د. زانا کەریم/دکتۆرا لە سیاسەتی نێودەوڵەتی

 

بەرایی

ئەو ڕووداو و پێشهاتانەی لە سەر ئاستی جیهان ڕوو دەدەن؛ لە لایەکەوە و هەڵکشانی ململانێی سیاسی و ئابووری و سەربازی و تەکنەلۆژیایی نێوان هێزە گەورەوارە جیهانییەکان، لە لایەکی دیکەوە پاڵنەرێکی گرنگن بۆ ئەوەی پرسیار لە بارەی ئەگەری گۆڕانکاریی جیهانی و وەرچەرخان لە هاوسەنگیی هێز و ڕۆڵ و پێگەی دەوڵەتاندا بورووژێنین. ئەمەش بە ئامانجی سەرپێخستنی گفتوگۆ و بیرکردنەوە و تێڕامان لە ئایندەی هەرێمی کوردستان لە سای ئەم گۆڕانکارییانەدا، هەروەها شەنوکەوکردنی کاریگەریی ئەم گۆڕانکارییانە لە سەر هەرێم و دەستنیشانکردنی ئەو هەڕەشە و دەرفەتانەی لە ئەنجامی ئەم گۆڕانکارییانەوە لە بەردەم هەرێمدا قوت دەبنەوە. لە ئێستادا نەزمی نێودەوڵەتی لە بارودۆخێکدایە، ئەگەر نەتوانین ناوی لێ بنێین قۆناغی ڕاگوزەر، ئەوا دەتوانین بڵێین: لە لێواری وەرچەرخاندایە. ناونیشانی پەڕەباسەکەشمان هەر لەم سۆنگەیەوە سەرچاوە دەگرێت، کە پێمان وایە بارودۆخی نێودەوڵەتی لە بەردەم ئەگەری گۆڕانکاریدایە و جیهان وردە وردە ژان بە گۆڕانکارییەوە دەگرێت، بەڵام چی لەو ژانە دەکەوێتەوە و کاریگەرییەکانی لە سەر هەرێمی کوردستان چۆن دەبێت؟ ئەوە ئەو پرسیارەیە کە لەم پەڕەباسەدا هەوڵ دەدەین بچینە پای وەڵامدانەوەی و تا ئەو شوێنەی توانای تێگەیشتن و شرۆڤەکانی ئێمە بڕ دەکات، دەستوپەنجە لەتەک لێکەوتەکانیدا نەرم بکەین و ڕواڵەتەکانی دەستنیشان بکەین. بەر لە وەها کارێکیش، پێویستە لە سەرەتاوە چەمکی وەرچەرخانی جیهانی بناسێنین و بزانین مەبەست لە چەمکەکە چییە.

یەکەم: وەرچەرخانی جیهانی

جۆزێف نای؛ بیریاری کایەی سیاسەتی نێودەوڵەتی و خاوەنی بیردۆزی نەرمەهێز، پێی وایە لە سەدەی بیست و یەکدا دوو جۆر وەرچەرخان بەسەر هێزدا هاتووە، یەکێکیان جێگۆڕکێی هێزە (Power Transition) و ئەوی دیکەیشیان پژانی هێزە (Power Diffusion)[1]. ئەوەی ئێمە لەم پەڕەباسەدا مەبەستمانە، جێگۆڕکێی هێزە نەک پژانی هێز[2].

مەبەست لە جێگۆڕکێی هێز: وەرچەرخان و گواسترانەوەی هێزە، لە دەوڵەتێکی زاڵ و باڵادەستەوە بۆ دەوڵەتێکی دیکەی تازەهەڵمساو (تازەهەڵکشاو)[3]. واتە سەرەولێژبوونەوە و داکشانی هێزی دەوڵەتێک و هەڵکشان و بەهێزبوونی دەوڵەتێکی دیکە لە سیاسەتی جیهانیدا.

لە لایەکی دیکەوە وەرچەرخانی جیهانی گواسترانەوەی ناوەندی بڕیار و کاریگەرییە، لە هەرێم و ناوچەیەکی جوگرافییەوە بۆ هەرێم و ناوچەیەکی جوگرافیی دیکە، ئەم دیاردەیەش دیاردەیەکی مێژوویی و باوی سیاسەتی نێودەوڵەتییە[4]. هاوکات وەرچەرخان و جێگۆڕکێی هێز لە سەر ئاستی جیهان، گۆڕانکاری لە پەیکەری سیستمی نێودەوڵەتییشدا بەدوای خۆیدا دەهێنێت، پەیکەری سیستمەکە لە تاک جەمسەرییەوە دەگۆڕێت بۆ دوو جەمسەریی، یان فرەجەمسەری، یاخود بە پێچەوانەوە.

گریمانەکانی بیردۆزی وەرچەرخانی هێز، سەرەتا لە لایەن بیریاری ئیتاڵیایی ئەبرامۆ فیمۆ کینس ئۆرگانیسکی (1923-1998) پەرەی پێ دراوە و دەستاوێژێکی تیۆریی گرنگە بۆ تێگەیشتن لەو گۆڕنکارییانەی لەم سەروەختەدا و لە سیاسەتی جیهانیدا ڕوو دەدەن[5]. بیردۆزەکە لە سێ توخم پێک هاتووە: پەیکەر (Structure)، داینامیکەکان (Dynamics)، سیاسەتەکان (Policy). توخمی پەیکەر لە بیردۆزەکەدا، تێگەیشتن لە سروشتی هێز و پەیوەندییەکانی هێز لە نێوان دەوڵەتان و تایبەتمەندییەکانی پێڕۆی نێودەوڵەتی، کە دەوڵەتەکان پێکەوە دەبەستێتەوە؛ فەراهەم دەکات[6].

ئۆرگانیسکی لە میانی بیردۆزەکەیدا دەوڵەتان لە سەر بنەمای هێز و بنەمای ڕەزامەندی؛ بەسەر چوار دەستەدا دابەش دەکات:

دەستەی یەکەم: دەوڵەتانی بەهێز و ڕەزامەند،

دەستەی دووەم: دەوڵەتانی بەهێز و ناڕازی،

دەستەی سێیەم: دەوڵەتانی بێهێز و ناڕازی،

دەستەی چوارەم: دەوڵەتانی بێهێز و ڕەزامەند.

بە گوێرەی بیردۆزی وەرچەرخانی هێزی ئۆرگانیسکی، دەستەی یەکەمی دەوڵەتان (دەوڵەتانی بەهێز و ڕەزامەند) بەرگری لە باری ئارا دەکەن و بەرژەوەندییان لە گۆڕینی پەیکەری پێڕۆی نێودەوڵەتیدا نییە، چونکە پێڕۆکە ملکەچی هەژموونی خۆیانە. دەستەی سێیەم (دەوڵەتانی بێهێز و ناڕازی) هەر چەندە ناڕازییشن، بەڵام هێز و توانای گۆڕانکارییان نییە. دەستەی چوارەم (دەوڵەتانی بێهێز و ڕەزامەند) هەم ڕازین لە ڕەوشەکە و هەمیش هێز و توانای گۆڕانکارییان نییە. ئەوەی ڕۆڵی گرنگ و تەوەرەیی دەگێڕێت لە وەرچەرخانی هێزدا، دەستەی دووەمی دەوڵەتانە (دەوڵەتانی بەهێز و ناڕازی)، ئەم دەوڵەتانە هەم ناڕازین لە پێگە و ڕۆڵی خۆیان لە ناو پێڕۆکەدا و هەمیش بایی ئەوەندە هێزیان هەیە لە خۆیان ڕاببینن و بتوانن گۆڕانکاری ئەنجام بدەن[7]. کەواتە چەمکی ڕەزامەندی چەمکێکی تەوەرەییە لەم بیردۆزەدا و ڕازیبوون یان ناڕازیبوونی دەوڵەت لە دابەشبوونی هێز لە پێڕۆی نێودەوڵەتیدا، گۆڕاوێکی سەرەکییە لە دیاریکردنی کاریگەریی دابەشبوونی هێز لە سەر سەقامگیریی پێڕۆی نێودەوڵەتی[8].

لە سۆنگەی ئەو چوارچێوە بیردۆزییەوە کە لە بارەی وەرچەرخانی هێزەوە خستمانە ڕوو، دەتوانین بە سادەیی بڵێین: مەبەست لە وەرچەرخانی جیهانی؛ جێگۆڕکێی هێز و ناوەندی کارلێک و کاریگەرییە، لە خۆرئاوا و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاوە بۆ باشووری خۆرهەڵاتی ئاسیا و بە تایبەتییش کۆماری چینی میللی. لە هەمان کاتدا گۆڕانی تەرازووی هێز و پەیکەری سیستمی نێودەوڵەتییە لە تاک جەمسەرییەوە (ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا) بۆ دوو جەمسەری (ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و کۆماری چینی میللی).

سەرەڕای ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و کۆماری چینی میللی، بە لای چاودێرانەوە چەند وڵاتێکی دیکەش وەک: ڕووسیا، یەکێتیی ئەورووپا، هیندستان، بەڕازیل، بە جیا یاخود لە ڕێگەی هاوپەیمانێتییەوە، ئەگەری ئەوەیان هەیە ببنە جەمسەر لە سیاسەتی جیهانیدا و پەیکەری نەزمی نێودەوڵەتییش لە بەردەم ئەگەری فرەجەمسەریدا کراوەیە. بەڵام سەرنجەکان لە ئێستادا لە سەر چین چڕ کراونەتەوە، لەبەر دوو هۆکاری سەرەکی:

یەک: وەکوو لە سەر زاری کاربەدەستانی وڵاتەکەوە ڕایانگەیاندووە و ڕەفتار و هەڵسوکەوتەکانیشیان ئەوە دەردەخات، چین ناڕازییە لە باری ئارای نەزمی نێودەوڵەتی و پێی وایە نەزمەکە پێویستی بە پێداچوونەوە هەیە. لەم ڕووەوە هەوڵەکانی چین بۆ گۆڕینی واقیعی دەریایی لە دەریای باشووری چین، هەروەها لە میانی خۆنمایشکردنیەوە لە دەریای خۆرهەڵاتی چین و پتەوکردنی توانا سەربازییەکانیەوە، بە تایبەتییش چەکی نابەرابەر (الاسلحة غير المتماثلة)، دەیەوێت لە ڕووی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکادا بوەستێتەوە و هاوسەنگییەک دروست بکات[9].

دوو: لە ئێستادا ئەو دەوڵەتەی سەرباری ناڕەزایی؛ هێزی ئەوەی هەیە گۆڕانکاری ئەنجام بدات، تەنها وڵاتی چینە. ئەگەر چاوێک بە پێنوێنەکانی هێزدا بخشێنین، بۆمان دەرەدەکەوێت هێزی چین لە چ ئاستێکدایە[10].

لێکەوتەکانی وەرچەرخانی جیهانی

بە بیرکردنەوە لە وەرچەرخانی جیهانی و بە خوێندنەوەی ئەو ئەدەبیاتەی لەم ڕووەوە لە بەر دەستدایە و لەیەکدانی پێدراوەکان، دەتوانین لە سێ خاڵدا و بە کورتی لێکەوتەکانی وەرچەرخانی جیهانی دەستنیشان بکەین:

1. پێداچوونەوە

وەرچەرخانی هێز لە سەر ئاستی جیهان دەبێتە هۆکاری پێداچوونەوەی ڕێساکان و ڕێکخستنەوەی دامەزراوە جیهانییەکان و داڕشتنەوەی هاوپەیمانێتی و جەمسەربەندییەکانیش، بە جۆرێک ڕەنگدانەوەی هاوسەنگیی نوێی هێز و بارودۆخە تازەکە بێت، هەروەها بەرجەستەکەری ڕۆڵ و پێگەی نوێی ئەو هێزانەش بێت کە هەڵکشاون.

2. پاشاگەردانی

ئەو ڕەوشەی لە خاڵی یەکەمی سەرەوەدا ئاماژەمان پێ دا (پێداچوونەوە)، جۆرێک  لە پاشاگەردانی چێ دەکات، چونکە وەرچەرخانی جیهانی و جێگۆڕکێی هێز؛ پاڵنەرە بۆ هاتنەئارای ڕەوشێک، پاشاگەردانی و ناسەقامگیری تێیدا سەروەر دەبێت و تا ئەو کاتەی ڕەوشەکە ئارام دەبێتەوە و هاوسەنگیی هێز بە لایەکدا دەکەوێت و لە سەر تەوەرێک لەنگەر دەگرێت، ئەم پاشاگەردانییە بەردەوام دەبێت.

ئۆرگانیسکی بەڵگەی ئەوە دەهێنێتەوە کاتێک لە سەر ئاستی جیهان وەرچەرخان لە ناوەندەکانی هێزدا ڕوو دەدات، واتە کاتێک لە نەزمی نێودەوڵەتیدا هێز لە دەوڵەتێکی گەورەوار و بە هەژموونەوە دەگوازرێتەوە بۆ دەوڵەتێکی دیکەی تازە هەڵمساو، کێبەرکێ بەسەر سروشتی پەیوەندییەکانی نێوانیاندا زاڵ دەبێت، لەم قۆناغەدا و بە هۆی ئەم ڕەوشەوە دەشێت ناسەقامگیرییەک لە پێڕۆ (سیستم)ی نێودەوڵەتیدا ڕوو بدات[11]. لە لایەکی دیکەوە بیریاران پەیوەندی لە نێوان سەقامگیریی نەزمی نێودەوڵەتی و ژمارەی گاهێزەکاندا (Super Power) دروست دەکەن. کینیس واڵتز لەم ڕووەوە پێی وایە هەتا ژمارەی گاهێزەکان کەمتر بن، ئەگەری ڕوودانی شەڕ کەمتر دەبێتەوە و ئاستی سەقامگیریی نەزمی نێودەوڵەتییش بەرزتر دەبێتەوە، چونکە لەم حاڵەتەدا خاڵە لاوازەکان بە ئاسانی دەستنیشان دەکرێن و ڕێککەوتنیان لە بارەوە دەکرێت. بە پێچەوانەشەوە هەتا ژمارەی کایەرەکان زیاتر بن، گرفتەکانیش زیاتر دەبن و بەریەککەوتنەکان توندتر دەبنەوە و گەیشتن بە ڕێککەوتن ئەستەمتر دەبێت[12].

3. گواستنەوەی ململانێکان

زۆر جار هێزە جیهانییەکان خۆیان لە بەریەککەوتن و ململانێی ڕاستەوخۆ دەبوێرن و مەیدانی کارلێک و بەریەککەوتنەکانیان دەگوازنەوە بۆ ناوچەیەکی دیکە (ناوچەی سێیەم). ئەوەی وا دەکات ئەم گواستنەوەیەش ڕوو بدات، بەعەقڵانیکردنی ململانێ و جڵەوکردنی ئاڕاستەی ململانێکانە لە لایەن هێزە جیهانییەکانەوە لە نێوان خۆیاندا، تاکوو ڕێگە لە تەشەنەکردنی بگرن و نەگاتە ئاستی کارەساتێکی ماڵوێرانکەر (وەک جەنگی ناووکی) بۆ هەموو مرۆڤایەتی. لێرەوە شەڕی بریکاری (Proxy War) و پێکدادانی بریکار (Agent)ی هێزە جیهانییەکان لە ناوچە جیاوازەکانی جیهاندا دەست پێ دەکات. بۆ نموونە؛ لە ماوەی جەنگی سارددا هیچ شەڕ و ڕووبەڕووبوونەوەیەکی ڕاستەوخۆ لە نێوان یەکێتیی سۆڤیەت و هاوپەیمانەکانی لە پەیماننامەی وارشۆ و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی لە پەیماننامەی ناتۆ ڕووی نەدا. بەڵام ملیۆنان کەس لە کۆریا و ڤێتنام و ئەفغانستان و نیکاراگوا و ئەنگۆلا و سلڤادۆر و ناوچەکانی دیکەی جیهان بوون بە قوربانی و گیانیان سپارد، بە هۆی ئەو جەنگانەوە کە بە بریکاریی ئەو دوو گاهێزە بەرپا دەبوون[13].

مەودا و چۆنێتیی وەرچەرخانی جیهانی

سەبارەت بە وەرچەرخانی جیهانی، ئەوەی گرنگە لێی بەئاگا بین و سێرەی سەرنجی لە سەر بگرین، دوو پرسە: ئەوانیش پرسی ماوە و پرسی چۆنێتیی وەرچەرخانەکەیە. بە دەربڕینێکی دیکە دەتوانین بڵێین: ئایا ئەم وەرچەرخانە لە نزیک ماوە یان لە مامناوەند ماوەدا ڕوو دەدات؟ ئەگەر ڕوو بدات، ئایا بە شێوەیەکی ئاشتییانە و دوور لە جەنگ و ململانێی توندوتیژ ڕوو دەدات، یاخود وەرچەرخانێکی خوێناوی دەبێت و ئاگری جەنگێکی جیهانی دادەگیرسێنێت؟

چاودێران و بیریارانی کایەی سیاسەتی نێودەوڵەتی بۆچوون و ڕای جیاواز و ناکۆک بە یەکیان لە بارەی ئەم دوو پرسەوە هەیە: سەبارەت بە وەرچەرخانی هێز و هەژموونی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، بەشێکی پێشبینییە ئایندەییەکان بەو ئاڕاستەیەن کە تا ناوەڕاستی سەدەی بیست و یەک بەردەوام دەبێت[14]، بەڵام وا دیارە پێشهات و گۆڕانکارییە جیهانییەکان ڕێگە نەدەن ئەم هەژموونە یەکلایەنە بگاتە ناوەڕاستی سەدە[15] یان ئەگەر بگاتیش، هەژموونێکی بێ سەرئێشە و ئاسان نەبێت. سەبارەت بە چۆنێتیی وەرچەرخانەکەش، وەرچەرخانە مێژووییەکانی دیکە پێمان دەڵێن: دەکرێت ئاشتییانە بێت و دەکرێت پڕ لە ململانێ و جەنگ و توندوتیژی بێت. هەردوو جۆرە وەرچەرخانەکە لە ڕابردوودا ڕوویان داوە و ئەگەری ڕوودانەوەیان لە ئێستا و لە ئایندەشدا ئەگەرێکی کراوەیە. بەڵام ئەگەری ڕوودانی جەنگ لە حاڵەتی هەڵکشانی دەوڵەتێکی وەکوو چیندا، بە ڕای میرشایمەر[16]؛ ئەگەرێکی چاوەڕوانکراوە.

میرشایمەر پێی وایە کاتێک چین دەبێتە هێزێکی ئابووری، بە دڵنیاییەوە هەوڵ دەدات ئەم هێزە ئابوورییە وەربگێڕێت بۆ هێزی سەربازی و هەوڵ دەدات هەژموونی خۆی بەسەر ناوچەی باکووری خۆرهەڵاتی ئاسیادا بسەپێنێت، چونکە هەژموون ڕێگەیەکی نموونەییە بۆ دەستەبەرکردنی مانەوەی دەوڵەت. کاتێک چین خۆی بەهێزتر دەکات، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و دەوڵەتە دراوسێکانی چینیش دەستەوەسان ناوەستن، لەوانەیە لە ڕێگەی پێکهێنانی هاوپەیمانێتییەک بە مەبەستی سەپاندنی هاوسەنگی بەسەریدا، هەوڵی دەورەدانی چین بدەن. ئەمەش سەرەڕای هەڵکشانی مەترسیی بەرپابوونی جەنگی نێوان زلهێزەکان (Great Powers)، سەر دەکێشێت بۆ کێبەرکێیەکی ئاسایشیی توند لە نێوان چین و کێبەرکێکارەکانیدا. بە کورتی: بەهێزبوونی “هەڵکشانی هێزی” چین، دوژمنایەتیی نێوان چین و ئەمەریکا دەکات بە کارێکی حەتمی[17].

ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە لێرەدا ئەوەیە وەرچەرخانەکە چ لە نزیک ماوە یان مامناوەند ماوەدا ڕوو بدات و سروشتێکی ئاشتییانەی هەبێت یان نائاشتییانە، کاریگەریی لە سەر خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و هەرێمی کوردستانیش دەبێت. ئەو کاریگەرییانە چین و چۆنن؟ ئەوە لێرە بەدوا دەبێتە مژاری پەڕەباسەکەمان و تیشکێکی دەخەینە سەر. سەرەتاش باسی کاریگەرییەکانی وەرچەرخانی جیهانی لە سەر خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەکەین. بەو پێیەی هەرێمی کوردستان بەشێکە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، باندۆری وەرچەرخانی جیهانی لە سەر خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەروازەیەکی گرنگ دەبێت بۆ ئەوەی لە ڕێگەیەوە کاریگەرییەکەی لە سەر هەرێمی کوردستانیش ببینین و لە بابەتەکە نزیک ببینەوە.

دووەم: وەرچەرخانی جیهانی و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست

هەموو وەرچەرخانێکی جیهانی لە هاوسەنگیی هێز و هەر جۆرە ململانێیەکی نێوان دەوڵەتە زلهێزەکان، ڕەنگدانەوەی لە سەر ناوچە جیاوازەکانی جیهانیش دەبێت و کاریگەرییان لە سەر دادەنێت. هەندێک لە بیریاران پێداگری دەکەن و پێیان وایە ململانێی هێزە جیهانییەکان و ململانێ هەرێمییەکان پێکەوە گرێ دراون و ململانێ هەرێمییەکان درێژکراوەی ململانێ جیهانییەکانن، لەم ڕووەشەوە ململانێکانی جیهانی سێیەم لە سەردەمی جەنگی سارددا وەک نموونە دەهێنرێتەوە، کە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ بێت یان ناڕاستەوخۆ، ئامادەگیی دوو هێزە گەورەوارە جیهانییەکەی ئەو سەردەمە (ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و یەکێتی کۆمارە سۆسیالیستییەکانی سۆڤیەت)ی تێدا بەرجەستەیە[18].

دوو گۆڕاو (متغير)ی سەرەکی کاریگەرییان لە سەر گواستنەوە و شۆڕبوونەوەی ململانێ جیهانییەکان بۆ ئاستی هەرێمیی هەیە: گۆڕاوێکیان (دۆکترینی سیاسی، ستراتیژی ئاسایشی، پاڵنەری ئابووری… هتد) پەیوەستە بە کایەر (Actor) و  جەمسەرە جیهانییەکان و ژینگەی سیاسەتی نێودەوڵەتی، گۆڕاوێکی دیکەشیان (ئاریشەی کۆمەڵایەتی و کولتووری… هتد) پەیوەستە بە کایەر و ژینگە هەرێمییەکەوە[19].

پەیوەست بە تێگەیشتن لە وەرچەرخانی جیهانی و ڕەنگدانەوەی ئەو وەرچەرخانە لە سەر ناوچە جیاوازەکانی جیهان، سەرباری ئەو ڕاستییانەی سەرەوە، چەند پرس و بابەتێکی دیکەش هەن، گیروگازاوین (ئیشکالین) و شایانی لە سەر وەستانن. یەکێک لەوانە پرسی “کات”ە. بە واتایەکی دیکە: ئایا هاوکات لەگەڵ وەرچەرخانە جیهانییەکەدا، لە هەرێمەکانی دیکەی جیهانیشدا گۆڕانکاری و وەرچەرخان دەبینین، یان وەرچەرخانەکە دواتر و پێبەپێ و لەسەرخۆ ڕوو دەدات، یان ئایا لە بنەڕەتەوە گۆڕانکاری و وەرچەرخان هەر ڕوو دەدات یاخود نا؟

لە ڕووی تیۆرییەوە هیچ پێشینەیەکی مێژوویی ڕوون نییە، تاکوو بە شێوەیەکی کۆنکرێت پشتی پێ ببەستین بۆ ڕاڤەکردنی ئەگەری ئەم هاوکاتبوون (التزامن)ە، بەڵام زۆربەی جار نەزمە هەرێمییەکان لە ژێر کاریگەریی وەرچەرخان لە نەزمی نێودەوڵەتی، نەک تەریب لەگەڵیدا یان بە تەواوی هاوکات لەگەڵیدا؛ دەگۆڕێن[20].

ئەگەر پێمان وا بێت هەر هەرێمێک بە گوێرەی هەڵکەوتەی جوگرافی و گرنگی و پێگەی هەرێمەکە لە ستراتیژی دەوڵەتە زلهێزەکاندا، کاریگەر دەبێت بە وەرچەرخان و جێگۆڕکێی هێز، ئەوا خۆرهەڵاتی ناوەڕاستیش لەم ڕێسایە بەدەر نابێت. خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بە هۆی پێگە جیۆستراتیژییەکەیەوە ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە ململانی جیهانییەکاندا و بە هۆی سروشت و پێکهاتەکەشیەوە بە ئاسانی دەکەوێتە بن کاریگەریی گۆڕانکارییە جیهانییەکان. بۆیە لە سای ئەو سێ خاڵەی سەرەوەدا کە وەک لێکەوتەکانی وەرچەرخانی جیهانی ئاماژەمان پێ دا (پێداچوونەوە، پاشاگەردانی، گواستنەوەی ململانێکان) و پەیوەست بە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، دەکرێت بڵێین: وەرچەرخانی جیهانی دەرگا لە بەردەم دەستتێوەردانی هێزی جیاوازی جیهانی و هەرێمی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا دەخاتە سەر پشت و بوار بۆ ئامادەگیی چەندین بکەری دەوڵەتی و نادەوڵەتی دەڕەخسێنێت و ناوچەکە دەکاتە مەیدانی یەکلاکردنەوەی بەرژەوەندی و هاوسەنگیی هێزی نێوان لایەنەکان، ئەوەشی ڕێگە لە بەردەم ئەم دەستتێوەردانەدا خۆش دەکات، دەتوانین لە چەند خاڵێکدا بە کورتیی ئاماژەی پێ بدەین:

یەک: لە هەرێمێکی وەک خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا و بە هۆی گرنگیی پێگەکەیەوە لە ستراتیژی دەوڵەتە گەورەوارەکاند، ئەم وەرچەرخانە نەخشەی هاوپەیمانێتی و ڕیزبەندییەکانیش لە سەر ئاستی هەرێمی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەگۆڕێت و جەمسەربەندییەکان تۆخ دەکاتەوە و دەیگەیەنێتە ئاستی توندبوونەوە، چونکە هەموو بۆشاییەک کە دروست دەبێت و هەموو هەڵکشان و داکشانێکی هێز دەبێتە هۆی داڕشتنەوە و سەرلەنوێ دابەشکردنەوەی ڕۆڵ و پێگەی بکەرەکان و گۆڕینی نەخشەی هاوپەیمانێتییەکانی ناوچەکە.

 ئەم دۆخەش بە دەوری خۆی جۆرێک لە پاشاگەردانی چێ دەکات و دەرفەتی مانۆڕ و پەراوێزی لڤین لە بەردەم بکەرەکاندا بەرفراوانتر دەکات و وا لە کایەرە هەرێمییەکان دەکات بکەونە لڤین و جموجوڵ و ململانێ و کێبەرکێکان توند ببنەوە. هەروەها شلۆقیی بارودۆخەکە؛ بچڕانی شیرازەی کارلێکەکانیش بەدوای خۆیدا دەهێنێت و گەمەکەرەکان دەستکراوەتر دەکات. دەکرێت لەم ڕووەوە ئاماژە بە نموونەی داگیرکردنی کوێت لە لایەن عێراقەوە بدەین لە ساڵی 1990دا. بە لای بەشێک لە شرۆڤەکارانەوە یەکێک لە هۆکارەکانی داگیرکردنەکە ئەو پاشاگەردانییە بوو کە بەر لە کۆتاییهاتنی جەنگی سارد چێ بوو. ئەم پاشاگەردانییە عێراقی گەیاندە ئەو بڕوایەی پەلاماری کوێت بدات و داگیری بکات، چونکە پێی وا بوو (عێراق) پەیکەری نەزمی نێودەوڵەتی و شێوازی دابەشبوونی هێز؛ ڕێگە بە کاری لەم جۆرە دەدات[21].

دوو: ئەوەی ڕێگە بە دەستتێوەردان و سمین (اختراق)ی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە لایەن هێزە جیهانییەکانەوە دەدات و ڕێگەی لە بەردەمدا خۆش دەکات، شێوازی پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و بکەرەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و جۆری هاوپەیمانێتییەکانە. سروشتی پەیوەندیی نێوان ئەم بکەرانە ململانێئامێز و ناسەقامگیر و دوژمنکارانەیە و شێوازی دابەشبوونی هێزیش لە نێوانیاندا ناهاوسەنگە، ئەمەش هۆکارێکە بۆ توندبوونەوەی ململانێکان و ڕەوایەتیدان بە دەستتێوەردانی هێزەکانی دیکە. دەستتێوەردان و سمینیش هەندێک جار شێوازی ئابووری، سەربازی یان کولتووری وەردەگرێت. هەروەها لە ڕێگەی جیاوازی وەک کۆمەکی ئابووری، پێدانی قەرز، هاوکاریی هونەری، هاوپەیمانی سەربازیی نهێنی یان ئاشکرا، چالاکیی ڕۆشنبیریی ئاڕاستەکراو و بانگەشەوە دەبێت. ئەمەش هەم کاریگەری لە سەر نەزمی هەرێمەکە و هەمیش لە سەر پەیوەندیی نێوان کایەرە هەرێمییەکان دادەنێت[22].

سێ: خاڵێکی دیکە کە ڕێگە لە بەردەم دەستتێوەرداندا ئاوەڵا دەکات، سروشتی نوێی گرفت و ئاریشەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستە. سەرەڕای ڕەهەند و ڕیشەی مێژوویی ناکۆکی و ململانێ و ئاڵۆزییەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، زیاتر لە دەیەیەکە ئەم کێشە و ململانێیانە پێیان ناوەتە قۆناغێکی نوێوە و سروشتێکی جیاوازیان وەرگرتووە. پێشتر ململانێکان سروشتێکی دەوڵەتییان هەبوو، واتە کارلێک و بەریەککەوتنەکان لە نێوان دەوڵەتی خاوەن سەروەریدا بوون، بۆ نموونە لە ململانێی نێوان ئیسڕائیل و دەوڵەتانی عەرەبیدا، لە جەنگی هەشت ساڵەی نێوان عێراق و ئێراندا، لە جەنگی داگیرکردنی کوێت لە لایەن عێراقەوە، لە جەنگی دەرپەڕاندنی عێراق لە کوێت لە لایەن هاوپەیمانیی نێودەوڵەتییەوە… هتد. دەوڵەتان بکەری سەرەکیی ڕووداوەکان بوون و بابەتی ناکۆکی و ململانێکانیش پرسی ماددی و بەرهەست بوون. لە ئێستادا ململانێ و کێشمەکێشەکان سروشتێکی دووپەژمانە (Hybrid)یان وەرگرتووە، واتە چەندین بکەری دەوڵەتی و نادەوڵەتی، ناوخۆیی و دەرەکی لە ناو ململانێکاندان و پرس و بابەتەکانیش ئاڵۆزکاو و فرەڕەهەند و فرەئاستن، هەم ماددی و بەرهەستن، هەم ناماددیی واتایی. ئەمەش هۆکارێکە بۆ لەگرێژەنە دەرچوونی ڕەوتی کارلێکەکان و کۆنترۆڵنەکردنی ئاڕاستەی ڕووداوەکان.

چوار: خاڵێکی دیکە کە دەرگا لە بەردەم هاتنەناوەوەی هێزی جیاوازی جیهانی و هەرێمیدا دەخاتە سەر پشت و بواری بۆ ئامادەگیی چەندین بکەری دەوڵەتی و نادەوڵەتی دەڕەخسێنێت و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەکاتە مەیدانی یەکلاکردنەوەی بەرژەوەندی و هاوسەنگیی هێزی نێوان لایەنەکان، ئەگەری پێکدادانی ناڕاستەوخۆ و گواستنەوەی کێبەرکێی نێوان گاهێزەکانە (Super Powers) بۆ ناوچەی سێیەم و شەڕکردنیانە لە ڕێگەی بریکارەکانیانەوە، ئەمەش بۆخۆی دەبێتە هۆکارێکی دیکەی چڕبوونەوەی جەمسەربەندیی نێوان بکەرە هەرێمییەکان، هەروەها توندبوونەوەی ناکۆکی و ململانێکانی هەرێمەکە و دەیگەیەنێتە ئاستێکی مەترسیدار.

 

سێیەم: کاریگەرییەکانی وەرچەرخانی جیهانی لە سەر هەرێمی کوردستان

ئەم بەشەی پەڕەباسەکەمان بە لای ئێمەوە گرنگیی تایبەتی خۆی هەیە، بەو پێیەی شرۆڤە و تێڕوانینێکە بۆ کاریگەری و باندۆری وەرچەرخانی هێزی جیهانی لە سەر ئایندەی هەرێمی کوردستان. هەروەها کۆششێکە بۆ پێشبینیکردن، بەربنەمای بیرکردنەوە و خوێندنەوەی مێژوو و لەیەکدانی ئەو پێدراوانەی لە ئێستادا لە بەر دەستدان. لە لایەکی دیکەوە ڕوانینە لە ئایندەی هەرێمی کوردستان لە ئاستانەی وەرچەرخانی جیهانیدا، بە بێ گواستنەوەی کتومتی هیچ بیروبۆچوون و سەرچاوەیەک، بەڵکوو بەرخوردێکی ڕاستەوخۆ و خۆبەخۆیە لەگەڵ ڕەوشەکە و پێدراوەکانیدا.

لە خاڵی پێشوودا وێنای کاریگەرییەکانی وەرچەرخانی جیهانیمان لە سەر خۆرهەڵاتی ناوەڕاست کرد. لە ناوچەیەکدا بارودۆخەکەی بەوشێوەیە بێت کە تیشکمان خستە سەر؛ ناکرێت خۆشبین بین، پێویستە بە وریاییەکی زیاترەوە و دووربینانە لە ڕەوشەکە بڕوانین و ئاڵۆزییەکانی ببینین. بارودۆخەکە هەرێمی کوردستان دەخاتە بەردەم مەترسی و ئاڵنگاریی گەورەی ڕووبەڕوو دەکاتەوە، بەڵام دەکرێت دەرفەتیشی تێدا چێ بکرێت و لانی کەم لە داڕشتنی ئایندەی خۆماندا تا سنوورێک بکەر بین نەک بەرکار. کامانەن هەڕەشە و ئاڵنگارییەکان و کامانەن دەرفەتەکان؟ ئەوە کۆششی هزریی خۆمان دەکەین و دەرەنجامگەلێک دەخەینە ڕوو:

هەڕەشە و ئاڵنگارییەکان

یەک: نەزمی نێودەوڵەتی؛ نەزمێکی دەوڵەتتەوەر (State Centric)ە و دەوڵەتان بکەری سەرەکین لە کارلێک و بەریەککەوتنەکانیدا. لە حاڵەتی وەرچەرخانی نەزمەکەشدا ئەم ڕاستییە وەکوو خۆی دەمێنێتەوە، بەڵام ئەوەی وا دەکات لە حاڵەتی وەرچەرخانیدا نیگەرانی ئایندەی هەرێمی کوردستان بین و باندۆرەکانی بە نەرێنی ببینین؛ دوو پێدراوە:

ئەلف: ئاڕاستە و تێڕوانینی دەوڵەتە زلهێزە خۆرئاواییەکانی وەک ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و وڵاتانی یەکێتیی ئەورووپا؛ تێڕوانینێکی فرەییە، واتە ئاسانتر لەگەڵ کایەرە نادەوڵەتەکاندا دێنە کەنار و سەرەڕای دەوڵەتان، لەگەڵ نادەوڵەتەکانیشدا مامەڵە دەکەن. بەڵام ئەو دەوڵەتانەی دیکە، ئەوانەی کاندیدن ببن بە جەمسەری ململانێ لە نەزمی نێودەوڵەتیی ئایندەدا، دیدێکی دەوڵەتگەرایی (Statism) و دەوڵەت تەوەری ڕەقیان هەیە و مامەڵە و سەروکارییان تەنها لەگەڵ دەوڵەتاندا هەیە، ئەمەش لە بەرژەوەندیی هەرێمی کوردستان نییە و باندۆری نەرێنی لە سەر ئایندەی هەرێم دادەنێت.

بێ: وەرچەرخانی جیهانی؛ وەرچەرخانی بەهاییش (قيمي) بەدوای خۆیدا دەهێنێت، ئەو بەهایەنەی لە دوای جەنگی ساردەوە سەروەر کراون و لە لایەن هێزە خۆرئاواییەکانەوە هەڵگیراونەتەوە، وەک: مافی مرۆڤ، دەستتێوەردانی مرۆیی، پاراستنی مافی کەمینەکان، فرەیی، دابەشکردنی دەسەڵات، دیموکراسی… هتد،  گۆڕانکارییان بەسەردا دێت و لەگەڵ سەرەولێژبوونەوەی خۆرئاوادا، ئەمانیش لاواز دەبن و جێگەی خۆیان بە چەندین بەهای دیکە، وەک: ناوەندگەرێتی، حوکمی تاکەکەسی و ستەمگەر، پشتکردن لە مافی گەلان و… هتد؛ دەدەن. باندۆری نەرێنیی ئەم وەرچەرخانە بەهاییە کاتێک بە ڕوونی بەرجەستە دەبێت کە زانیمان پرسی کورد لە دەروازەی بەرگریکردن لەو بەهایانەوە کەوتە ڕۆژەڤی جیهان و هەرێمی کوردستانیش لە سای ئەو بەهایانەدا کەوتە سەر پێ کە لە لایەن ئەم نەزمە نێودەوڵەتییەی ئێستاوە کارا کراوە.

دوو: هەرێمی کوردستان کایەرێکی نادەوڵەتە، بکەرە نادەوڵەتەکانیش خاوەنی سەروەری (Sovereignty) و سەربەخۆیی تەواوەتی نین، بۆیە مەودای مانۆڕ و پەراوێزی جموجوڵی هەرێم وەک کایەرێکی نادەوڵەت، بەراورد بە دەوڵەت، بەرتەسکە و لە حاڵەتی وەرچەرخانی جیهانی و تۆخبوونەوەی دیدی دەوڵەتتەوەرەییدا ئەم پەراوێزە بەرتەسکتریش دەبێتەوە.

سێ: قەوارەی هەرێمی کوردستان وەک قەوارەی دەوڵەت؛ چەسپاو و جێبەخۆگرتوو نییە و خاوەنی کەسێتیی یاسایی تەواو (الشخصية القانونية الكاملة) نییە. بۆیە لە حاڵەتی وەرچەرخان و جێگۆڕکێی هێزی جیهانیدا، ئەگەری ئەوە هەیە مان و نەمانی قەوارەکە ببێت بە پرسێکی ناوخۆیی و نەتوانرێت بە ئاسانی لە جوغزی ڕێسا و بنەماکانی یاسای گشتیی نێودەوڵەتیدا جێگەی بکرێتەوە، بۆیە ئەگەری بچووکبوونەوە و بێگاریگەرییبوونی، تەنانەت ئەگەری کۆتاییهاتن و چوونەدەرەوەشی لە مەیدانی ململانێکان، ئەگەرێکی شیمانەکراوە. ئەمەش مەترسییەکی گەورەیە کە لە پێش دەم هەرێمی کوردستاندا خۆی مەڵاس داوە و هەرێم لەو پشتیوانییە دەرەکییانە بێبەش دەکات کە لە ئێستادا بنەمای یاساییان بۆ دۆزراوەتەوە. ئەمە سەرباری ئەو ڕاستییەی کە پێگە و هەڵکەوتەی جوگرافیی هەرێمی کوردستان تامپۆ نییە، واتە هیچ دەروازەیەکی نییە بۆ سەر دەریا و لەگەڵ چوار دەوڵەتیشدا هاوسنوورە، ئەگەر لە سەر هیچ خاڵێک کۆک نەبن؛ لە سەر سنووردارکردنی هەرێم و تەنانەت سڕینەوەشی کۆک و تەبان.

چوار: وەرچەرخانی جیهانی و توندبوونەوەی ململانێکان و تۆخبوونەوەی جەمسەرگیرییەکان و پەرەگرتنی پاشاگەردانی، ئەگەری ئەوەی هەیە چیرۆکی کورد بە گشتی و چیرۆکی هەرێمی کوردستان وەک قەوارەی گەلێک کە چاوی لە سەربەخۆیی بڕیوە، کۆتایی پێ بهێنێت و لە باشترین دۆخدا بیکات بە پرسێکی ناوخۆیی دەوڵەتی عێراق یان ببێت بە بابەتی سازشی نێوان دەوڵەتانی خاوەن کاریگەری.

پێنج: وەک پێشتریش ڕوونمان کردەوە، هێزە جیهانی و هەرێمییەکان بۆ خۆلادان لە بەریەککەوتنی ڕاستەوخۆ، پەنا دەبەنە بەر جەنگی بریکاری و مامەڵەکردن و بەرخورد لەگەڵ بریکارەکاندا و گواستنەوەی مەیدانی بەریەککەوتن بۆ ناوچەی سێیەم. هەرێمی کوردستان، چ وەک کایەرێک (بریکارێک) لە ململانێ و ناکۆکییەکاندا و چ وەک جوگرافیا و مەیدانێک بۆ لەخۆگرتنی بەریەککەوتنەکان، هاوبەشێکە جێگەی چاوتێبڕینی کایەرە سەرەکییەکانە. لە حاڵەتی توندبوونەوەی جەمسەرگیری و دابەشبوونەکاندا، دەوڵەتانی ناوچەکە و زلهێز و گاهێزە جیهانییەکانیش هەوڵی بنیاتنانی هاوبەشی کرداری (شراكات عملية) لەگەڵ هەرێمدا دەدەن و بێلایەن مانەوەی هەرێم کارێکی سانا نابێت. لە هەمان کاتدا دەبێت ئەوەش بزانین کە وا ئەم هاوبەشییە کردارییانە کاتی و تێپەڕە و بەرهەم و دەستکەوتەکانیشی ستراتیژی و دوورمەودا نییە. لەم ڕووەوە دەکرێت هەم نموونە و ئەزموونی تاڵ لە مێژوودا ببینین، وەک کارەساتی ساڵی 1975 و کۆتاییهێنان بە شۆڕشی ئەیلوول، هەم ئەزموون و نموونەی سەرکەوتووش بدۆزینەوە، وەک هاوبەشیی هەرێمی کوردستان لە جەنگی داگیرکردنی عێراق و هاوبەشی لە جەنگی دژ بە تیرۆردا.

شەش: هەڕەشەیەکی دیکەی مەترسیدار بۆ سەر ئایندەی هەرێمی کوردستان، شلۆقی دۆخی ناوخۆیی هەرێم و ململانێی و ناکۆکیی نێوان بکەرە سیاسییەکانە، ئەمەش سەرەڕای لاوازکردنی پێگەی هەرێم و کوێرکردنەوەی سەرچاوەکانی هێزی هەرێمی کوردستان، ئەگەری ڕەنگدانەوەی جەمسەرگیرییەکانی ناوچەکە لە سەر بارودۆخی ناوخۆیی هەرێمیش دەکاتە واقیع و زەمینەیەکی لەبارتر بۆ شۆڕبوونەوەی ململانێ و ناکۆکییە ناوچەییەکان بۆ ناوخۆی هەرێم دەڕەخسێنێت و خێراتری دەکات. لە کاتێکدا هەرێم خۆی بە دەست چەندین قەیرانی بونیادیی گەورەوە دەناڵێنێت، وەها بارودۆخێکیش توندبوونەوە و تەشەنەسەندنی زیاتری ئەو قەیرانانەی لێ دەکەوێتەوە و لە حاڵەتی یەکتربڕینیشیدا لەگەڵ ئەو هەڕەشە و ئاڵنگارییە دەرەکییانەدا کە لە خاڵەکانی پێشوودا خستمانە ڕوو، هەرێم دەبەنە سەر کەلی هەڵدێران.

دەرفەتەکان

دوای دەستنیشانکردنی ئاڵەنگارییەکان، دەپرسین: گەلۆ لە وەها ڕەوش و بارودۆخێکدا دەکرێت بەدەر لەم خاڵە نەرێنییانە، خاڵی ئەرێنییش هەبن و بتوانین وەک خاڵی بەهێزی هەرێم دەستنیشانی بکەین و وەک لەنگەری ڕاگرتنی هەرێم و پاراستنی پێگە و قەوارەکەی چاویان لێ ببڕین؟ لە خوارەوە هەوڵ دەدەین لە چەند خاڵێکدا تاوتوێی ئەو پرسە بکەین:

یەک: بە خوێندنەوەی مێژوو؛ لەوە تێدەگەین کە لە دوای هەموو جەنگ و ململانێیەکی گەورە و لەگەڵ هەموو وەرچەرخانێکی جیهانیدا؛ گۆڕانکاریی گەورەش دێتە ئارا، بەڵام ئاسۆی دەستکاریکردنی نەخشەی سیاسی و سنووری دەوڵەتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، چ لە سای نەزمی نێودەوڵەتیی ئێستادا و چ لە سای وەرچەرخانیشیدا، شیمانەیەکی نەک هەر دوورە، بەڵکوو ئەگەرێکە تا سنووری مەحاڵ. ئەوەی دەکرێت وەکوو دەرفەت لە پێش دەم هەرێمی کوردستاندا لێی بنواڕین، ئاڵوگۆڕە لە پێکهاتە و ڕۆڵ و ئامادەگیی بکەرەکان لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، کە دەکرێت ئاسۆی نوێ و دەرفەتی گەورەتر لە بەردەم هەرێمی کوردستاندا چێ بکات، بە مەرجێک خۆمانی بۆ ئامادە بکەین.

دوو: عێراق بە دەست چەندین قەیرانی بونیادیی گەورەوە گیرۆدەیە و لە دۆخێکدا نییە بتوانێت بە ئاسانی لە سەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی ڕۆڵێکی بەرچاو وازی بکات. هەرێمیش تا ڕادەیەک توانیویەتی پێگەی خۆی بپارێزێت و لە ڕێگەی تۆڕێکی پەیوەندییەوە بایی ئەوەندە دۆست بۆ خۆی پەیدا بکات بە ئاسانی پەراوێز نەخرێت، ئەم پێدراوە وامان لێ دەکات گریمانە بکەین کە تا ئەو کاتەی هەرێمی کوردستان دەتوانێت هاوسەنگیی نێوان ئەم دوو لایەی هاوکێشەکە بپارێزرێت؛ بارودۆخی باش دەبێت، بەڵام لە حاڵەتی تێکچوونی هاوسەنگییەکە و لاسەنگبوونیدا، پێگە و قەوارەی هەرێمیش سەرەولێژ دەبێتەوە و ڕوو لە ئاوابوون دەکات.

سێ: بارودۆخی جیهان و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە حاڵەتی وەرچەرخان و پاشاگەردانیدا بە جۆرێک دەبێت دەوڵەتان تەنها بکەر و بڕیاردەر نەبن و ڕەوشەکە دەرفەت بە نادەوڵەتەکانیش دەدات ڕۆڵ و کاریگەرییان هەبێت. نەک هەر ئەوەندە، بەڵکوو زۆر جار ڕۆڵی نادەوڵەتێک لە ڕۆڵی چەندین دەوڵەت کاریگەرتر بێت، لەم ڕووەوە دەتوانین ئاماژە بە چەندین نموونە بکەین، وەک: ڕۆڵی هەرێمی کوردستان و هەرێمی باکوور و خۆرهەڵاتی سووریا (ڕۆژاڤا) لە جەنگی دژ بە تیرۆردا، ڕۆڵی کۆمپانیاکانی بواری گەیاندن لە سەروەختی بەهاری عەرەبیدا، هەروەها ڕۆڵی بزوتنەوەی حەماسی فەڵەستینی و حیزبوڵای لوبنانی و حوسییەکانی یەمەن لە جەنگ و ئاڵۆزییەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و دەریای سووردا.

چوار: ئەوەی هاوکاریی زیاتری هەرێمی کوردستان دەکات و سەنگ و قورساییەکی زیاتری لە کارلێکە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکاندا پێ دەدات، هەرێمی کوردستان، پێچەوانەی زۆرێک لە بکەرە نادەوڵەتەکانی دیکە، لە چوارچێوەی ئەو بکەرە نادەوڵەتانەدا دێتە ئەژمار کە پشتیوانیی یاسایی هەیە و خاوەنی ڕەوایەتییە (Legal Non-state Actors)، هەروەها لەگەڵ بەها و نۆرمەکانی نەزمی نێودەوڵەتیدا تەبا دێتەوە. لە لایەکی دیکەوە هەرێمی کوردستان خاوەنی ئەزموون و تۆڕێکی پەیوەندیی دیپلۆماسییە و دەتوانرێت سوودی لێ وەربگیرێت.

ئەنجامگیری

لە کۆتایی ئەم پەڕەباسەدا بەو دەرەنجامە دەگەین کە وا: پەیوەندی لە نێوان وەرچەرخان و جێگۆڕکێی هێز (Power Transition) لە سەر ئاستی جیهان و ئایندەی هەرێمی کوردستاندا هەیە و هەر وەرچەرخانێکی جیهانی لە هاوسەنگیی هێز و ڕۆڵ و پێگەی دەوڵەتە گەورەوارەکاندا، کاریگەری، جا چ زۆر بێت یان کەم، لە سەر قەوارەی هەرێمی کوردستان دادەنێت. بە تایبەتی ئەگەر زانیشمان یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی دروستبوون و سەرپێکەوتنی هەرێمی کوردستان، وەک قەوارەیەک، دەرەنجامی ئەو وەرچەرخانە جیهانییانە بوو لە دوای کۆتاییهاتنی جەنگی سارد و باڵادەستبوونی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا وەک هێزێکی جیهانیی بێڕکابەر؛ هاتە ئارا.

لە لایەکی دیکەوە ئەو هەڕەشە و ئاڵنگارییە دەرەکییانەی کە ڕووبەڕووی هەرێمی کوردستان دەبنەوە و ئەو دەرفەتانەش کە لە بەر دەمیدان، پەیوەندییەکی توندوتۆڵ و تەنگاتەنگیان بە ڕەوش و بارودۆخی ناوخۆی هەرێمی کوردستانەوە هەیە. دەرەوە و ناوەوە پێکەوە گرێ دراون و باندۆر لە سەر یەکدی دادەنێن، بەڵام هەموو هەنگاوێک بە ئاڕاستەی تێپەڕاندنی ئاڵنگارییەکان و وەسوودهێنانی دەرفەتەکان لە خۆمانەوە دەست پێ دەکات و نابێت نەرێنییانە بەدیار ڕەوتی وەرچەرخان و جێگۆڕکێی هێزی جیهانییەوە دانیشین و بارودۆخەکە، ئەوەی کە هەیە و ئەوەشی کە دێت، وەکوو خۆی وەربگرین، بەڵکوو دەبێت لێی ڕابمێنین و کارلێکی لەگەڵدا بکەین، بە ئامانجی دەستکاریکردن و سوودلێوەرگرتنی. دەستاوێژێکیش کە لەم ڕووەوە کۆمەکمان دەکات و پشتی پێ دەبەسترێت هێزە (Power)، چونکە لە جیهانێکدا، تا سەر ئێسک واقیعی (Real) بێت، هێز تاقانە پەنایەک دەبێت دادی خۆمانی ببەینە لا.

سەرچاوە و پەراوێزەکان

[1]. Joseph S. Nye, Jr., The Future of Power (New York: Public Affairs, 2011), 113.

[2] . بۆ شارەزابوون لە بارەی چەمکی پژانی هێز، بە زمانی کوردی، خوێنەر دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ ئەم سەرچاوەیە: د. زانا کەریم، “پژانی هێز”، گۆڤاری ئایندەناسیی 19 (کانوونی دووەم 2024): 192- 196؛

 بە زمانی ئینگلیزیش دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ ئەم دوو کتێبەی جۆزێف نای:

 Nye, The Future of Power …

Joseph S. Nye, Jr., Is American Century Over? (Polity Press: Cambridge, 2017).

[3] .  Nye, The Future of Power …, 113.

[4] . زانا كريم، “دوافع حضور الفاعلون من غير الدول في السياسة العالمية”، (أطروحة دكتوراه، جامعة السليمانية- كلية العلوم السياسية 2023)، 53.

[5] . پاش ئۆرگانیسکی، چەندین بیریاری دیکەش باسیان لە وەرچەرخانی هێز کردووە و پەرەیان بە چەمکەکە داوە، وەک: جۆزێف نای و ئەلفین تۆفلەر و… هتد.

[6] . Ronald L. Tammen et al., Power Transitions: Strategies for the 21st Century (New York: Chatham House Publishers, 2000), 5.

[7]. لە بارەی بیردۆزەکەی ئۆرگانسکییەوە، بنواڕە ئەم سەرچاوەیە:

Tammen et al., Power Transitions: Strategies for the 21st Century…

[8] . علي جلال معوض، “إعادة الإنتشار: تحليل أولي لأبعاد وآثار انتشار القوة داخل وبين الدول”، السياسة الدولية- ملحق اتجاهات نظرية 188 (أبريل 2012): 19.

[9] . توماس رايت، “صعود وهبوط نظام القطبية الأحادية”، ترجمة: محمد حمدي أبو كيلة، الثقافة العالمية 181 (يناير- فبراير 2016): 105.

[10] . بۆ زانیاری لە بارەی هێزی چینەوە، سەیری ئەم سەرچاوەیە بکە:

 جون كين، استعادة عظمة أميركا: الصين، والانحدار الإمبراطوري، والديمقراطية (الدوحة: المركز العربي للأبحاث ودراسة السياسات، 1/5/2025): 5-6. بەستەری بابەتەکە:

https://www.dohainstitute.org/ar/Lists/ACRPS-PDFDocumentLibrary/Making-america-great-again-china-imperial-decline-and-democracy.pdf

[11] . علي جلال معوض، “إعادة الإنتشار… : 19.

[12] . د. عبدالأمير عبدالحسن إبراهيم، تحوّل القوة في السياسة الخارجية الأمريكية بعد الحرب الباردة (بغداد: دار سطور للنشر والتوزيع، 2019)، 416.

[13] . John J. Mearsheimer, The Tragedy of Great Power Politics (New York: W. W. Norton & Company, 2014), xv.

[14] . بۆ زانیاریی زیاتر لە بارەی ئایندەی هەژموونی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاوە، بنواڕە ئەم سەرچاوەیە بە زمانی ئینگلیزی: Nye, Is American Century Over?. یان بنواڕە ئەم سەرچاوانە بە زمانی عەرەبی: د. جمال سند السويدي، آفاق العصر الأمريكي: السيادة والنفوذ في النظام العالمي الجديد، ط2 (أبو ظبي: 2014)؛ ايمانويل فالرشتاين، انحسار القوة الأمريكية: الولايات المتحدة في عالم من الفوضى، ت: ايزيس قاسم (القاهرة: المركز القومي للترجمة، 2014). یان بنواڕە ئەم دوو سەرچاوەیە بە زمانی کوردی: زانا کەریم، “ئایا سەدەی ئەمریکایی کۆتایی هاتووە؟”، ئایندەناسیی 5 (کانووی یەکەم 2021): 102-117؛ زانا کەریم، “ئایا سەدەی ئەمریکایی کۆتایی هاتووە؟”، ئایندەناسیی 6 (ئازار 2021): 114-129.

[15] . بۆ زانیاریی زیاتر لەم بارەیەوە، بنواڕە ئەم سەرچاوەیە:

جون كين، استعادة عظمة أميركا: الصين، والانحدار الإمبراطوري، والديمقراطية…

[16] . پڕۆفیسۆر ”جۆن ج. مێرشایمەر” ساڵی 1947 لە نیویۆرک لەدایک بووە و تا ئێستاش لە ژیاندایە، زیاتر لە چل ساڵە مامۆستای زانستە ڕامیارییەکانە لە زانکۆی شیکاگۆ و بیریارێکی چالاک و کلیلیی کایەی سیاسەتی نێودەوڵەتییە. خاوەنی چەندین وتار و لێکۆڵینەوە و کتێبی گرنگە، لەوانە: مەرگەساتی سیاسەتی زلهێزەکان (The Tragedy of Great Power Politics)؛ لۆبی ئیسڕائیلی و سیاسەتی دەرەکیی وڵاتە یەکگرتووەکان (The Israel Lobby and US Foreign Policy) بە هاوبەشی لەگەڵ ستیڤن واڵت؛ بۆچی سەرکردەکان درۆ دەکەن (Why Leaders Lie?)… هتد. مێرشایمەر سەر بە قوتابخانەی ڕیاڵگەرایی (Realism)ە و لە نێو ئەم قوتابخانەیەشدا لە سەر تەوژمی ڕیاڵگەرای هێرشبەر (Offensive Realism) دێتە ئەژمار.

[17]. Mearsheimer, the Tragedy of Great Power Politics …, 4.

[18] . د. عبدالقادر محمد فهمي، الصراع الدولي وانعكساته على الصراعات الاقليمية (جامعة بغداد: مطابع دار الحكمة للطباعة والنشر، 1990)، ص ص 133-134.

[19] . بۆ زانیاریی زیاتر لە بارەی ئەم گۆڕاوانەوە، بنواڕە ئەم سەرچاوەیە: د. عبدالقادر محمد فهمي، الصراع الدولي وانعكساته على الصراعات الاقليمية … ص ص 133-172.

[20] . د. محمد بدرالدين زايد، “تحولات النظام الدولي وانعكاساتها على الشرق الاوسط”، (أبو ظبي: مركز المستقبل للأبحاث والدراسات المتقدمة- حلقات النتقاش، 19/5/2025)، رابط المناقشة:

https://futureuae.com/ar-AE/Activity/Item/245

[21] . ايمان أحمد رجب، النظام الاقليمي العربي في مرحلة ما بعد الاحتلال الأمريكي للعراق (بيروت: مركز دراسات الوحدة العربية، 2010)، 50.

[22] . جميل مطر ود. علي الدين هلال، النظام الاقليمي العربي: دراسة في العلاقات السياسية العربية (بيروت: مركز دراسات الوحدة العربية، 1999)، 28.