه‌مى كردووه. له ڕاستيدا، له سه‌ره‌تاى هێرشى ڕووسياوه بۆ سه‌ر ئۆكراین، هه‌ندێک له به‌رپرسانى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست، به شێوه‌يه‌كى تايبه‌ت، نيگه‌رانیى ئه‌وه‌يان ده‌ربڕيبوو كه له‌وانه‌يه ڕووسيا به هۆى تێوه‌گلانيه‌وه له‌و جه‌نگه‌دا نه‌توانێت ئه‌و مامه‌ڵانه به‌رێته سه‌ر كه له‌گه‌ڵ وڵاتانى ناوچه‌كه‌دا له سه‌رى ڕێک كه‌وتبوون. دواى تێپه‌ڕبوونى دوو ساڵيش به‌سه‌ر جه‌نگدا، ئه‌و شكسته كه‌مه‌رشكێنانه‌ى كه سوپاى ڕووسيا له سه‌ر ده‌ستى ئۆكراینييه‌كان تووشى بوو، ئه‌و گومانانه‌ى پشتڕاست كرده‌وه و واى له پيشه‌سازیى چه‌كى ڕووسيا كرد كه ته‌واوى سه‌رنجه‌كانى بخاته سه‌ر به‌رده‌واميدان و بنايتنانه‌وه‌ى هێزه‌كانى خۆى له ئۆكراین.
له‌گه‌ڵ به‌رده‌وامبوونى جه‌نگيشدا، ئه‌و پرسياره هاته پێشه‌وه كه تا چه‌ند نواندنى لاوازى ڕووسيا له جه‌نگه‌كه‌دا كاريگه‌ریى نه‌رێنیى له سه‌ر خواستى چه‌كى ڕووسى دروست ده‌كات. له ڕاستيدا ئه‌و نواندنه لاوازه‌ش به ئاسانى بۆ ڕووسيا نه‌چووه‌ته سه‌ر، ئه‌گه‌رچى ئه‌و كاريگه‌رييه‌ى دروست نه‌كرد كه ساڵى 1991 شكتى ئه‌و هێزه عێراقييانه دروستى كرد كه له لايه‌ن سۆڤيه‌ته‌وه پڕچه‌ک كرابوون و ڕاهێنرابوون و له لايه‌ن ئه‌و هاوپه‌يمانێتييه‌وه كه ئه‌مەريكا سه‌رپه‌رشتیى ده‌كرد؛ تێک شكێنران.
به‌شێكى ئه‌م ڕاستييه‌ش بۆ جۆرى ئه‌و چه‌كانه ده‌گه‌ڕێته‌وه كه ڕووسيا هه‌نارده‌يان ده‌كات، له سه‌ره‌كيترینيان فڕۆكه‌ى جه‌نگى، مه‌كينه‌ى فڕۆكه‌ى جه‌نگى و مووشه‌كى دوورهاوێژ. ئه‌و چه‌كانه‌ش كه نواندنى لاوازيان هه‌بووه له ئۆكراین، وه‌ک تانک و ئۆتۆمبێلى زرێپۆشى جه‌نگی ”AFV”، به‌شێكى سه‌ره‌كى نين له هه‌نارده‌ى چه‌ک. سه‌ره‌ڕاى ئه‌مه‌ش، سيستمى به‌رگریى ئاسمانى هيچ نواندێكى لاواز و شكستخواردووانه‌ى نه‌بووه. بۆيه داخوازى له سه‌ر فڕۆكه‌ى جه‌نگى، مووشه‌ک و سيستمى به‌رگریى ڕووسى؛ به ئه‌گه‌رێكى زۆره‌وه به‌رده‌وام ده‌بێت، به‌ڵكوو به پێچه‌وانه‌وه، به‌كارهێنانى فڕۆكه‌ى بێفڕۆكه‌وان له لايه‌ن ئێرانه‌وه دژى وێستگه‌كانى نه‌وتى سعودى له بوقه‌يق له ساڵى 2019دا و به‌كارهێنانى ئه‌و فڕۆكه بێفڕۆكه‌وانانه و مووشه‌كى باليستى له لايه‌ن حوسييه‌كانه‌وه، هۆكارێكى سه‌ره‌كييه بۆ هێشتنه‌وه‌ى ويست له سه‌ر سيستمى به‌رگریى ڕووسى له وڵاتانى وه‌كوو سعوديه و ئيماراتدا.
له ڕاستيدا له‌م چه‌ند مانگانه‌ى دواييدا هه‌ندێک له كاربه‌ده‌سته هه‌رێمييه‌كان به شێوه‌يه‌كى نهێنى تێبينیى ئه‌وه‌يان كردووه كه گه‌مارۆى ڕۆژئاوا بۆ سه‌ر چه‌كى ڕووسى، ئه‌و ڕاستييه‌ى له خۆيدا هه‌ڵگرتووه كه خواست له سه‌ر ئه‌و چه‌كانه هێشتا به‌رده‌وامه. مايسى 2023، هه‌ندێک له‌و كۆمپانيایانه‌ى دروستكردنى چه‌كى ڕووسى كه په‌يوه‌ندیى ڕاسته‌وخۆيان به سوپاى ڕووسياوه هه‌يه، له ناويشياندا ئه‌و كۆمپانيایانه‌ى كه هێليكۆپته‌ره دروستكراوه‌كانيان به شێوه‌يه‌كى به‌ربڵاو به‌شدارن له جه‌نگى ئۆكراین و له لايه‌ن ڕۆژئاواوه گه‌مارۆيان له سه‌ر دانراوه، هێنرانه سعوديه بۆ به‌شداريكردن له پێشانگايه‌كى بازرگانيدا. له كۆتایى ساڵه‌كه‌شدا خودى پۆتين سه‌ردانى سعوديه و ئيماراتى كرد و له‌وێ ئاماژه‌ى به‌وه كرد كه ئيمارات گه‌وره‌ترين هاوبه‌شى بازرگانیى ڕووسيايه له جيهانى عه‌ره‌بيدا. به پێى زانيارييه به‌رده‌سته‌كانيش، له گفتوگۆكانياندا باسيان له مامه‌ڵه‌ى ته‌كنه‌لۆژياى پێشكه‌وتوو كردووه. جه‌زائيريش له لاى خۆيه‌وه، له كۆتايى 2023دا كۆبوونه‌وه‌ى سه‌ربازیى له‌گه‌ڵ ڕووسيادا ئه‌نجام دا.
له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا ئه‌وه هه‌يه كه دۆخه‌كه به نيسبه‌ت كۆمپانیاى ڕۆسۆبۆرۆنئيكسپۆرت، كۆميانياى نيشتمانیى دروستكردنى چه‌ک له ڕووسيا، زۆر باش نييه. ته‌نانه‌ت ڕووسيا بۆ خستنه‌وه سه‌ر پێى گه‌نجينه سه‌ربازييه‌كه‌ى كه به هۆى شه‌ڕى ئۆكراینەوه زيانى به‌ر كه‌وتووه، هه‌وڵی داوه به‌شێک له‌و سيستمه به‌رگرييانه بگه‌ڕێنێته‌وه كه پێشتر به هه‌ندێک وڵاتى دابوو. يه‌كێک له‌و وڵاتانه‌ش وڵاتى ميسڕه كه ده‌كه‌وێته ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاسته‌وه. نۆڤه‌مبه‌رى 2023، ڕۆژنامه‌ى زه واڵ ستريت جۆرناڵ ئاماژه‌ى به‌وه كردووه كه عه‌بدولفه‌تاح سيسى ئاماده‌يى ده‌ربڕيوه بۆ ڕه‌وانه‌كردنه‌وەی نزيكه‌ى 150 مه‌كينه‌ى فڕۆكه. ڕاپۆرته‌كه‌ى سه‌ره‌وه دواى چه‌ند ڕاپۆرتێكى تر هات له مانگى نيساندا له باره‌ى ڕه‌زامه‌ندیى ميسڕه‌وه بۆ ناردنى چل هه‌زار مووشه‌ک بۆ ڕووسيا، كه دواتر به هۆى فشاره‌كانى ئه‌مەريكاوه ڕێكکه‌وتنه‌كه هه‌ڵوه‌شايه‌وه.
ئه‌م وێنه گشتييه ئه‌وه ده‌خاته ڕوو كه ئه‌گه‌رچى هه‌نارده‌ى چه‌كى ڕووسى له‌وايه‌نه له دوورمه‌ودادا سنووردار بووبێت، به‌ڵام ڕووسيا به ئاگاييه‌وه چاوى له سه‌ر ناوچه‌كه ده‌هێڵێته‌وه، كه وه‌ک مه‌يدانێكى گرنگ ده‌يبينێت بۆ هاوسه‌نگیى ئه‌و هێزه گه‌ورانه‌ى كه په‌ليان بۆ هاويشتووه. فرۆشتنى چه‌كيش له نووكى ڕمى سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى ڕووسیای داوه و به ئه‌گه‌رى زۆره‌وه به‌و شێوه‌يه‌ش ده‌مێنێته‌وه.
په‌يوه‌ندیى نزيكى سه‌ربازى له‌گه‌ڵ ئێران
هێرشى سه‌ر ئۆكراین هاوكاریى ستراتيژیى له زۆر بواردا لە نێوان ڕووسيا و ئێران خێراتر كرد، له ناويشياندا له بازنه سه‌ربازييه‌كه‌دا. ئه‌م ڕه‌وشه‌ش وا دياره به‌رده‌وام ده‌بێت.
دوابه‌دواى هێرشى سه‌ر ئۆكراین، چه‌ندين ڕاپۆرت له باره‌ى هاوبه‌شيى فراوانى ته‌كنه‌لۆژياى به‌رز و سه‌ربازييه‌وه له نێوان ئێران و ڕووسيادا ده‌رچوون، كه بوو به هۆى ئه‌وه‌ى كاربه‌ده‌ستانى ئه‌مەريكا به ئاشكرا نيگه‌رانیى خۆيان ده‌ربڕن. ئه‌فسه‌رى ئه‌نجوومه‌نى ئاسايشى نيشتمانیى ئه‌مەريكا؛ جۆن كێربى، له كۆتاييه‌كانى 2022دا ڕايگه‌ياند: ”ڕووسيا تا ئاستێكى بێ پێشينه‌ى وا هاوكاریى ته‌كنه‌لۆژى و سه‌ربازیى خستووه‌ته به‌رده‌ستى ئێران كه په‌يوه‌ندیى ئه‌و وڵاته بخاته قۆناغێكى تره‌وه.”
پێشكه‌شكردنى فڕۆكه‌ى بێفڕۆكه‌وانى هێرشبه‌رى شه‌هيد له لايه‌ن ئێرانه‌وه به ڕووسيا، سه‌رنجى زۆرى به‌لاى خۆيدا ڕاكێشا، ڕاستيشت بوێ ئه‌وه شتێكى گرنگ بوو، چونكه هيچ وڵاتێكى تر جگه له ئێران به شێوه‌يه‌كى ئاره‌زوومه‌ندانه هاوكاریى ڕووسياى نه‌كردووه ئۆكراینیيه‌كان بكوژێت. به‌ڵام ئه‌وه‌شى كه ڕووسيا پێشكه‌شى ئێرانى ده‌كات، لانى كه‌م، به هه‌مان ئاست جێگاى سه‌رنجه. كۆتايى 2023، وه‌زيرى به‌رگریى ئێران به ئاژانسى هه‌واڵى ته‌سنيمى ڕاگه‌ياندبوو كه ئێران چه‌ند ڕێكکه‌وتننامه‌يه‌كى به‌كۆتا گه‌ياندووه بۆ هاورده‌كردنى هێليكۆپته‌ر و فڕۆكه‌ى جه‌نگیى ”سيخۆى سو-35”ى ڕووسى.
هێشتا ڕووسيا ئه‌وه‌ى پشتڕاست نه‌كردووه‌ته‌وه، به‌ڵام ئه‌وه‌ى ڕوون بووه‌‌ته‌وه ئه‌وه‌يه كه ڕووسيا چه‌ند فڕۆكه‌يه‌كى ڕاهێنانى ڕه‌وانه‌ى ئێران كردووه، ئه‌مه‌ش وا ده‌كات كه فڕۆكه‌وانه ئێرانييه‌كان خۆيان ئاماده بكه‌ن بۆ بازى گه‌وره‌ترى ”سيخۆى سو-35”. ئه‌گه‌ر ئه‌م مامه‌ڵه‌يه‌ش سه‌ر بگرێت، ئه‌وا تواناى هێرشى ئاسمانیى ئێرانى به شێوه‌يه‌كى به‌رچاو زياد ده‌كات و ده‌يكات به جێگره‌وه‌ى ئه‌و گه‌نجينه كۆنه‌ى فڕۆكه ئه‌مەريكیيانه‌ى كه حه‌فتاكانى سه‌ده‌ى ڕابردوو شاى ئێران له ئه‌مەريكاى كڕى به‌ر له شۆڕشى ئيسلامیى ئێران.
ئێران هێشتا سه‌رچاوه‌ى سه‌ره‌كیى هه‌ڕه‌شه‌يه بۆ سه‌ر وڵاتانى كه‌نداو. پێدانى ”سيخۆى سو-35” به ئێران، باڵانسى هێزى ناوچه‌كه له به‌رژه‌وه‌ندیى ئێران ده‌گۆڕێت و ئه‌مه‌ش وڵاتانى كه‌نداو ناچار ده‌كات كه پلانه‌كانى ئاسايشى نيشتمانيیان ده‌ستكارى بكه‌ن. به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئه‌و مامه‌ڵه‌يه‌ش سه‌ر نه‌گرێت، ئاڕاسته‌ى هاوكاریى ستراتيژى له گه‌شه‌كردندايه، له‌وانه ڕاهێنانى سه‌ربازیى دوولايه‌نه‌ى نێوان ئێران و ڕووسيا و چه‌ند لايه‌نه‌ى نێوان ئێران، ڕووسيا و چين كه پێنج ساڵێک ده‌بێت ده‌ستى پێ كردووه.
كۆتاييه‌كانى 2019 كاتێک ئێران، ڕووسيا و چين يه‌كه‌مين ڕاهێنانى سه‌ربازیى سێقۆڵييان ئه‌نجام دا، ئه‌دميراڵ غولامڕه‌زا ته‌هانى؛ جێگرى سه‌رۆكى هێزى ده‌ريايى ئێران، به كه‌ناڵى پرێس تى ڤیی ده‌وڵه‌تی ئێرانى ڕاگه‌ياند كه ئه‌و ڕاهێنانه سه‌ربازييانه ئاماژه‌ن بۆ ئه‌وه‌ى كه په‌يوه‌ندیى نێوان ئه‌و سێ وڵاته گه‌یشتوونه‌ته ئاستێكى مانادار و ئه‌مه‌ش يه‌كه‌مين جاره كه ئێران به‌و ئاسته مانۆڕى سه‌ربازیى هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ دوو زلهێزى ده‌رياييدا ئه‌نجام بدات.
كارى پێكه‌وه‌يى نێوان ئه‌و لايه‌نانه تا ئێستاش به‌رده‌وامه. كۆتاييه‌كانى 2023 وه‌زيرى ده‌ره‌وه‌ى ڕووسيا؛ سێرگى لاڤرۆڤ ڕايگه‌ياند كه به‌ره‌وپێشچوونى هاوكارييه‌كانى نێوان ئێران و ڕووسيا گه‌یشتووه به ”هاوكاریى ستراتيژیى گشتگير”. له سه‌ره‌تاى ساڵەوه ئاژانسى هه‌واڵى ده‌وڵه‌تى ڕووسيا (TASS) ڕايگه‌ياند كه به‌ڵگه‌نامه و نووسراوه‌كان له كۆتاييدان و كه تيايدا ڕێزگرتنى دوولايه‌نه بۆ سه‌روه‌ریى هه‌ردوو وڵات جه‌ختى لێ كراوه‌ته‌وه.
له‌گه‌ڵ زيادبوون و به‌هێزبوونى په‌يوه‌ندييه ديپلۆماسى و سه‌ربازييه‌كانيشدا، سه‌ره‌ڕاى ئه‌و گێڕانه‌وه ميدياييانه‌ى كه له‌گه‌ڵ خۆيان هێناويانه، چوونه‌ناوه‌وەى ئێران وه‌ک تازه‌ترين ئه‌ندامى بريكس (BRICS) جێگاى سه‌رسوڕمان نييه. تا ئێستا ئيمارات چووەته ناو گرووپه‌كه‌وه، سعوديه‌ش بانگهێشت كراوه، ئه‌گه‌رچى تا ئێستا به فه‌رمى نه‌بووه‌ته ئه‌ندامى گرووپه‌كه. له‌گه‌ڵ گرتنه‌ده‌ستى سه‌رۆكايه‌تیى گرووپه‌كه‌شه‌وه له مانگى جەنيوه‌ریى ئه‌مساڵدا، جێگاى بايه‌خى چاودێريكردنه كه ئايا ڕووسيا له ڕێگاى ئيمزاكردنى ڕێكکه‌وتننامه‌ى به‌رگرييه‌وه هه‌وڵ ده‌دات دڵى وڵاتانى ترى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست و ئه‌فەريقا ڕابكێشێت.
فراوانكردنى ئاماده‌يى سه‌ربازى و واگنه‌ر
ئامانجى گه‌وره‌ى ستراتيژى ڕۆژئاوا ئه‌وه‌يه كه ڕووسيا له دووریى ده‌رياى ناوه‌ڕاست بهێڵێته‌وه. ئه‌و پێگه‌يه هه‌لى ئه‌وه ده‌خاته به‌رده‌ستى ڕووسيا كه فشارى ديپلۆماسى و ئابوورى له سه‌ر يه‌كێتیى ئه‌ورووپا دروست بكات و له باشوورى ناتۆشه‌وه هێزى سه‌ربازیى خۆى بخاته ڕوو.
گه‌رچى كه‌شتيگه‌لى ڕووسى له ده‌رياى ڕه‌شدا گورزى گورچكبڕى به‌ر كه‌وت، هێشتا هێزى ده‌ريایى ڕووسى تا ڕاده‌يه‌كى باش به كارايى ماوه‌ته‌وه و ده‌توانێت به مووشه‌كى كاليبه‌رى هێرشبه‌رى زه‌مينى ئامانجه‌كانى ناتۆ به درێژايى ده‌رياى ناوه‌ڕاست بپێكن. ئه‌گه‌ر ڕووسيا بتوانێت پێگه‌ى خۆى له ده‌رياى ناوه‌ڕاستدا به‌هێزتر بكات، ئه‌وا كاريگه‌ریى له سه‌ر به‌هێزبوونى له شه‌ڕى ئۆكراینيش ده‌بێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ڕۆژئاواش به‌رده‌وام بێت له سه‌ر هاوكارييه‌كانى بۆ ئۆكراین، ئه‌وا ڕووسيا چاوى له هه‌لێكى باشتره له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست و باكوورى ئه‌فەريقا، به‌و پێيه‌ى مۆسكۆ هه‌ست به گرنگیى ناوچه‌كه ده‌كات و به‌رده‌وام ده‌بێت له كێبڕكێ له سه‌ر هه‌ژموونى خۆى تێيدا.
ڕووسيا سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى واز له بنكه هه‌ميشه‌ييه‌كانى له سووريا، له سه‌روو هه‌موويانه‌وه بنكه‌ى ته‌ڕتووس و بنكه‌ى حومه‌يميم ناهێنێت، به‌ڵكوو به‌رده‌وام چاوى له‌وه‌يه كه ده‌ستى بگات به بنكه‌يه‌كى ده‌ريايى له ليبيا كه ئه‌مه‌ش له ماوه‌ى پێنج ساڵى ڕابردوودا يه‌كێک بووه له ئامانجه گرنگه‌كانى ڕووسيا له چوارچێوه‌ی چالاكييه‌كانيدا له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست. ڕاپۆرته‌كانى كۆتايى 2023 ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌كه‌ن كه ڕووسيا خه‌ريكى ده‌سته‌به‌ركردنى مافى له‌نگه‌نگرتنه له يه‌كێک له به‌نده‌ره‌كانى ڕۆژهه‌ڵاتى ليبيا، به ئه‌گه‌رێكى زۆره‌وه له ته‌برق (Tobruk)، ئه‌مه‌ش دواى ئه‌وه‌ى له 28ى سێپته‌مبه‌ردا پۆتين چاوى كه‌وت به خه‌ليفه حه‌فته‌ر؛ فه‌رمانده‌ى سه‌ربازیى ڕۆژهه‌ڵاتى ليبيا.
ئه‌گه‌رچى وا ده‌رناكه‌وێت كه ئه‌م پلانانه گه‌یشتبنه يه‌كلاكردنه‌وه‌ى كۆتايى، به‌ڵام ئه‌وه‌ى ڕوونه ئه‌وه‌يه كه ڕووسيا خه‌ريكى فراوانكردنى هه‌ژموونى سه‌ربازیى خۆيه‌تى له ليبيا. ته‌برق به‌نده‌رێكى قووڵى ئاوييه كه به دڵنياييه‌وه كاريگه‌ریى گه‌وره‌ى ده‌بێت له سه‌ر به‌هێزكردنى توانا لۆجستييه‌كانى ڕووسيا، به تايبه‌تى له به‌رامبه‌ر به‌نده‌رى ته‌ڕتووسدا كه ئاوه‌كه‌ى ئه‌وه‌نده قووڵ نييه. له لايه‌كى تره‌وه ڕووسيا به‌رده‌وامه له هه‌وڵدان بۆ ده‌سته‌به‌ركردنى به‌نده‌رێكى ده‌ريايى له سوودان له سه‌ر ده‌رياى سوور، به‌و هيوايه‌ى بتوانێت به به‌رده‌وامى ده‌ستى بگات به كه‌نداوى سوێس، زه‌رياى هيندى و نيوەدوورگه‌ى عه‌ره‌بى.
به‌شێكى زۆر له‌و هه‌وڵانه‌ى كه ڕووسيا داویەتى بۆ فراوانكردنى هه‌ژموونى سه‌ربازيى خۆى، به سه‌رپه‌رشتیى يان به هاوكاریى كۆمپانييه سه‌ربازييه به ناو ناحكومييه‌كانى وه‌ک واگنه‌ر بووه. ئه‌م گرووپه له ڕاستيدا ئامرازێكى به‌كه‌ڵكى ده‌ستى كرملين بووه. ئه‌و گرووپه‌ى كه دواى هه‌وڵى ناكامى هاوپه‌يمانه‌كه‌ى پۆتين، يه‌ڤگينى پريگۆژين بۆ كوده‌تا و دواتر مردنى له تێكشانى فڕۆكه‌كه‌يدا له مانگى ئابدا، ناوه‌كه‌ى گۆڕا. دواتر وه‌زاره‌تى به‌رگریى ڕووسيا به‌شێكى زۆر له‌و ڕێكکه‌وتنه ئه‌منى، نه‌وتى، ده‌رهێنانى ئاڵتوون و مه‌له‌فى په‌يوه‌ندييانه‌ی خسته ژێر ده‌ستى خۆيه‌وه كه گرووپه‌كه سه‌رپه‌رشتیى ده‌كرد و له‌گه‌ڵ سه‌ركرده‌كانى ئه‌فەريقادا هه‌يبوو. واگنه‌ر له ئه‌فەريقا ماوه‌يه‌ک له‌مه‌وبه‌ر ناوه‌كه‌ى گۆڕا بە تيپه‌كانى ئه‌فەريقا (Africa Corps). كرۆكى باسه‌كه ئه‌وه‌يه كه كرملين پێويستى به هێزێكى شێوه سه‌ربازى هه‌يه بۆ ئه‌نجامگه‌ياندنى ئامانجه‌كانى سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى، ئيتر به ناوى واگنه‌ره‌وه بێت يان هه‌ر ناوێكى تر.
ڕوانينێكى دووربينانه له باره‌ى ڕووسياوه
هه‌ندێک پێيان وايه پاشه‌كشه‌ى بازرگانیى چه‌كى ڕووسى و ئه‌و سزايانه‌ى كه به‌سه‌ر كۆمپانياكانى دروستكردنى چه‌كى ڕووسيدا سه‌پێنراون، ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام بن؛ وا دياره سه‌ر ده‌كێشن بۆ پاشه‌كشه‌ى توانا سه‌ربازييه‌كانى ڕووسيا و دۆڕانى له شه‌ڕى ئۆكراین، به‌مه‌ش پێوست به دڵه‌ڕاوكێ ناكات لەمه‌ڕ هه‌ژموونى ڕووسيا له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا. له ڕاستيدا ئه‌م بۆچوونه كورتبينانه و فريوده‌رانه‌يه.
ڕووسيا به‌رده‌وام ده‌بێت له كێبڕكێ له سه‌ر هه‌ژموونى خۆى له ناوچه‌كه‌دا له ڕێى هه‌وڵدان به گەیشتن به به‌نده‌ره ده‌رياييه ستراتيژييه‌كان و به‌كارهێنانى گرووپه شێوه سه‌ربازى و بريكاره‌كانيه‌وه، ئه‌مه‌ش ئه‌وانه‌يه كه ڕووسيا ده‌توانێت ده‌ره‌قه‌تيان بێت له ئه‌نجامى نه‌بوونى فشارى ڕۆژئاوادا بۆ ڕێگريكردن له‌م چالاكييانه.
له ناوخۆى ڕووسيادا جه‌نگى ئۆكراین ته‌نها وه‌كوو بابه‌تى سه‌ره‌كیى سه‌ربازى و سياسه‌تى ده‌ره‌وه ته‌ماشا ناكرێت، به‌ڵكوو بابه‌تێكى سه‌ره‌كیى گه‌شه‌كردنى ئابووريیشه. بودجه‌ى 2024ى ڕووسيا ئه‌وه پيشان ده‌دات كه پاش چه‌ندين ده‌يه بۆ يه‌كه‌م جار خه‌رجيیه سه‌ربازى و به‌رگرييه‌كان زياترن له خه‌رجييه كۆمه‌ڵايه‌تييه‌كان.
له ڕاستيدا جه‌نگ بووه‌ته هۆى به‌سه‌ربازكردنى كۆمه‌ڵگه‌ى ڕووسى. دواى ده‌ستپێكى شه‌ڕى ئۆكراین، له كاتى پێويستيدا، بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى ئه‌و فشاره‌ى كه به هۆى زۆربوونى ژماره‌ى ئه‌فسه‌رانى پێشووى جه‌نگه‌وه دروست بووه، به‌شێكيانى له ده‌رەوه خسته سه‌ر كار، به تايبه‌ت له ڕێگه‌ى گرووپه شێوه سه‌ربازييه‌كانى وه‌كوو واگنه‌ره‌وه. ئه‌م كاره‌ش دواى ده‌ستبه‌سه‌راگرتنى گرووپه‌كه له لايه‌ن وه‌زيرى به‌رگرييه‌وه زۆر ئاسانتر بووه.
لێره‌وه‌ش كاتێک باس دێته سه‌ر په‌يوه‌ندييه به‌رگريكارييه‌كانى ڕووسيا له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا، له سه‌ر داڕێژه‌رانى سياسه‌ت له ڕۆژئاوا پێويسته به چاوێكى دووربينانه‌وه ته‌ماشا بكه‌ن كه هه‌م ئامانجه ستراتيژييه‌كانى پۆتين و هه‌م ده‌رهاويشته‌كانى جه‌نگى ئۆكراینیش به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنى ئه‌نجامه‌كانى، به‌هه‌ند وه‌ربگرێت.
له هه‌مووى گرنگتر، ئه‌گه‌ر وڵايه‌ته يه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مەريكا دوودڵى بنوێنێت و هاوكارييه‌كانى بۆ ئۆكراین دوا بخات، ڕووسيا به زوويى ته‌رازووى هێز له به‌رژه‌وه‌ندیى خۆى قورستر ده‌كات. ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ش ڕوو بدات، پێگه‌ى ئه‌مەريكا له جيهاندا لاوازتر ده‌بێت و نه‌ياره‌كانيشى چاوقايمتر ده‌بن.
سەرچاوە:
Anna Borshchevskaya (9/3/2024), “How the Middle East Became an Arena for Putin’s Power Struggle with the US”, https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/how-middle-east-became-arena-putins-power-struggle-us.
