فەیزوڵڵا تونا ئایگون | ناوەندی توێژینەوەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (ئۆرسام)/ ئەنقەرە

Ortadoğu Araştırmaları Merkezi (ORSAM)

وەرگێڕانی: ڕابەر سیوەیلی

پێشەکی

هاتوچۆو پەیوەندییە دیبلۆماسییەکانی نێوان تورکیاو عێراق لە چەند ساڵی ڕابردوودا گەشەسەندنێکی بەرچاوی بەخۆوەبینیوە، ئەمەیش هۆکارێک بووە بۆ سەرلەنوێ ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات کە لە ڕابردوودا بە هۆی قەیرانە جۆربەجۆرەکانەوە کاریگەرییان لە سەر بووە. بە واتایەکی دیکە، پەیوەندییەکانی نێوان تورکیاو عێراق ساڵانێکی زۆرە لە کێشمەکێشمی چەند پرسێکی تایبەت بە ئاسایش‌و ئەمنیەتدا دەخولێتەوە! بەڵام ئێستا مەیلی ئەوە هەیە، کە پەیوەندییەکان لە سەر بنەمایەکی گشتگیرترو ستراتیژیتر جێگیربکرێت. ڕەنگە یەکێك لە هۆکارەکانی ئەم گۆڕانکارییەیش پڕۆسەی بوژانەوەو گەشەسەندنی ئابووریی عێراق بێت، کە لە دوای کۆتاییهاتنی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعشەوە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە ناوچەکەدا، بە تایبەت لە ڕێگەی ئەو دەرفەتانەی کە تورکیا لە بوارەکانی وەک پڕۆژەی ئابووریی ناوچەیی‌و بەڕێوەبردنی ئاوو وزە پێشکەشیکردووەو هۆکارێکی بنچینەیی بووە، بۆئەوەی عێراق دووبارە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەنقەرەدا هەڵبسەنگێنێتەوە.لە لایەکی دیکەوە، سەردانی ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆککۆماری تورکیا بۆ بەغداد لە ساڵی (٢٠٢٤)و سەردانەکەی محەمەد شیاع سودانیی سەرۆکوەزیرانی عێراق بۆ ئەنقەرە لە ساڵی (٢٠٢٥)، گوزارشتێکی ئاشکرایە لە نوێبوونەوەی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات. تەنانەت ئەو ڕێککەوتنانەیش کە لە بوارەکانی ئاسایش‌و بازرگانی‌و گواستنەوەو وزە لە نێوانیاندا واژووکراون، دووبارە پەیوەندییەکانی خستووەتە قۆناغێکی نوێوە. ئەو هەڵبژاردنانەیش کە بڕیارە لە قۆناغی داهاتوودا لە عێراقدا بەڕێوەبچن، بە دڵنیاییەوە کاریگەریی زیاتر لە سەر پەیوەندییەکانی نێوان هەردوولا دادەنێت.

داینامیکیی بنەڕەتیی سیاسەتی دەرەوەی عێراق

عێراق دوای لەشکرکێشییەکانی ئەمریکا لە ساڵی (٢٠٠٣)، هەوڵیدا بە دیدێکی نوێ پەرە بە ستراتیژو سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەکەی بدات، بە جۆرێك ببێتە مایەی بنیاتنانەوەی سەروەریی وڵات‌و دوورخستنەوەی هەر جۆرە دەستوەردانێك لە کاروباری وڵاتەکەدا. هەرچەندە ناتوانین حاشا لەو ڕاستییەیش بکەین، کە عێراق تا ڕادەیەکی زۆر کاریگەریی ئەکتەرە دەرەکییەکانی لە سەر بووە، بە تایبەت لە قۆناغی دوای جەنگدا! کەواتە هەوڵدان بۆ بەرجەستەکردنی سیاسەتی سەربەخۆی دەرەکی ئامانجێکی هاوبەشی کۆمەڵگەو دەستەبژێرە سیاسییەکانیش بووە، بەڵام ئەم ئامانجە بە هۆی قەیرانە ئەمنییەکان‌و پارچەپارچەبوونی سیاسیی ناوخۆییەوە، لە ئێستادا زۆر دوورە لە جێبەجێکردن.لە ڕوانگەیەکی دیکەوە دەکرێت ئاماژە بەوە بکەین، کە سیاسەتی دەرەوەی عێراق تەنها لە چەسپاندنی سەروەریی وڵاتەکەیدا سنووردار نەبوو، بەڵکو لە هەوڵی دامەزراندنی تۆڕێکی پەیوەندیی دەرەکییشدا بوو، کە چاودێریی گۆڕانکارییە ناوچەیی‌و نێودەوڵەتییەکان بکات، تاوەکو لەو دوو ڕێگەیەوە شەرعیەتی نێودەوڵەتی بۆ ڕژێمی نوێ بەدەستبهێنێت. هەر لەم چوارچێوەیەیشدا جارێکی دیکە عێراق هەوڵیدا لە ڕێگەی شوناسە عەرەبییەکەیەوە، پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی کەنداودا زیندووبکاتەوە، هەروەها لە سەر بنەمای نزیکیی جوگرافی‌و تائیفی؛ دەرگایەکی نوێ لە پەیوەندی لەگەڵ ئێراندا بکاتەوە. لە لایەکی دیکەیشەوە، عێراق هاوشانی پاراستن‌و گەشەپێدانی پەیوەندییە ستراتیژییەکانی لەگەڵ ئەمریکادا، پەرەپێدانی هاوکارییە سیاسی‌و ئابوورییەکانی لەگەڵ یەکێتیی ئەوروپاو ئەکتەرە ڕۆژئاواییەکانی دیکەیدا، کردە یەکێک لە توخمە بنەڕەتییەکانی دیدگای سیاسەتی دەرەوەی خۆی.لە ڕاستیدا ئەم هەوڵ‌و کۆششەی عێراق، ڕەنگدانەوەی ئامانجی وڵاتەکەیە بۆ پەیڕەوکردنی سیاسەتێکی دەرەکیی فرەلایەنەو نەرمونیان، کە هاوسەنگی لە ململانێی ناوچەیی‌و جیهانیدا پیادەبکات، بەڵام بە هۆی لاوازییەکانی وڵاتەکەو دەستوەردانە دەرەکییەکانەوە، ئەم ئامانجە چەندین ساڵە لە ئاستی گوتاریدا ماوەتەوەو عێراق زۆر جاران وابەستەیی خۆی بە کاریگەریی ئەکتەرە دەرەکییەکان نیشانداوە، بەڵام ناکرێت ئەوەیش نادیدەبگرین، کە ئەم دیدە لەم ساڵانەی دواییدا هەتا ڕادەیەك کەوتووەتە بواری جێبەجێکردنەوە، بە تایبەتی لەگەڵ بەدەستهێنانی سەقامگیریی ناوخۆیی‌و پڕۆسەکانی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییە ناوچەییەکاندا.

یەکێک لە بەربەستە بنەڕەتییەکانی بەردەم بەدیهاتنی سیاسەتی نوێی دەرەوەی عێراق، نەگونجاویی نێوان پێکهاتەکانی سیستەمی سیاسیی وڵاتەکە بووە، کە لە دوای ساڵی (٢٠٠٣)وە هێڵە نەتەوەیی‌و تائیفییەکان پارچەپارچەبوون‌و بێمتمانەیی قووڵ لە نێوان گرووپە سیاسییەکانی شیعەو سوننەو کورددا سەریهەڵداوە، بە تایبەت لە دوای هەڵبژاردنەکانی ساڵی (٢٠١٠)و قەیرانەکانی پێکهێنانی حکومەتدا زیاتر بەدەرکەوتووە. بۆ نموونە دوورخستنەوەی عەرەبە سوننەکان لە ماوەی خولی دووەمی سەرۆکایەتیی نووری مالیکیدا، ئەو شکانە کۆمەڵایەتییانەی قووڵترکردەوەو ڕێگەی بۆ سەرهەڵدانی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش لە ڕۆژئاوای وڵاتدا خۆشکرد.یەکێکی دیکە لە کێشە گەورەکانی عێراق، چەقبەستوویی سیاسەتی دەرەوەی ئەو وڵاتەیە لە نێوان خواستی ئەمەریکاو ئێراندا، چونکە هەژموونی سەربازیی ئەمریکا لە دوای ساڵی (٢٠٠٣)وە، مشتومڕەکانی سەروەریی عێراقی بەردەوام لە ژینگەیەکی سیاسیی تەمومژاویدا هێشتووەتەوە. هاوکات ئێرانیش لە ڕێگەی کاریگەرییەکانیەوە لە سەر گرووپە شیعەکان؛ ناوەندێکی دەسەڵاتی جێگرەوەی لە بەغداد دروستکردووەو لە ڕێگەی “ئەکتەری بەوەکالەت”ەوە کاریکردووەتەسەر دامەزراوە دەوڵەتییەکان‌و سیاسەتی دەرەوەی عێراقی کردووە بە ئامڕازێکی کێبڕکێی ناوچەیی. ئەم بارودۆخەیش بە شێوەیەکی ئاشکرا لە دوای کوژرانی قاسم سولەیمانی‌و ئەبومەهدی موهەندی‌و ململانێ ڕاستەوخۆکانی دواتری ئێران‌و ئەمریکا لە سەر خاکی عێراق بە ڕوونی دەرکەوت. کەواتە ئەم ململانێ قووڵە پێماندەڵێت، کە عێراق ناتوانێت بە شێوەیەکی سەربەخۆ سیاسەتی دەرەوەی خۆی بەڕێوەببات‌و لە بریی ئەوە، وڵاتەکە کەوتووەتەژێر کاریگەریی سیاسەتی وڵاتانی ناوچەیی‌و نێودەوڵەتییەوە.کێشەیەکی دیکەی عێراق لەباربوونی خاکەکەیەتی بۆ پەناگەی گرووپە چەکدارەکان، کە ئەمەیش قەیرانی ئەمنیی گەورەی بۆ دروستکردووە. بۆ نموونە گرتنی موسڵ لەلایەن داعشەوە لە ساڵی (٢٠١٤) لاوازیی دەسەڵاتی ناوەندیی عێراقی ئاشکراکردو بووە هۆی ئەوەی عێراق هەژموونی سیاسەتی خۆی بە سەر کاروباری ناوخۆو دەرەوەی وڵاتەکەیدا لەدەستبدات. هەرچەندە لە قۆناغی دوای داعشدا، عێراق بە کۆنترۆڵکردنی بەشێک لە قەیرانی ئەمنیی ناو وڵات‌و بە پاڵپشتیی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، چووەناو پڕۆسەی بوژانەوەوە، بەڵام هەڕەشەی پاشماوەکانی داعش وایکرد، کە ئەو وڵاتە بۆ چەندین ساڵ سەرنجی تەواوی خۆی لە سەر ئاسایشی ناوخۆ چڕبکاتەوە. لە ڕاستیدا ئەم ئەزموونە نوێیە وێنایەکی دیکەی بە کاروباری سیاسیی عێراق بەخشی‌و ئەو بۆچوونەی لە لا گەڵاڵەکرد، کە بە هێڵێکی هاوسەنگتر ئەدای سیاسەتی دەرەکی بکات. لە سەرەتایشەوە هەوڵیدا خۆی لە قەتیسبوونی سیاسەتی دەرەکی بەدووربگرێت، بەوەی کە تەنها لە ژێر هەژموونی ئێران یان ئەمریکادا بێت! بەڵکو جارێکی دیکە ستراتیژی هاوسەنگکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی کەنداو، تورکیاو ئەوروپای خستەوە کارنامەی خۆی. بە تایبەتی کرانەوە بە ڕووی وڵاتانی عەرەبی‌و مەیلی دووبارە پەیوەندیکردنەوە لەگەڵ تورکیادا، کە لە سەردەمی حکومەتی حەیدەر عەبادی دەستیپێکردووە، دەتوانرێت وەک یەکەم نیشانەی هەوڵەکانی عێراق بۆ پەرەپێدانی پەیوەندییە فرەلایەنەکان لە بریی وابەستەیی تاکلایەنە لێکبدرێتەوە.

ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی ناشەرعی کە لە ساڵی (٢٠١٧) لە هەرێمی کوردستانی عێراق بەڕێوەچوو، وەرچەرخانێکی گرنگ بوو بۆ نوێبوونەوەی پەیوەندییەکانی عێراق‌و تورکیا، چونکە تورکیا یەکێک بوو لەو وڵاتانەی کە بە ئاشکرا پاڵپشتیی بەغدادی کرد لە دژایەتیکردنی ڕیفراندۆمی هەرێمی کوردستاندا. نموونەی هەرەبەرچاوی ئەم پاڵپشتییەیش ئەو مانۆڕە هاوبەشە بوو، کە لەلایەن هێزە چەکدارەکانی تورکیاو سوپای عێراقەوە ڕێکخرابوو. هاوکات پشتیوانیی ڕوونی تورکیا بۆ یەکپارچەیی خاکی عێراق لەم پڕۆسەیەدا وایکرد عێراق لە چوارچێوەی بوژانەوەی پەیوەندییەکاندا، نەك تەنها لە ڕووی ئەمنییەوە بەرەو تورکیا هەنگاوبنێت، بەڵکو لە بواری سیاسی‌و ئابوورییشدا ستراتیژێکی قووڵ لە نێوانیاندا بەرجەستەببێت. لەم پێناوەیشدا عێراق زنجیرەیەك سەردان‌و پەیوەندی لەگەڵ تورکیادا ئەنجامداو چیتر عێراق وەک ئەکتەرێک کە بە ئۆپەڕاسیۆنەکانی دژەتیرۆر لە باکووری عێراق هاتەپێشەوە، لە تورکیای نەدەڕوانی، بەڵکو وەک هاوبەشێکی ستراتیژی وێنایدەکرد، کە بتوانێت لە گەشەپێدانی ئابووری‌و هاوکاریی وزەو سیاسەتی هاوسەنگیی ناوچەییدا هاوکارییبکات.

پەیوەندییەکانی تورکیاو عێراق

سیاسەتی عێراق کە لە دوای نەمانی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش بە ئاقاری نوێبوونەوەو ڕێکخستنەوەدا دەڕوات، گەشەسەندنی ئابووری‌و جۆراوجۆرکردنی ڕێگاکانی بازرگانیی دەرەکیی کردووەتە ئەولەویەتی کارکردنی. لەم پێناوەیشدا هەوڵی سوودوەرگرتن لەو توانا ئابووری‌و لۆجیستیانە دەدات، کە تورکیا خاوەنداریەتیی دەکات. بە تایبەت جۆراوجۆرکردنی بازرگانیی عێراق لە کەنداوو بەستنەوەی ئەم هێڵە بە جیهانەوە لە ڕێگەی تورکیاوە، یەکێک لە ئامانجە سەرەکییەکانی عێراقە. لەم چوارچێوەیەدا پڕۆژەی دەروازەی سنووریی ئۆڤاکۆی‌و پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان کە هاتە بەرنامەی کار، دیدی عێراقیان بۆ تورکیا نەک تەنها وەک ئاسایش، بەڵکو وەک هاوبەشێکی گەشەپێدان پێناسەکردووەتەوە.

دەکرێت ئاماژە بەو ڕاستییە بکەین، کە پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان یەکێک بووە لە هێزە بزوێنەرەکانی نوێکردنەوەی پەیوەندییەکانی عێراق‌و تورکیا. ئەم پڕۆژەیە وەک دەستپێشخەرییەکی گەورەی ئابووری وێنادەکرێت، کە تۆڕێکی هێڵی ئاسن‌و ڕێگەوبان لەخۆدەگرێت‌و لە بەندەری گەورەی فاو لە بەسرە دەستپێدەکات‌و هەتا سنووری تورکیا درێژدەبێتەوە. ئامانجی حکومەتی عێراق لەم پڕۆژەیە نەک تەنها بوژاندنەوەی ئابووریی خۆیەتی، بەڵکو هەوڵدەدات ببێتە ناوەندێکی بازرگانیی هەرێمایەتی‌و جیهانی، هەر بۆیە عێراق لە هەوڵی بەردەوامدایە هەتا سوود لە توانا ئابووری‌و بازرگانییەکانی تورکیا وەربگرێت.یەکێکی دیکە لە هۆکارەکانی گەڕانی عێراق بە دوای هاوسەنگیی نوێ‌و نزیکبوونەوە لە تورکیا، زیادبوونی مشتومڕی بەردەوام بوو لە سەر کاریگەریی ئێران لە عێراق لە ناو خەڵک‌و دەستەبژێرە سیاسییەکاندا! لە ڕاستییشدا ئەم گەڕانە بۆ هاوسەنگی، لە بریی پەرەپێدانی کێبڕکێی ڕاستەوخۆ لەگەڵ ئێران، پەرەیسەند بۆ ستراتیژێک لە پێناوی بەرقەرارکردنی هاوسەنگیی ناوچەیی‌و پەرەپێدانی هاوکاری لە سەر بنەمای بەرژەوەندیی هاوبەش لەگەڵ ئەکتەرە ناوچەییەکانی وەک تورکیادا.

کاریگەریی پەیوەندییە دوولایەنەکان؛ سەردانی سودانی بۆ ئەنقەرە

سەردانەکەی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان؛ سەرۆککۆماری تورکیا بۆ بەغداد لە نیسانی (٢٠٢٤)دا، ئەو کاریگەرییە سیاسییەی هێنایەکایەوە، کە لەمێژە چاوەڕواندەکرا لە پەیوەندییەکانی تورکیاو عێراقدا بێتەدی، چونکە ئەم سەردانە گرنگییەکی بەرچاوی هەبوو. بەو پێیەی یەکەم سەردانی فەرمی بوو بۆ بەغداد لە سەر ئاستی سەرۆکایەتی لە ساڵی (٢٠١١)وە. لەم سەردانەدا (٢٦) یاداشتی لێکتێگەیشتن لە نێوان هەردوو وڵات لە ژێر پێنج سەردێڕی سەرەکیدا واژووکرا، کە بریتی بوون لە “پڕۆژەی ڕێڕەوی گەشەپێدان، هاوکاریی وزە، بەڕێوەبردنی ئاو، بەرەنگاربوونەوەی تیرۆرو گەشەپێدانی ئابووری”، بەڵام لە ناو سەردێڕەکانیشدا، ئەو لێدوانانەی باس لەوە دەکەن، کە پڕۆژەی ڕێڕەوی گەشەپێدان یەکگرتنی ئابووریی ناوچەکە خێراتردەکات‌و عێراق ڕۆڵێکی چالاکتر لە شەڕی دژی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە)دا دەگێڕێت، ئەم سەردانەیان کردە خاڵی وەرچەرخان. تەنانەت ئەردۆغان جەختی لە ڕێزگرتن لە یەکپارچەیی خاک‌و سەروەریی عێراق کردەوەو بە ئاشکرا سیاسەتی پەرەپێدانی پەیوەندیی ڕاستەوخۆی لەگەڵ بەغداددا دەربڕی.لە سەردانەکەی ئەردۆغانیشدا، دیارترین پرس ڕێککەوتنی پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان بوو. جگە لەوەیش، جەخت لە سەر دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی کەرکووک کرایەوە لە ڕێگەی بەندەری جەیهانەوە. هاوکات بڕیاردرا شاندی تەکنیکی بۆ چارەسەرکردنی کێشەی ئاو دروستبکرێت‌و لە ڕێگەی پڕۆژەی هاوبەشەوە هاوکاریی یەکتری بکەن بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی ئاو. لە بواری ئاسایشدا ئامانجی تورکیا پەرەپێدانی هاوکاری بوو لە دژی بوونی پەکەکە لە عێراق. دوابەدوای سەردانەکەیش لایەنە ڕاسپێردراوەکان دەستیان بە کاری جددی کرد، بۆئەوەی ئەو بابەتانە بخەنە بواری جێبەجێکردنەوە. لە قۆناغێکی دواترداو بە مەبەستی درێژەدان بەو پەیوەندییە نوێیە کە لە مانگی نیسانی (٢٠٢٤)دا بەدەستهات، محەمەد شیاع سودانی؛ سەرۆکوەزیرانی عێراق، لە ئایاری (٢٠٢٥) بە فەرمی سەردانی ئەنقەرەی کرد. ڕۆیشتنی سودانی بۆ ئەنقەرە تەنها سەردانێکی پڕۆتۆکۆڵ نەبوو، بەڵکو قۆناغێکی گرنگ بوو لە ڕووی کارپێکردنی میکانیزمە ئاستبەرزەکان‌و گرتنەبەری هەنگاوی هاوکاریی ڕیشەیی. لە میانەی سەردانەکەیدا، سودانی ئیرادەی سیاسیی بۆ جێبەجێکردنی ڕێککەوتنەکانی لەگەڵ تورکیاو خێراترکردنی یەکگرتنی ئابووریی هەردوو وڵات دووپاتکردەوە.

مایەی ئاماژەپێکردنە، لە پێش سەردانەکەی سەرکوەزیرانی عێراق بۆ ئەنقەرە، بەرپرسانی ئەمنیی هەردوو وڵات لە پەراوێزی کۆڕبەندی دیبلۆماسیی ئەنتاڵیا لە نیسانی (٢٠٢٥)دا، کۆبوونەوە. ئەم کۆبوونەوەیەیش هۆکارێکی گرنگ بوو بۆ کۆکردنەوەی قاسم ئەلعەرەجی؛ ڕاوێژکاری ئاسایشی نیشتمانیی عێراق‌و سەرۆک_ئەرکانی عێراق‌و بەرپرسانی دیکەی وڵاتەکە. دەتوانین بڵێین: ئەم کۆبوونەوەیە وەرچەرخانێکی گرنگە، کە بەو هۆیەوە هاوکاریی ئەمنی لە ڕێگەی هەماهەنگیی ڕاستەوخۆوە لە سەر ئاستی سەربازی دەکرێت.

دوابەدوای کۆڕبەندی دیبلۆماسیی ئەنتاڵیاو سەردانەکەی سەرۆکوەزیرانی عێراق بۆ ئەنقەرە،  ئەنجومەنی باڵای هاریکاریی ستراتیژیی نێوان هەردوو وڵات کۆبوونەوە. ئامانجی سەرەکیی ئەم ئەنجومەنەیش، بەڕێوەبردنی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵاتە لە سەر بنەمای دامەزراوەیی لە ڕێگەی کۆبوونەوەی وەزارییەوە. دوابەدوای کۆبوونەوەی ئەنجومەن، (١١) ڕێککەوتنی نوێ لە بوارە جیاوازەکاندا واژووکران، کە بە پلەی یەکەم بریتی بوون لە “وزە، ئاو، ئاسایش، گواستنەوە، ئابووری‌و ڕۆشنبیری”.

لەوەیش گرنگتر، جەختکردنەوە بوو لە سەر کۆمەڵێک بابەتی گرنگ لە چوارچێوەی ئەو ناونیشانانەی لە ناو ڕێککەوتنە (١١) ماددەییەکەدا هەبوون، کە بریتی بوون لە “پیشەسازیی بەرگری، گەڕانەوەی خۆبەخشانەی کۆچبەرانی عێراقی لە تورکیا، هاوکاریی دادوەری، کردنەوەی زانکۆکانی تورکیا لە بەغدادو بەسرەو هاوکاریی بەڕێوەبردنی کارەساتەکان”. ئەم بابەتانەیش دەرخەری ئەو ڕاستییەن، کە واقیعێك هاتووەتەئاراوە، کە نەک تەنها لە سەر دەستکەوتە سیاسییە کورتخایەنەکان کاردەکات، بەڵکو گرنگی بە هاوکاریی دامەزراوەیی درێژخایەنیش دەدات.پاش کۆبوونەوەو واژووکردنی ڕێککەوتننامەکان، لە ڕاگەیەندراوێکی ڕۆژنامەوانیی هاوبەشدا، تیشکخرایەسەر گرنگیی ستراتیژیی ڕێڕەوی گەشەپێدان، ئیرادە بۆ بەرەنگاربوونەوەی هاوبەش لە دژی پەکەکەو بەشداریی پەیوەندییە دووقۆڵییەکان لە ئاشتیی ناوچەکەدا. ئەردۆغان پشتیوانیی تورکیای بۆ یەکپارچەیی خاک‌و سەروەریی عێراق دووپاتکردەوە، هاوکات سودانیش جەختی لەوە کردەوە، کە تورکیا هاوبەشێکی گرنگە لە ئاوەدانکردنەوەو گەشەپێدانی عێراقدا. ئەردۆغان‌و سودانی ڕایانگەیاند، کە ئەمە دەتوانێت مۆدێلێک بێت بۆ گۆڕینی پەیوەندییەکانی تورکیاو عێراق بۆ هاوبەشییەکی ستراتیژی، کە نەک تەنها بۆ هەردوو وڵات، بەڵکو کاریگەریی لە سەر هەموو ناوچەکە هەبێت. دەکرێت بگوترێت ئەو پەیامە ڕوونانەی کە بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە هەنگاوەکان ئەنجامی کۆنکرێتیی لێدەکەوێتەوە، بە تایبەتی لە بوارەکانی ئاسایش‌و ئابووریدا، چوارچێوەیەکی سیاسیی بەهێز دەڕەخسێنن، کە ڕێڕەوی داهاتووی پەیوەندییەکان دیاریدەکات.

پەیوەندییەکان بەرەو کوێ دەڕۆن؟

ئەو گەرموگوڕییەی لە پەیوەندییەکانی تورکیاو عێراقدا بەدەستهاتووە، گەواهیدەری ئەو ڕاستییەیە کە هەردوولا ویستێکی جددییان هەیە بۆ تێپەڕاندنی گفتوگۆی سیاسیی نێوانیان‌و گۆڕینی بۆ پڕۆسەی هاریکاری‌و پتەوکردنی ژێرخانی ئابوورییان. لە هەمان کاتدا کاراکردنی ئەنجومەنی هاریکاریی ستراتیژی، واژووکردنی ڕێککەوتنی ڕیشەیی‌و ئەو کارە هاوبەشانەی کە لە ئاستی تەکنیکیدا دەکرێن، دەتوانرێت وەک نیشانەکانی ئەم گۆڕانکارییە هەڵبسەنگێنرێت. هەروەها بەشداربوونی ڕاستەوخۆی پڕۆژە درێژخایەنەکانی وەک ڕێڕەوی گەشەپێدان لە ئابووریی هەردوو وڵاتدا، دیسانەوە وەک فاکتەرێکی کاریگەر دەردەکەوێت، کە گەرەنتیی بەردەوامیی پەیوەندییەکان دەکات، بەڵام دەبێت هەمیشە ئەوەیشمان لەیادبێت، کە ئەم پڕۆسەی بەدامەزراوەییکردنە هێشتا بە تەواوی ڕەگوڕیشەی نەگرتووە! پێویستی بە بەردەوامیی ئیرادەی سیاسی هەیە بۆ بەدامەزراوەییکردنی. بە واتایەکی دیکە، پێویستە ڕێککەوتنەکان نەک تەنها لە نێوان سەرکردەکاندا، بەڵکو لەگەڵ پەیوەندییەکانی نێوان دامەزراوەکانی دەوڵەت‌و کەرتی تایبەت‌و کۆمەڵگەکاندا قووڵتربکرێنەوە.

هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق کە بڕیارە لە (١١)ی تشرینی دووەمی (٢٠٢٥) بکرێت، دەتوانێت وەرچەرخانێکی گرنگ بێت لە ڕەوتی پەیوەندییەکانی تورکیاو عێراقدا. هەرچەندە گۆڕانکاری لە حکومەتی ئێستادا دەتوانێت کاریگەریی ڕاستەوخۆی هەبێت لە سەر پڕۆسەی جێبەجێکردنی ڕێککەوتنە واژووکراوەکان، بە تایبەت لە ئەگەری بەهێزبوونی ئەو گرووپانەی کە دژەتورکیان، یان ئەو ئەکتەرانەی کە نزیکن لە ئێرانەوەو سەرقاڵی سیاسەتن، دەتوانێت ببێتە هۆی نادڵنیایی یان خاوبوونەوەی پەیوەندییەکان لە کورتخایەندا، بەڵام بە لەبەرچاوگرتنی ئەو بەشدارییە ڕیشەییانەی کە تورکیا بۆ ئابووری‌و ژێرخانی عێراق‌و بازرگانیی دەرەکی پێشکەشیدەکات، دەتوانرێت پێشبینیبکرێت، کە حکومەتی نوێ نایەوێت ئەم دەستکەوتانە بخاتە مەترسییەوە، بۆیە سەرەڕای ئەو هەڵچوونانەی کە ڕەنگە گۆڕانکارییە سیاسییەکان لە پڕۆسەی دوای هەڵبژاردندا بیهێننەئاراوە، بەرژەوەندییە ستراتیژییەکان وەک خۆیان‌و بەبێ گۆڕانکاری‌و خاوبوونەوە بەردەوامدەبن.

یەکێک لەو پێشهاتە گرنگانەیش کە نیشانیدەدات پەیوەندییەکان لە قۆناغێکی سەرەتاییەوە پەرەیانسەندووە بۆ چوارچێوەیەکی گشتگیرو ستراتیژی، هەنگاوی نوێنەری تایبەتی تورکیا بووە بۆ عێراق. چەند کاژێرێک پێش سەردانەکەی سودانی، فەیسەڵ ئیرۆغڵو لەلایەن ئەردۆغانەوە وەک نوێنەری تایبەتی تورکیا بۆ ئاو لە عێراق دەستنیشانکرا. دیارە فراوانکردنی دەسەڵاتی نوێنەرایەتیی تایبەت کە پێشتر سنووردار بوو بە پرسی ئاو، ئاماژەیەک بووە بۆ ئەوەی پەیوەندییەکان بەرەو پڕۆسەیەکی دامەزراوەیی هەنگاویانناوە، کە بەردەوام لە چوارچێوەی میکانیزمی دەوڵەتدا چاودێریدەکرێت، بەبێ ئەوەی وابەستەی پەیوەندییە کەسییەکان بن.

لە ڕووی سیاسەتی ناوچەییەوە، هیچ ململانێیەکی ڕاستەوخۆی بەرژەوەندی یان ڕکابەریی ستراتیژی لە نێوان تورکیاو عێراقدا نییە. بە پێچەوانەوە، هەردوو وڵات ئامانجی تەواوکارییان هەیە لە هەردوو بواری ئاسایشی دابینکردنی وزەو بەهێزکردنی پەیوەندییە لۆجیستیکییەکان‌و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر. دیارە ئەم دۆخەیش ئەگەری ڕووبەڕووبوونەوەی هەردوو وڵات بە هۆی جیاوازیی سیاسەتی ناوچەیی لە ئاستێکی زۆر نزمدا دەهێڵێتەوە.

ئەو بەرەوپێشچوونەی کە لە پەیوەندییەکانی تورکیاو عێراقدا بەدەستهاتووە، ئەوە نیشاندەدات، کە پەیوەندییەکان لە هاوکاریی سنووردار تێپەڕیوە بۆ بوارە فرەڕەهەندەکانی وەک گەشەپێدان، وزە، بەڕێوەبردنی ئاو، گواستنەوەو ئاشتیی ناوچەیی. نزیکبوونەوەکانی نێوان هەردوو دەوڵەتیش گەواهیدەری ئەو ڕاستییەن، کە ئەم ڕێبازە فرەڕەهەندە گۆڕاوە بۆ مۆدێلێکی دامەزراوەیی‌و چاودێریکراو. ڕەنگە لە ماوەی داهاتوودا، پچڕانی سیاسی وەک هەڵبژاردنەکانی ساڵی (٢٠٢٥)ی عێراق ببێتە هۆی نادڵنیایی، بەڵام قووڵبوونەوەی وابەستەیی نێوان هەردوو وڵات‌و نەبوونی کێبڕکێ‌و ململانێی ناپێویست، بنەمایەکی بەهێز بۆ بەردەوامیی هاوکارییەکان دەڕەخسێنن. لەم چوارچێوەیەدا، بە پاراستن‌و قووڵکردنەوەی دەستکەوتە بەدەستهاتووەکان، پەیوەندییەکانی تورکیاو عێراق دەتوانن بنچینەی سەقامگیری‌و گەشەسەندنی ناوچەکە بن.

لینکی بابەتەکە لە ئینتەرنێت

https://orsam.org.tr/yayinlar/turkiye-irak-iliskileri-ve-sudaninin-ziyareti/

chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://orsam.org.tr/dosya/turkiye-irak-iliskileri-ve-sudaninin-ziyareti.pdf