كوردی
چەمكناسی: نەتەوە، ناسنامەی ئتنیكی، ناسنامەی نەتەوەیی
وەرگێڕان و ئامادەكردنی: هەورامان فەریق
چەمكی مۆدێرنی نەتەوە، بەرئەنجامی گۆڕانێكی واتایی دوورودرێژ و ئاڵۆزە. ئەم چەمكە لەتەك وشەی لاتینیی “nation”دا، بە واتای “شتێكی لەدایكبوو” سەری هەڵدا. لە ڕۆمای كۆن ئەم وشەیە بەو گرووپانەی لە خەڵكی بیانی دەوترا كە وەكوو بیانی لە ڕۆمادا دەژیان و مافی هاوڵاتیبوونیان نەبوو. تەنیا ئەم جۆرە لە گرووپە بیانییەكان بە “نەتەوە” هەژمار دەكران و بۆیە تەنیا بیانییەكان “ناسنامەی نەتەوەییان” هەبوو. زاراوای نەتەوە واتایەكی شاراوەی بە چاوی کەم سەیركردنی هەبوو، چونكە وابەستەبوونی تاك بە نەتەوەیەكەوە، واتای ئەوەی دەگەیاند كە لە ڕووی پێگەی كۆمەڵایەتییەوە لە ڕۆماییەكان نزمترە، لەم ڕووەوە وابەستەییە “نەتەوەییەكان” خوازراو نەبوو. ئەم زاراوەیە لەتەك زاراوەی یۆنانی “ta ethne” و زاراوەی عیبریی “amamim”دا لێكچوونی هەبوو: ئەم زاراوانەش بە كۆمەڵگە بیانییەكان-بێشارستانییەتەكان، یان ئەو كەسانەی كە پەیمانی نێوان خواوەند و بەنی ئیسڕائیل نەیدەگرتنەوە -واتە بە كەسانێك دەوترا كە ئەو كۆمەڵگەیەی نەدەگرتەوە كە ئەو زاراوەیەی پێناسە دەكرد.
زاراوەی نەتەوە، بە واتای “دانیشتووانی بیانی”دەهات لە زانكۆكانی سەدەكانی ناوەڕاست. لەنێو ئەم قوتابییانەدا كەمتر كەسێك هەبوو كە زێدەكەی هەمان ئەو شوێن و گەڕەكە بێت كە زانكۆكەی تێدا بونیات نراوە، چونكە ئەم جۆرە دامەزراوانە بە سەرتاسەری دنیای مەسیحیی ڕۆژئاواییەوە بەسترابوونەوە. پێكهاتنی ژیانی زانكۆیی لە سەدەكانی ناوەڕاستدا، بووە هۆی گۆڕانی چەمكی نەتەوە. ئەو قوتابییانەی كە شوێنی هاتنەكەیان (زۆر جار لە ڕووی جوگرافییەوە) پێكەوە بەسترابوونەوە، بە نەتەوەیەك پێناسە دەكران و پێكەوە لەو گەڕەكانەدا كە مامۆستاكانیشیان تێدا دەژیان؛ نیشتەجێ بوون. ئەوان لەتەك مامۆستاكانی خۆیاندا لە گفتوگۆ زانكۆییەكاندا بەشدارییان دەكرد. ئەم حاڵەتە بووە هۆی ئەوەی كە نەتەوە نەك تەنیا و نەك لە بنەمادا “دانیشتووانی بیانییەكان”، بەڵكوو “دانیشتووانێكی خاوەن باوەڕ” هەژمار بكرێن. لەم حاڵەتەدا چەمكی نەتەوە ئیدی واتای شاراوەی بە چاوی کەم سەیركردنی نەدەگەیاند، بەڵام بەكارهێنانی هێشتا زۆر سنووردار بوو: تەنیا قوتابییان بە “نەتەوە” هەژمار دەكران و لەو كاتەدا قوتابی خوێندنەكەی تەواو دەكرد، “ناسنامەی نەتەوەیی”ی خۆی لەدەست دەدا.
لە كۆتاییەكانی سەدەكانی ناوەڕاستدا، چەمكی نەتەوە بە واتای دانیشتووانی بیانی بە كۆڵۆنییە بازرگانەكانی دانیشتووی بروژ و دواتر بە كۆڵۆنییە بازرگانەكانی دانیشتووانی ئانتۆرپیش دەوترا. لە ساڵی 1487دا، نەتەوە ئەندەلووسییەكان، ڤێنیسییەكان، ناواری، فلۆرانسی و لە هەموویان گرنگتر هانسییەكان و ئەڵمانەكان لەو نەتەوانە بوون كە هاوسنوور لەتەك یەكتر لە بروژ دەژیان. كۆتا نەتەوەی بازرگان كە دامەزرا، واتە پلەكانی بازرگانیی پێ بەخشرا، نەتەوەی جەنەوایی بوو كە لە ساڵی 1395 ڕووی دا. ئەم تایبەتمەندییە واتاییە بە ئەگەری زۆر، پێكهاتنی ناسیۆنالیزمی لە هۆڵەندادا دوا خستبوو.
واتای زاڵی وشەی نەتەوە لە كۆتاییەكانی سەدەكانی ناوەڕاست؛ “دانیشتووانی خاوەن باوەڕ” بوو و هەر ئەم چەمكە بوو كە لە شوێنگەیەكی تردا، واتە بۆ ئەنجوومە كڵێسەییەكانیش بەكار هات. نوێنەرانی تر لەهەمبەر ڕێكخراوی رسپۆبلیكا كریستیانا ]كۆماری مەسیحی[، لەم ئەنجوومەنانەدا لەدەوری یەك كۆ دەبوونەوە. ئەم حیزبانە كە لە هەمان كاتدا لە نوێنەرانی دەسەڵاتداری مەسیحیی سێكیولار و دینیی پێك هاتبوون، بە نەتەوە هەژمار دەكران. بەم پێیە واتای زاراوەی نەتەوە دیسانەوە گۆڕانی بەسەردا هات. ئێستا ئەم زاراوەیە بە واتای “نوێنەرانی مەرجەعیەت” (كولتووری و سیاسی) واتای دەگەیاند. ناسنامەی نەتەوەیی بوو بە جێگەی ڕێز، بەڵام هێشتا كاتی و تایبەت بوو بە گرووپێكی بچووك لە كەسە تایبەتەكان. لەتەك هەموو ئەمانەدا، ئەم زاراوەیە بە واتا ڕێزلێگرتووە نوێیەكەی لە سەرەتاكانی سەدەی شانزەیەمدا دەدرایە پاڵ خەڵكی بەریتانیا. پاشان جارێكی تر گۆڕانی بەسەردا هات و “نەتەوە” بە هاوواتای “خەڵك” دەزانرا كە هەڵگری واتا سیاسییەكەی ئەمڕۆی بوو.
ئاشكرایە كە بەم پێناسە دووبارەیەوە، پانتایی بەكارهێنانی چەمكی “نەتەوە” زۆر بەربڵاو بوو ( هەموو خەڵكی بەریتانیا كە لەو كاتەدا ژمارەیان دەگەیشتە 5 ملیۆن كەس، ناسنامەی نەتەوەییان هەبوو)، بەڵام تەنیا لە حاڵەتێكدا دەتوانین لە گەورەیی شۆڕشی چەمكی كە ئەم حاڵەتەی لەتەك خۆی هەڵگرتبوو؛ تێبگەین، كاتێك كە هاوكات لەو گۆڕانەش تێبگەین كە بەسەر واتای وشەی “خەڵك”یشدا هات. لە زۆرێك لە زمانەكاندا لەوانەش زمانە ئینگلیزی، فەڕەنسی، ئەڵمانی و ڕووسیی ئەم وشەیە پێش ئەوەی كە هاوتەریب ببێت لەتەك “نەتەوە”، بە واتای كەسانی “شەقاوە و لاتولووت” یان “خەڵكی عەوام”، بەڵگەی ئاشكرای “خەڵك”ی چینەكانی خوارەوە بوو. بە یەكسان زانینی ئەم دوو چەمكە -نەتەوە بە واتای تایبەت و خەڵك بە واتای عەوام-، لەخۆگری چەمكسازیی دووبارەی بوونگەرایی (خەڵكی عەوام) بوو كە چەمكی نەتەوەی پێ وترا و لە هەمان كاتدا چییەتیی ئەم چەمكەی گۆڕی. ئەم چەمكسازییە دووبارەیە چینەكانی خوارەوەی بە شێوەیەكی سیمبولیك هێنایە پلەی تایبەتی. خەڵك كە پێش “نەتەوەییبوون” بە زاراوەیەكی كۆمەڵایەتی بە پێگەی نزم و نەخوازراو هەژمار دەكران، بوونە خاوەنی پێگەیەكی بەرز و وەك بنەمایەكی پێكەوەگرێدراوی سیاسی و ئەو كەسانەی كە دەبوو وەفادار بن بەرامبەریان؛ سەرلەنوێ پێناسە كرانەوە. لە هەریەكە لە قۆناغەكانی ئەم گۆڕانكارییەدا، واتای وشەكە هەڵگری بارێكی واتایی تایبەت بە خۆیەتی، بە هۆی بەكارهێنانی لە شوێنێكی تایبەتدا وردەوردە بێچم دەگرێت.
ناسنامەی ئیتنیكی و ناسنامەی نەتەوەیی
وشەی ئیتنیك (Ethnie) لە زمانی فەڕەنسیدا و “Ethnic” لە زمانی ئینگلیزیدا لە ڕیشەی یۆنانی (Ethinikos)ەوە وەرگیراوە. ئەگەرچی لە وەرگێڕانی ئەم وشەیەدا، لەوانەش “Ethnology” و یان “Ethnography”، وشەی “خەڵك” لەجیاتیی “ئیتنیك” بەكار دێت، بەڵام لە زۆربەی حاڵەتەكاندا و لە فارسیدا وشەی “قوم” بەكار هاتووە. فەرهەنگی فارسیی “معین” وشەی “قوم” بۆ گرووپێك لە خەڵكی (ژن و پیاو) بەكار دەهێنێت. لە فەرهەنگێكی دیكەی وەك “آریان پوردا”، ئیتنۆ لەبریی نەژاد و خەڵك و كولتوور بەكار هاتووە. “Ethnology” وەك نەژادناسی، قوم شناسی بەكار هاتووە. بەڵام لە زمانی ئینگلیزیدا و بە گەڕانەوە بۆ یەكێك لە بیرمەندانی ئەو بوارە كە ڤێبەرە گرووپە مرۆییەكان، كە خاوەنی باوەڕی زەینی سەبارەت بە باوباپیرانی هاوبەشن و باوەڕێك كە هۆكارەكەی دەكرێت لێكچوونە فیزیكییەكان، لێكچوون لە دابونەریت، یادگە و یادەوەرییە هاوبەشەكانیاندا بێت؛ پێناسە دەكەن. لە ڕووی ڕێبازە هزرییەكانیشەوە، بەتایبەت ئامرازگەراكان، بونیادگەراكان، ڕەسەنگەراكان و ئەوانەی كە گرنگی بە جیاوازییە بەرجەستە و دیارەكانی وەك (زمان، نەژاد و جلوبەرگ دەدەن) و كولتوورگەراكان ڕوانینی جیاواز بۆ بابەتی ئیتنیك هەن.
چەمكی ناسنامە ئاماژە بە كۆمەڵێك دیاردە دەكات، كە لە نەخشاندنی وێنەیەك سەبارەت بە خود لە زەینی تاكدا كاریگەریی هەیە. بەردەوامی و مانەوەی كۆمەڵگەی مرۆیی، پێویستی بە كردەگەلێكی پەیوەندییە كە دەبنە هۆی واتاسازی و دروستكردنی ناسنامە. ناسنامەش لە ئاستێكی تاكەكەسی و هەم لە ئاستی كۆدا واتا پەیدا دەكات. ناسنامەی نەتەوەیی و ئیتنیكی، هەردووكیان دوو تایپی ناسنامەی گشتین. ناسنامەی ئیتنیكی لەسەر بنەمای ناسنامەیەكی تایبەتی بێچم دەگرێت و پەیوەستە بە بوونی هۆشیارییەك لە بوونی نەتەوەییبوونی تایبەت و ئەندامێتی تێیدا. ناسنامەی ئیتنیكی دەتوانێت ببێتە ژێركۆمەڵەی ناسنامەی نەتەوەیی. ناسنامەی نەتەوەیی؛ ناسنامەیەكە كە بەرفراوانترین كایە، واتە كۆمەڵگە لەخۆ دەگرێت. ناسنامەی نەتەوەیی هەستی وابەستەبوون و بەرپرسیارێتیی ئەندامانی كۆمەڵگەیەكە بە هەموو سیمبول و دامەزراوە كولتوورییەكانیەوە كە بەهاكان، نۆرمەكان، زمان، دین، ئەدەبیات و مێژووی هاوبەشی نەتەوەیەك لەخۆ دەگرێت. ئەم هۆكارانە دەبنە هۆی جیابوونەوەی كۆمەڵگەیەك لە كۆمەڵگەیەكی تر.
ناسنامەی نەتەوەیی لەتەك ناسنامەی ئیتنیكی بە شێوەیەكی بنچینەیی لە دژیەكیدا نییە، تەنانەت دەكرێت یەكتر تەواو بكەن، بە مەرجێك لە لایەكەوە ناسنامەی نەتەوەیی ڕێگە بە دەركەوتن و جیاوازیی ناسنامەكانی خوارەوە بدات و لە لایەكی ترەوە ناسنامەی ئیتنیكی ناسنامە گەورەترە نەتەوەییەكە بخوازێت و ڕووبەڕووی نەبێتەوە.
یەكێك لەو بابەتانەی كە نەتەوە و ناسیۆنالیزم و ناسنامەی نەتەوەیی پێكەوە گرێ دەدات، یان دەتوانێت ببێتە ئاریشەیەكی ناوخۆیی، ناوچەیی و نێوەدەوڵەتی؛ پەیوەندیی ناسنامە و ئاسایشی بەردەوامە. ئاسایشی بەردەوام بەبێ بوونی ڕەهەندە ناسەربازییەكانی ئاسایش نایەتە دی. یەكێك لە ڕەگەزە ناسەربازییەكانی پەیوەست بە ئاسایش، بابەتی ناسنامەیە. ناسنامەی نەتەوەیی دەبێتە هۆی سەقامگیری لە ناوخۆی وڵاتدا و ڕێگە لە بەریەككەوتنە ناوخۆییەكان دەگرێت. بەپێچەوانەشەوە، ئەگەر ناسنامەی نەتەوەیی لاواز و لەرزۆك بێت، هەم ئاسایشی وڵات دەكەوێتە مەترسییەوە، هەم جیاوازییە ئیتنیكییەكان زەقتر دەبنەوە و ناسنامەی ئیتنیكی زاڵ دەبێت و حكومەت و هەندێک لە دەوڵەتان بەتایبەت دەوڵەتانی تۆتالیتار و ئەوانەی كە ترسیان لە لەناوچوون هەیە، بە بیانووی پاراستنی ناسنامەی نەتەوەیی یان بە بیانووی بەمۆدێرنكردن دەكەونە وێزەی ئیتنیك و نەتەوەكانی ناو یەك دەوڵەت و دەوڵەت-نەتەوە و لە ڕێگەی جۆرەها میكانیزمی وەك پڕۆژەی نەتەوەسازی و یەكگرتوویی نیشتیمانییەوە دەست بە تواندنەوە و چەوسانەوەیان دەكەن و بۆ ئەم مەبەستەش لە هیچ هەنگاوێك سڵ ناكەنەوە.
