د. نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد

ناساندنی زاراوەکە

سۆسیۆلۆژیای ئایین  Sociology of Religion بەشێكە لە كۆمەڵناسی كە پەیوەندییەكی راستەوخۆی بە سۆسیۆلۆژیای مەعریفەوە هەیە، لە رووی كۆمەڵایەتییەوە لە ئایینەكان دەكۆڵێتەوە، ئەم زانستە دیاردەی ئایینی دەگەڕێنێتەوە بۆ بنەما كۆمەڵایەتییەكەی، بەو پێیەی ئایین دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە و لەنێو كۆمەڵگەدا هەڵدەقوڵێ، دامەزراوە ئاینییەكانیش بەشێكن لە كۆمەڵگە.

یەكێك لە خاڵە بنەڕەتییەكانی كۆمەڵناسیی ئایین بریتییە لە دەرخستنی كاریگەریی ئایین لەسەر كۆمەڵگە و نیشاندانی كاریگەریی كۆمەڵگە لەسەر ئایین، هەروەها ئەو بارودۆخەی دەبێتە مایەی بڵاوبوونەوەی ئایینێكی دیاریكراو لە كۆمەڵگەیەكی دیاریكراودا، لەدواییدا لە هۆكار و میكانیزمی گرووپە ئایینییەكان دەكۆڵێتەوە بەو پێیەی ئەمانیش بەشێكن لەو كۆمەڵگەیە.

سۆسیۆلۆژیای ئایین لە ئایینە سەرەكییەكانی جیهان دەكۆڵێتەوە، بەتایبەتی ئایینی جولەكە و مەسیحی و ئیسلام و بودی و زەردەشتی و هیندۆسی و كۆنفشیوسی و تاوی و مانەوی و بەهائی، هەروەها هۆكارەكانی ئەو جیاوازی و ناكۆكییانەی لەنێوان ئایینزاكاندا دروست دەبێت، كە ئەو ناكۆكییانەش دەگەڕێنەوە بۆ هۆكاری كۆمەڵایەتی، بۆ نموونە: ناكۆكیی نێوان كاتۆلیكی و ئەرسەدۆكسی و پرۆتستانتی لە مەسیحیەتدا، ناكۆكیی نێوان سوننە و شیعە و سۆفییەكان لە ئیسلامدا.

ئایین لە ڕوانگەی ئیمێڵ دۆرکهایم

گرنگترین ئەو سۆسیۆلۆژیستانەی بایەخیان بەم لایەنەی كۆمەڵناسی داوە، بریتین لە ئیمیل دۆركهایم و جۆرج زیمڵ و ماكس ڤێبەر و كارل مانهایم و دواتر گەلێ‌ زانای تر ئەم بەشەیان فراوان كردەوە، ئەمان بەتەنها لە ئایینە گەورەكانیان نەكۆڵیوەتەوە، بەڵكو لە ئایینە سەرەتاییەكان و لە پەیوەندیی سیحر و ئاینیشیان كۆڵیوەتەوە، ئەگەر چی پتر ئەنترۆپۆلۆژیستەكان لە ئایینی سەرەتاییی هۆزە سەرەتاییەكانیان كۆڵیوەتەوە، لەوانە جێمس فرێزەر لە كتێبە ناودارەكەیدا بە ناونیشانی (چڵی ئاڵتوونی- لێكۆڵینەوەیەك لە سیحر و ئایین)، بەڵام كۆمەڵناسەكان پتر لە ئایینە یەكتاپەرستەكانیان كۆڵیوەتەوە، بەپێی پێناسەی كۆمەڵناسان ئایین بریتییە لە چەند چالاكییەكی هێمایی و كۆمەڵایەتی كە لەنێو خودی كۆمەڵگەدا، لەرێگەی تێكستەكان و سرووتەكانەوە، بڵاودەبێتەوە و مۆركێكی میللی لەخۆ دەگرێت.

كۆمەڵناسی فەرەنسی ئیمێڵ دۆركهایم لە كتێبە ناودارەكەیدا بە ناونیشانی “بنەماكانی ژیانی ئایینی-1912” لە دیدێكی سۆسیۆلۆژییەوە لە ئایین دەڕوانێت كە بۆ ئەمرۆ دیدێكی كلاسیكییە، بەبێ‌ ئەوەی بایەخی خۆی لەدەست بدات، ئایین لەلای دۆركهایم بریتییە لە سیستمێكی یەكگرتووی باوەڕ و سرووت و موقەدەس كە بەهۆیەوە ژمارەیەكی زۆری لایەنگران لەخۆی كۆدەكاتەوە. دۆركهایم دیدێكی نێگەتیڤی نییە بۆ ئایین، بە پێچەوانەوە پێی وایە ئایین لە قۆناغێكی دوورودرێژی ژیانی بەشەریدا سەرچاوەی زانین بووە. دۆركهایم وایدەبینێت ڕەگەكانی مەعریفە لە ئاییندایە، ئایین بیری مرۆڤایەتیی دەوڵەمەند كردووە، هەروەها ئایین لە جەوهەردا دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە.

وەك پێویستییەكی گرنگی گەشەكردنی فەلسەفەو زانست، دۆركهایم پێی وایە ئینسان لە ڕێگەی سرووتە ئایینی‌ و ڕۆحانییەكانەوە گەشەی بە مەعریفەی خۆی داوە، چونكە هەموو چەمكە فیكری‌ و زانستە قوڵەكان لە سەرەتادا چەند گریمانەیەكی ئایینی‌ و ڕۆحانی بوون، كە پاشان گەشەیان كردووە و لە بوارەكانی فەلسەفە و زانستدا شیكراونەتەوە. دۆركهایم پێمان دەڵێ بیری ئایینی سەرچاوەی هەموو بیرێكی مرۆییە و مرۆڤ لە گێرەشێوێنییەوە دەگوازێتەوە بۆ ئارامی.

دۆركهایم ڕەخنە لە دژایەتیكردنی ئایین دەگرێ‌ و ڕەخنە لەو كەسانە دەگرێ كە دەڵێن ئایین ڕێگرە لە بەردەم كرانەوەدا، دەبینین هەر دیدێكی زانستی یان فەلسەفی ڕەگێكی لەناو ئاییندا هەیە، بەڵام دۆركهایم داكۆكی لە ئایین ناكات وەك بیروباوەڕێكی ڕەها، بەڵكو وەك قۆناغێك لە قۆناغەكانی گەشەكردنی بیركردنەوەی مرۆڤایەتی داكۆكیی لێدەكات.

ئایین لەلای مارکس و ماکس فێبەر

کارل ماركس وایدەبینێت سەرمایەداری لە دەرەوەی ئاییندا درووست دەبێت، ئایین تەنها ئامرازێكە كاپیتالیزم بۆ بەهێزكردنی خۆی بەكاری دەهێنێت و وەك بەشێك لە سەرخانی كۆمەڵایەتی تەماشای دەكات، كەچی ماكس ڤێبەر بە پێچەوانەوە پێی وایە ئایین رۆڵێكی بەرچاوی لە گەورەبوونی سەرمایەداریدا هەیە، لێرەدا ئایین دەبێت بە ژێرخان نەك ئابووری. بەڵام ئایینی پرۆتستانتی بە پلەی یەكەم ئەو رۆڵە دەبینێت، واتە لە دیدی ڤێبەردا سەرمایەداری و پرۆتستانتیزم بەیەكەوە لەدایك دەبن، بێگومان ئەو كاتەی سەرمایەداری لە سەدەی نۆزدەدا وەك هێزێكی گەورەی ئابووری و سیاسی دەردەكەوێت و هەژموونی خۆی زاڵ دەكات.

كۆمەڵناسی ئەڵمانی ماكس ڤێبەر گرنگییەكی زۆری بەم بەشە گرنگەی كۆمەڵناسی داوە، دوو كتێبی گرنگی لەو بوارەدا چاپ كردووە، یەكێكیان بە ناونیشانی “ئاكاری پرۆتستانتی و رۆحی سەرمایەداری”، ئەویدیكەیان بە ناونیشانی “كۆمەڵناسیی ئایین”. ڤێبەر، بەپێچەوانەی کارل ماركس، پێی وایە ئایین كاریگەرییەكی زۆری لەسەر ئابووری و گەشەكردنی سیستمی سەرمایەداریدا هەیە، واتە ئایین وەك یەكێك لە هۆكارە گرنگەكانی سەرهەڵدان و دروستبوونی سەرمایەداری چاو لێدەكات، بۆچی؟ چونكە وەك ڤێبەر دەڵێ‌ رۆحی سەرمایەداری لە قووڵاییدا رۆحێكی ئایینیی هەیە و تەبایە لەگەڵ ئەو گیانە ئاینییەدا.

 بە بۆچوونی ماكس ڤێبەر، داواكارییە ئەخلاقییەكانی پرۆتستانتیزم، بەتایبەتی لای كالڤینییەكان، ئەو پاڵنەرە ئەخلاقییانە گەشە پێدەدەن كە لەگەڵ رۆحی سەرمایەداریدا یەك دەگرنەوە. چونكە پرۆتستانتەكان داوایان دەكرد مرۆڤ ژیانێكی زاهیدانە و عابیدانە و كەم مەسرەف بژی و كاركردنیش ئەركێكی خوداییە كە پێویستیی بە ئیش و رەنج و خۆماندوو كردنە.

ئەمرۆ زوربەی زانایانی بواری زانستە مرۆڤایەتی و كۆمەڵایەتییەكان دیدێكی جیاوازیان بۆ ئایین و بۆ سۆسیۆلۆژیای ئایین هەیە، زوربەیان جەخت لەو گۆڕانكارییە گەورە و ریشەییە دەكەنەوە كە بەسەر ئاییندا هاتووە، بەهۆكاری شۆرشی فەلسەفی و رۆشنگەری و پاشان شۆرشی پیشەسازی و شۆرشی زانستی و تێكنۆلۆژی و ئێستاش شۆرشی ئەلیكترۆنی و خێرابوونی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان، كە ئەم گۆڕانكارییانە پێكڕا ئاینیان كردووە بە مەسەلەیەكی شەخسی و لە بواری تاكەكەسدا قەتیسیان كردووە، كۆمەڵگەكان پتر بەرەو بیر و سیستمی عەلمانی هەنگاو دەنێن، سیستمێك وەكویەك و بە یەكسانی تەماشای هەموو ئایینەكان دەكات، سەرجەمی ئایینەكان بە یەكسانی مافی پرۆسەكردنی سرووتەكانی خۆیان هەیە. لێرەدا عەلمانییەت بە مانای دژایەتی كردنی باوەڕی ئایینی نییە، هەروەها عەلمانییەت مانای بێبایەخكردن و بێماناكردنی ئایین نییە و عەلمانییەت یەكسان نییە بە بێ دینی.

دووانەی ئایین و عەلمانییەت

عەلمانییەت و ئایین دوو بابەتی پێکەوەبەستراون، بەتایبەتی لە سەدە نوێیەکاندا بوون بە دوالیزمێکی گونجاو، دوو بابەتن پێکەوە گرێ دراون و لە ململانێی بەردەوامیشدان، باسکردنی یەکێکیان بەبێ ئەویدیکەیان باسکردنێکی ناتەواو و کەموکورتە، ئایین و عەلمانییەت توند بەیەکەوە بەستراونەتەوە و پێویستە لە رەوتی مێژووییدا باسی هەردووکیان بکرێت.

ئایا وشەکە لە بنەڕەتدا عەلمانییەتە یان عیلمانییەت؟ واتە لە عالەمەوە وەرگیراوە یان لە عیلمەوە؟ زۆربەی سەرچاوەکان جەخت لەوە دەکەنەوە وشەکە عەلمانییەتە نەک عیلمانییەت، چونکە لە وشەی عالەمەوە وەرگیراوە نەک لە عیلمەوە، ئێمە ئەم وشەیەمان لە زمانی کوردیدا لە وشە عەرەبییەکەوە وەرگرتووە، لە کوردیدا وشەیەک شک نابەین بۆ وشەی عەلمانییەت، هەندێ جار دەنووسین سیکیولاریزم، ئەم وشەیەشمان لە زمانی ئینگلیزییەوە خواستووە Secularesim.

لە زمانی ئینگلیزیدا چوار چەمکی سەرەکیی هەیە: ١_ The Secular واتە کەسی عەلمانی.  ٢_ Secularization واتە بەعەلمانیکردن، پراکتیزەی عەلمانییەت. ٣_ Secularism ئەمەیان پتر بۆ ئایدیۆلۆجیای عەلمانییەت بەکار دەهێنرێت. ٤_ Secularity پتر بۆ سیستمی عەلمانییەت بەکار دەهێنرێت.

عەلمانییەت بە پرۆسەیەکی مێژوویی دوورودرێژدا تێپەڕیوە تا گەیشتۆتە ئەمرۆ، عەلمانییەت بەرووبومی چەندین سەدەیە، لە چەرخی پانزە و شانزەی رێنیسانس و ریفۆرمی ئایینیی مارتن لۆتەرەوە دەست پێدەکات، بە چەرخی حەڤدەی ئەقڵانییەت و سەدەی هەژدەی رۆشنگەری و پۆزەتیڤیزم و شۆڕشی هزریدا تێدەپەڕێت، تا دەگاتە شۆڕشی پیشەسازی لە سەدەی نۆزدەدا، هەموو ئەو پێشکەوتنە هزری و پیشەسازی و زانستییانە، کە چەندین بیرمەندی گەورەیان لەپشت بووە، کاریگەرییان لەسەر رەوتی پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی و ئەقڵیی مرۆڤ و ژیانی مۆدێرنە و بیرکردنەوەی تاکەکاندا بەجێهێشتووە، بە جۆرێک گەیشتۆتە گەڵاڵەبوونی بیرۆکەی عەلمانییەت کە بە پلەی یەکەم لە ئەوروپادا سەرهەڵدەدات و جێگیر دەبێت، لە بنەڕەتدا عەلمانییەت بۆ کۆتایی هێنان بووە بە شەڕی نێوان ئایینەکان و شەڕی مەزهەب و ئایینزا جیاوازەکان، عەلمانییەت تەنیا لەنێو بەرێوەبردنی کاروبارەکانی دەوڵەتدا نییە، بەڵکو پەیوەستە بە زانست و مەعریفە و چەمکی هاووڵاتیبوون و مۆدێرنە و سیستمی پەروەردە و سیستمی دیموکرسییەوە.

مانای گشتیی ئەم زاراوەیە بریتییە لە جیاکردنەوەی ئایین لە دەوڵەت، بەڵام ئەم دەستەواژەیە لە زەینی زۆر کەسدا هەستیارییەک دەورووژێنێت، لەراستیدا مەبەست لەم دەستەواژەیە بریتییە لە جیاکردنەوەی دەوڵەت لە ئایین، یان دەست تێوەرنەدانی دەوڵەت لە ئایین، بەهەمان شێوە دەست تێوەرنەدانی ئایین لە کاروبارەکانی دەوڵەت، لێرەدا دەبێ سەرجەم ئایین و رەوت و مەزهەب و ئایدیۆلۆجیاکان لە خزمەتی دەوڵەتدا بن، بۆ ئەوەی دەوڵەتیش بە شێوەیەکی دادپەروەرانە حوکمی هەمووان بکات، ئیدی دەوڵەت بۆ بەرێوەبردنی کاروبارەکانی و لە میانی دامەزراوەکانیدا، بەیەکسانی تەماشای هەمووان دەکات، بە یەکسانی ئازادی بۆ هەموو ئایین و رەوتەکانی دیکە فەراهەم دەکات، هەموو ئایینەکان وەک یەک مافی پرۆسەکردنی سرووتەکانی خۆیان هەیە، بێئەوەی ئایینێک بەسەر ئایینەکانی دیکەدا بسەپێنێت، تەنانەت ئەگەر ئایینی زۆرینەش بێت. کەواتە عەلمانییەت بریتییە لە سیستمی بەرێوەبردن کە بە پلەی یەکەم لە خزمەتی هاووڵاتیدا دەبێت، سا ئەو هاووڵاتییە سەر بە هەر ئایین و نەتەوەیەک بێت.

 سەرهەڵدانی عەلمانییەت و پراکتیزەکردنی، لە پەیوەستیدا بە ئایینەوە، بە چەندین قۆناغی پڕ لە ململانێدا تێپەڕیوە، لە سەرەتادا ململانێکە توند بووە، هەم ئایین بە توندی دژی پرۆسەی عەلمانییەت وەستاوەتەوە، هەم عەلمانییەت لە بەرانبەر ئاییندا پەڕگیر بووە، بەتایبەتی لە نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا، ئەو کاتەی عەلمانییەت وەک ئایدیۆلۆژیا دەردەکەوێت و لە کایەی سیاسیدا دەکەوێتە ململانێ لەگەڵ ئاییندا، بەڵام دواتر، لەلایەن چەندین بیرمەندەوە، فۆرمی عەلمانییەت گۆڕدرا و شێوازی دیکەی وەرگرت، کە دەشێت دیارترینیان بریتی بێت لە عەلمانییەتی کراوەو نەرم لە بەرانبەر ئایین و ئیتنییە جیاوازەکاندا، بۆ نموونە کۆمەڵناسی ئەمریکی (پیتەر بێرگەر) لەتەک عەلمانییەتدا باسی دنیای پلورالیزم دەکات کە دەشێت ئایینە جیاوازەکان بە تەنیشتی یەکدییەوە بن، ئایین و عەلمانییەت پێکەوە بەشێک بن لە ژیانی کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگە هاوچەرخەکانی ئەمڕۆ، بە مەرجێک رێز لە عەقیدە و بۆچوونی جیاوازی یەکدی بگرن، سا ئەو بۆچوونە سەر بە هەر ئایینێک و هەر دیندارێک بێت، یان سەر بە هیچ ئایینێک نەبێت، واتە دۆخی دنیای ئەمرۆ دۆخێکی تەواو جیاواز و پلورال و فرەجۆرە، هەم ئایینی فرەجۆری تیادایە، هەم شێوازی فرەجۆری نائایینی، ئەمانەش لەپاڵ یەکدا و لەنێو یەک کۆمەڵگەدا بەئاشتی پێکەوە دەژین، واتە دەشێت لەنێو زەینی کەسی عەلمانیدا چەندین پانتایی ئایینی هەبێت و لەنێو زەینی دینداریشدا چەندین پانتایی عەلمانییانە هەبێت، ئەم دۆخە لە ڕاستیدا ژیانی هاوچەرخ و شۆرشی ئەلیکترۆنی و نیولیبرالیزم سەپاندوویەتی.

سۆسیۆلۆژیای ئایین لە رۆشنبیریی کوردیدا

لە رۆشنبیریی کوردیدا تا ئەندازەیەک گرنگی بە سۆسیۆلۆژیای ئایین و بە پەیوەندیی ئایین بە عەلمنییەتەوە دراوە، بەڵام گرنگیپێدانێکی کەم بووە و لەم ئاستەدا کتێب و سەرچاوە زۆر کەمن، واتە ژمارەی ئەو کتێبانە بە زمانی کوردی زۆر کەمن کە بایەخ بە مەسەلەی ئایین دەدەن لە پەیوەستیدا بە کۆمەڵناسی و بە عەلمانییەتەوە، لێرەدا هەوڵ دەدەم گرنگترین ئەو کتێبانە بخەمەڕوو کە لەو بوارەدا چاپ کراون و لەبەردەستی مندان.

 یەکێک لەو کتێبە گرنگانەی چەند ساڵێک لەمەوپێش بە زمانی کوردی چاپ کراوە، بریتییە لە کتێبەکەی مەریوان وریا قانع بە ناونیشانی (دین و عەلمانییەت)، لە ساڵی ٢٠١٨ لە ناوەندی ئەندێشە چاپ کراوە، کتێبێکی گرنگە بۆ هەر کەسێک بیەوێت بە قووڵی لە پەیوەندیی نێوان ئایین و عەلمانییەت تێبگات، ئەم کتێبە مێژووی درێژی ئەو پەیوەندییە لە سەدەی نۆزدەیەمەوە لە ئەوروپا و خۆرئاوادا دەخاتەڕوو، پەیوەستی دەکات بە سەرهەڵدانی زانستی کۆمەڵناسییەوە.

گرنگترین بەشەکانی ئەم کتێبە بریتین لە: پێگەی ئایین لە دنیای مۆدێرندا لەلای ئمێڵ دۆرکهایم، تێزی بەعەلمانیبوونی دنیا لەلای ماکس ڤێبەر، بریان ویلسن و حەتمییەتی بەعەلمانیبووونی دنیا، رۆڵی ئایین لە کۆمەڵگەکانی ئەمرۆدا، ئەنترۆپۆلۆژیای عەلمانییەت، هابرماز و کۆمەڵگەی پۆست عەلمانییەت، رۆڵی ئەخلاقی و سیاسییانەی ئایین.

لە بواری وەرگێڕانیشدا یەكێك لەو كتێبە گرنگانەی لە زمانی كوردیدا دەربارەی سۆسیۆلۆژیای ئایین وەرگێڕدراوە و پێویستە خوێنەر بگەڕێتەوە بۆی، كتێبێكە بە ناونیشانی (ئایین چییە؟) كە د.عادل باخەوان لە فەرەنسییەوە كردوویەتی بە كوردی، ئەگەرچی ناونیشانی كتێبەكە لە زمانی فەرەنسیدا بریتییە لە “سۆسیۆلۆژیای ئایین” و لە وەرگێڕانە عەرەبییەكەشدا هەر هەمان ناونیشانی هەیە، بەڵام عادل باخەوان ناونیشانەكەی گۆڕیوە. گرنگیی ئەم كتێبە لەوەدایە كە لە میانی 17 قوتابخانەی سۆسیۆلۆژییەوە، لە دید و بۆچوونی پتر لە 17 بیرمەند، دەربارەی ئایین دەكۆڵێتەوە، ئەوانیش بریتین لە: كارل ماركس، ئەلێكس دو تۆكڤێل، ماكس ڤێبەر، جۆرج زیمیل، ئیمێڵ دۆركهایم، مۆریس ئەلڤاكس، ئێرنست ترۆلچ، كارل مانهایم، ئەنتۆنیۆ گرامشی، مارسێل مۆس، رۆژێ باستید، لوسیان گۆڵدمان، پیێر بوردیۆ و هی تریش.

یەکێکی دیکە لەو کتێبانەی دەربارەی ئایین و عەلمانییەت لە پەیوەستیاندا بە سۆسیۆلۆژیای ئایینەوە وەرگێڕدراون، کتێبێکی (د.محەمەد ئەرکون)ە بە ناونیشانی (دەربارەی عەلمانییەت و ئایین) کە نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد لە عەرەبییەوە کردوویەتی بە کوردی، لە ساڵی ٢٠١٨ لە ناوەندی رۆشنگەریی چاودێر چاپ کراوە،  ئەم کتێبە چوار لێکۆڵینەوەی گرنگی محەمەد ئەرکون لەخۆ دەگرێت لەتەک چەندین بابەتی دیکە و چەند پاشکۆیەک دەربارەی هەمان بابەت، لە سەرەتادا لەو پەیوەەندییە دەکۆڵێتەوە کە ئایین و عەلمانییەت دەکات بە دیواڵتێکی پێکەوەبەستراو لەمیانی هەر سێ ئایینە سەرەکییەکەدا، ئایینی جولەکە و مەسیحییەت و ئیسلام، پاشان بە دیاریکراوی لە ئیسلام و عەلمانییەت دەکۆڵێتەوە، کاریگەرییەکانی دنیای مۆدێرن و گلۆبالیزم لەسەر ئیسلام پیشان دەدات.

سەرچاوەکان:

• جان بول ويليم، الاديان في علم الاجتماع، المؤسسة الجامعية للدراسات و النشر، بيروت، 2001.
• د.يوسف شلحت، نحو نظرية جديدة في علم الاجتماع الديني، دار الفارابي، بيروت، لبنان، 2003.
• دانيال هيرفية و جان بول، سوسيولووجيا الدين، ترجمة: درويش الحلوجي، القاهرة، 2005.
• عزمي بشارة، الدين و العلمانية في سياق تاريخي، ثلاثة أجزاء، المركز العربي للأبحاث و دراسة السياسات، الدوحة- قطر، ط1، بيروت- 2013 و 2015.
• د.احسان محمد الحسن، موسوعة علم الاجتماع، الدار العربية للموسوعات، بيروت، 1999.
• جون سكوت و جوردون مارشال، موسوعة علم الاجتماع، ترجمة: محمد الجوهري و آخرون، المركز القومي للترجمة، القاهرة، 2011.
• جيل فيريول، معجم مصطلحات علم الاجتماع، ترجمة: أنسام محمد الأسعد، دار و مكتبة الهلال، بيروت، 2011.
• مەریوان وریا قانع، دین وعەلمانییەت، ناوەندی رۆشنبیری و هونەریی ئەندێشە، سلێمانی، ٢٠١٨.
• دانیاڵ هێرڤیۆ لیژێ و ژان پۆڵ ویلیەم، ئایین چییە؟، وەرگێڕانی لە فەرەنسییەوە: د.عادل باخەوان، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی، ٢٠٠٨.
• د.محەمەد ئەرکون، دەربارەی عەلمانییەت و ئایین، وەرگێڕانی: د.نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد، ناوەندی رۆشنگەریی چاودێر، سلێمانی، ٢٠١٨.