نوسینی: مورات یەشیلتاش (Murat Yeşiltaş)و بیلگێهان ئۆزتورک (Bilgehan Öztürk)

وەرگێڕانی: ڕابەر سیوەیلی

 

ئەم بابەتە لە بنەڕەتدا بەشێکە لە ڕاپۆرتێکی تێروتەسەلی ناوەندی توێژینەوەی سیاسی، کولتووری‌و کۆمەڵایەتییەکان (سێتا) (Siyaset, Ekonomik ve Toplum Araştırmaları Merkezi)(SETA)  بە ناونیشانی “ڕاداری ئەمنیی سێتا، پێگەی جیۆپۆلۆتیکیی تورکیا لە ساڵی (٢٠٢٥)، ئیدارەی دەرفەتەکان لە سەردەمی نادڵنیاییە جیهانییەکاندا”. سێتا کە بە یەکێک لە ناوەندە هەرە بەهێزو کاریگەرەکانی توێژینەوەی شیکاری‌و ستراتیژی دادەنرێت‌و بارەگای سەرەکیی لە ئەنقەرەی پایتەختی تورکیایە، ساڵانە چەندین جۆر ڕاپۆرتی تێروتەسەل لە بارەی سیاسەتی ناوخۆیی‌و دەرەکیی تورکیاوە لە بوارە جیاوازەکاندا بڵاودەکاتەوە. ڕاپۆرتی “ڕاداری ئەمنیی تورکیا بۆ ساڵی (٢٠٢٥)” لە (١٣) بابەت پێکهاتووە، کە لە چوارچێوەی (١٢٨) لاپەڕەدا خراوەتەڕوو.

وەرزنامەی تورکیاناسی بەپێویستیزانیوە یەکەم بابەتی ڕاپۆرتەکە بە ناونیشانی “قۆستنەوەی دەرفەتەکان لە سەردەمی نادڵنیایی جیهانیدا؛ سیاسەتی دەرەوەو ئاسایشی تورکیا لە ساڵی (٢٠٢٥)دا” بڵاوبکاتەوە.

 

پوختەی ڕوداوەکانی ساڵی (٢٠٢٤)

١. ژینگەی جیۆپۆلەتیکیی ساڵی (٢٠٢٥): تورکیا ڕووبەڕووی زیادبوونە بەردەوامەکانی نادڵنیایی جیهانی بووەوە، لەوانە کێبڕکێی ئەمریکاو چین، ململانێ بەردەوامەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و ناسەقامگیریی ناوچەیی لە ئۆکرانیاو سوریاو غەززە.

٢. تەوەرەکانی ئاسایش‌و سیاسەتی دەرەوە: سیاسەتی تورکیا پێداگر بووە لە سەر بەرەنگاربوونەوەی تیرۆرو بەدیهێنانی سەقامگیریی ناوچەیی، ئەمەیش لە سەر بنەمای گونجانی ستراتیژی‌و خۆڕاگری‌و دیبلۆماسیی چالاکانە دامەزراوە.

٣. ستراتیژی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر: تورکیا پیادەکاری سیاسەتێکی هەمەلایەنە بووە، کە تێیدا ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان، ستراتیژییە هەواڵگرییەکان، هاوکارییە نێودەوڵەتییەکان لە دژی پەکەکە/یەپەگە، داعش‌و هەڕەشەکانی تر لە سوریاو عێراق پێکەوە گرێدەدات.

٤. هاوبەشییە ستراتیژییەکان: تورکیا ئامانجی زیادکردنی کاریگەریی جیۆپۆلەتیکی‌و ئابووریی خۆی بووە لە ڕێگەی پاراستنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ یەکێتیی ئەوروپاو ڕوسیاو وڵاتانی ئەفریقا، لە هەمان کاتدا سەرقاڵی هاوسەنگکردنی پەیوەندییەکانی نێوان ناتۆو زلهێزە ناڕۆژئاواییەکانیشی بووە.

٥. مۆدێرنیزەکردنی سیستەمی بەرگری: تورکیا سیستەمی بەرگریی لە ئاسیاو زەریای هێمن‌و ئەفریقا فراوانترکردووە، لە هەمان کاتدا گرنگی بە سیستەمی بەبێ مرۆڤ (İnsansız Sistemler) ((UAV) Unmanned aerial vehicle)و توانا دەریاییەکان‌و پلاتفۆڕمە ستاندارەکانی ناتۆ داوە.

تورکیا لە ژینگەیەکی جیۆپۆلەتیکیی ئاڵۆزو نادیاردا پێیناوەتە ساڵی (٢٠٢٥)ەوە، لەبەرئەوەی وڵاتەکە بە هۆی پەرەسەندنی کێبڕکێ جیۆپۆلەتیکییە جیهانییەکان‌و ململانێ ناوچەییەکان لە دەوروبەری جوگرافییەکەیدا، کەوتووەتە دۆخێکی لەقاڵبدراوەوە. لەبەر ئەم هۆکارانە؛ سیاسەتی دەرەکی‌و ئەمنیی تورکیا بە گوێرەی بنەماکانی بەڕێوەبردنی قەیرانەکان، ستراتیژی خۆڕاگری، گونجاندن‌و دیبلۆماسیی چالاکانە داڕێژراوە. تەوەری (٢٠٢٥) بە ناوی “قۆستنەوەی دەرفەتەکان لە سەردەمی نادڵنیایی جیهانیدا” تیشکدەخاتەسەر هەوڵەکانی تورکیا بۆ گۆڕینی ئاڵنگارییەکان بۆ دەرفەتی دیبلۆماسی‌و ستراتیژی لە نێوان ناسەقامگیرییە جیهانی‌و ناوچەییەکاندا.

گەڕانەوەی دۆناڵد ترەمپ بۆ پۆستی سەرۆکایەتیی ئەمریکا، نادڵنیایی لە بارەی فەرمانڕەوایی جیهانی‌و هاوپەیمانیی فرەلایەنی دروستدەکات. هەرچەندە سیاسەتی دەرەوەی ترەمپ توانای نوێکردنەوەی پڕۆسەی دیبلۆماسیی هەیە، بەڵام دەتوانێت مەترسی لە سەر ستراتیژییەکانی تورکیایش دروستبکات. لێدوانەکانی ئەم دواییەی سەرۆکی نوێی ئەمریکا سەبارەت بە کەنەدا، پەنەما، گرینلاندو هەروەها هەڵوێستی بەرانبەر بە پرسەکانی تری جیهان، نموونەی ئاشکران بۆ مەترسیداربوونی سیاسەتی جیهانی لە سەردەمی ترەمپدا.

هەرچەندە پێشبینیدەکرێت ڕکابەریی نێوان ئەمریکاو چین قووڵترببێتەوە، بەڵام ڕاستییەکی حاشاهەڵنەگرە بەدیهاتنی دۆخێکی لەو شێوەیە دەتوانێت سیستەمی نێودەوڵەتی زیاتر پارچەپارچەبکات‌و ئەدای سیاسیی ئەنقەرە لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا سنوورداربکات. ئەمە سەرەڕای ئەوەی کە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە هۆی چارەسەرنەکردنی قەیرانەکانی غەززە، لوبنان، سوریاو ئۆکرانیا، هەروەها پەرەسەندنی گرژییە سەربازییەکانی نێوان ئیسرائیل‌و ئێرانەوە، بە شێوەیەکی ناڕوون ماوەتەوە.

لەم بابەتەدا، دیدی سیاسەتی دەرەوەو ئاسایشی تورکیا بۆ ساڵی (٢٠٢٥) خراوەتەبەر باس‌و لێکۆڵینەوە؛ هاوکات تیشکخراوەتەسەر چوار ململانێی جیۆپۆلەتیکیی گەورە، کە بریتین لە ئۆکرانیا، غەززە، سوریاو ئیسرائیل-ئێران، هەروەها شیکاری بۆ ستراتیژە قووڵ‌و ڕێڕەوە کردەییەکانی تورکیاو سیاسەتی نوێی لە بەرانبەر پرسە گرنگەکانی دەرەوەو ئەمنیدا خراوەتەبەر باس.

ڕوداوە ناوچەیی‌و جیهانییەکان لەو ڕاستییە نزیکماندەکەنەوە، کە لە ساڵی (٢٠٢٥)دا پێگەی جیۆپۆلەتیکی‌و توانا دیبلۆماسییەکانی تورکیا دەتوانێت لە کاتی نادڵنیاییدا وەک ناوبژیوان‌و سەقامگیرکارێک مامەڵەبکات، بە تایبەتی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کە بەردەوام نادڵنیایی زیاتری تێدایە. هاوکات پێشبینیدەکرێت لە چوارچێوەی سوریای دوای ئەسەدو گۆڕانکارییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، تورکیا پێگەی ناوچەیی، دەستەبەرکردنی بەرژەوەندییە نیشتیمانییەکانی لە سوریاو عێراق لە شەڕی دژی تیرۆرو پەرەپێدانی توانای پیشەسازیی بەرگریی خۆی مسۆگەربکات.

زیادبوونی نادڵنیایی جیهانی‌و ناوچەیی، کە تورکیایش بەشێکە لێی، سیمایەکی کێبڕکێخوازو ململانێکاری دەبێت بۆ ئەنقەرە. هەرچەندە لە ڕوویەکی ترەوە هەلومەرجەکە وادەخوازێت، کە تورکیا لە ئاسایش‌و سیاسەتی دەرەوەیدا نەرمونیان بێت، هەتا توانا ستراتیژییەکانی بە پێی بارودۆخەکە ڕێکبخات. هاوکات، تورکیا پێویستی بە چەسپاندنی دەسەڵاتی سەربازیی خۆی دەبێت، بۆئەوەی لە کاتی پێویستدا تاکلایەنە مامەڵەبکات، چونکە مەترسییەکان بۆ سەر تورکیا هەمیشە لەئارادان. هەر لەبەر ئەم هۆکارەیش ​​لەم بابەتەدا هەڵسەنگاندن بۆ ئەوە کراوە، کە تورکیا مەیلی ئەوەی هەیە بە ستراتیژێک مامەڵەبکات، کە بتوانێت نادڵنیاییەکان بکات بە دەرفەت.

هەروەک ڕەجەب تەیب ئەردۆغان؛ سەرۆککۆماری تورکیا، لە (١٦)ی تەمموزی (٢٠٢٤)دا ڕایگەیاند: ”تورکیا وڵاتێکە بە هۆی پەیوەندییە جوگرافی‌و مرۆیی‌و ئابووری‌و مێژووییەکەیەوە، ناتوانرێت لە یەک بلۆکدا لەقاڵببدرێت، ناتوانین ڕێگەبدەین کەس لە قاڵبە تەسکەکانی خۆیدا قەتیسمانبکات، ئێمە نە لە پێناوی ڕۆژئاوادا پشت لە ڕۆژهەڵات دەکەین‌و نە ڕۆژئاوا لە پێناوی ڕۆژهەڵاتدا پشتگوێدەخەین”.

نادڵنیاییە جیهانییەکان

یەکێک لە گرنگترین تایبەتمەندییەکانی سیستەمی نێودەوڵەتیی ئێستا، گەڕانەوەی “کێبڕکێی دەسەڵاتی ڕەها”یە، کە تێیدا دەوڵەتەکان بەشداریی کێبڕکێیەکی جیۆپۆلەتیکیی چڕ دەکەن لە سەر کۆنترۆڵکردنی شوێنە ستراتیژییەکان‌و ئاسایش‌و دەسەڵاتی تەکنەلۆژی. لەم نێوانەیشدا بە پلەی یەکهەم کێبڕکێی ستراتیژیی نێوان ئەمریکاو چین؛ سیاسەتی جیهانی لەقاڵبدەدات، کە ئەمەیش ڕاستەوخۆ کاریگەریی لە سەر هاوپەیمانی‌و کێبڕکێ ئابوورییەکان‌و پێشبڕکێی تەکنەلۆژیای جیهانی هەیە، لە کۆتاییدا ژینگەیەکی نێودەوڵەتیی کێبڕکێکار بۆ دەوڵەتەکان دروستدەکات. لە لایەکی تریشەوە، ئەو ژینگە نێودەوڵەتییە لەقاڵبدراوەی کە بە هۆی ڕکابەریی نێوان ئەمریکاو چینەوە دروستبووە، کێشەی پێکهاتەیی بۆ دەوڵەتەکانی ناوچەکە دروستدەکات. پێدەچێت سیاسەتەکانی ترەمپ ئەم گوشارانە زیادبکات‌و هانی دەوڵەتە هاوپەیمانەکانی بدات هەتا پەیوەندییەکانیان لەگەڵ واشنتۆندا چڕتربکەنەوە.

لە ڕاستیدا هاوپەیمانان دەتوانن لەگەڵ سیاسەتەکانی ئەمریکادا هاوتەریب بن بۆ پاراستنی پەیوەندییە دوولایەنەکان‌و زامنکردنی ئاسایشی وڵاتەکانیان. هەروەها تورکیایش ئەم سیاسەتە پیادەبکات، بە تایبەتی لە چوارچێوەی ڕێکخراوی ناتۆدا، هەتا سەروەریی‌و ستراتیژی خۆی بپارێزێت. لە لایەکی ترەوە، هاوپەیمانانی ئەمریکا دەتوانن هاوپەیمانیی تایبەت بۆ بەرپەرچدانەوەی هەندێك لە سیاسەتە ناسەرکەوتووەکانی ترەمپ پێکبهێنن، بە تایبەت گرنگیدان بە چوارچێوەی ئاسایشی ناوچەکەو دەستپێشخەرییە فرەلایەنەکان، بەبێ ئەوەی واشنتۆن دووربخرێتەوە. وەڵامی تورکیایش لە سەر ئەم جۆرە پرسانە بەندە بە توانای هاوسەنگکردنی بەڵێنەکانی ناتۆوە لەگەڵ سیاسەتی سەربەخۆی وڵاتەکەی‌و پەیوەندییەکانی لەگەڵ زلهێزە ناڕۆژئاواییەکان لە ناوچە جیاوازەکاندا. پێدەچێت لەم مەیدانەیشدا چین‌و ڕوسیا دوو بژاردەی ستراتیژی‌و بنەڕەتی بن بۆ تورکیا.

هەرچەندە کێبڕکێی ستراتیژیی نێوان ئەمریکاو چین زاڵە بە سەر ژینگەی جیۆپۆلەتیکیی جیهانیدا، بەڵام “داهاتووی نادیاری سیستەمی نێودەوڵەتی” وەک پرسێکی تری چارەنوسساز دەردەکەوێت. لەیادیشماننەچێت؛ گرژیی نێوان دوو جەمسەرەکەی جیهان، کە بە هۆی کێبڕکێی ئەمریکاو چینەوە بەردەوام لە جوڵەدایە، لەگەڵ زیادبوونی فرە جەمسەری، کە بە هۆی پەرەسەندنی کاریگەریی زلهێزەکان لە سیاسەتی جیهانیدا هاتووەتەکایەوە، نادڵنیایی ستراتیژی دروستدەکات. هەروەها ئەم نادڵنیاییە زەمینە بۆ پێکهێنانی سیستەمێکی نێودەوڵەتیی کێبڕکێکارتر خۆشدەکات‌و دەوڵەتە بەهێزەکان هەوڵدەدەن، کە پێگەی ئابووری‌و سەربازیی خۆیانی تێدا ڕێکبخەنەوە.

هاکان فیدان؛ وەزیری دەرەوە، لە (٩)ی کانوونی دوهەمی (٢٠٢٤)، ڕایگەیاند: “ئەمڕۆ لە بەردەم ئاڵنگاریی جۆراوجۆرداین؛ وەک هەڕەشەی ناوخۆیی، ململانێ، تیرۆر، کۆچی نائاسایی، بێگانەپەرستی، ئیسلامۆفۆبیا، قەیرانی کەشوهەواو هەڕەشەی ئەلیکترۆنی. دەستەوەستانی دامەزراوە نێودەوڵەتییەکانیش لە دۆزینەوەی چارەسەر بۆ هەموو ئەم کێشانە، ئاڵۆزی‌و نادڵنیاییەکانی جیهان زیاتردەکات. هاوکات ئەم نادڵنیاییە قووڵبوونەوەی جەمسەرگیری‌و زیادبوونی کێبڕکێی نێوان زلهێزەکان لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت. لە کۆتاییشدا ئەم دۆخە؛ گرژییە ناوچەیی‌و جیهانییەکان بەرەو ڕەهەندی مەترسیدارتر دەبات”.

لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت، کە فرەجەمسەری وەک وەڵامێک بۆ هەوڵی زلهێزەکان بۆ دامەزراندنی سیستەمێکی نێودەوڵەتیی جێگرەوە لە ڕێگەی ئاڵنگاریی سیستەمی ئەمریکا-چین سەرهەڵدەدات. لە لایەکی ترەوە، کاریگەریی ڕوسیا بۆ کێبڕکێی بەردەوام لە بەدواداچوون بۆ سیستەمێکی جیهانی فرەجەمسەریی لە پاشەکشەدایە، بە تایبەت دوا بە دوای شکستە جیۆپۆلەتیکییەکانی لە ئۆکرانیاو ئەگەری لەدەستدانی کاریگەریی ستراتیژی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە چوارچێوەی سوریای دوای ئەسەددا، ڕەنگە ئیدی سەرنجی لە سەر پاراستنی بەرژەوەندییە ناوچەییەکانی خۆی بێت، بەڵام ئەنجامە جیۆپۆلەتیکی‌و جیۆستراتیژییەکانی پاشەکشەی ڕوسیا، کاریگەریی بەرچاو دروستدەکات، بە هۆی زیادبوونی زیاتری نادڵنیاییەوە لە ئەوروپاو ئاسیای ناوەڕاست‌و دەریای ڕەش‌و ناوچە گرنگەکانی تر.

گۆڕانی ژینگەی ئاسایشی نێودەوڵەتی‌و هاوکێشە ئەمنییەکان، سروشت‌و تێکەڵبوونی شەڕ، هەڕەشە ئەمنییە ناتەقلیدییەکانی وەک هێرشی ئەلیکترۆنی، هەڵمەتی زانیاریی ناڕاست، گوشارە ئابوورییەکان‌و پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا؛ هۆکاری دەرکەوتنی زیاتری نادڵنیاییە جیهانییەکانن. وەڵامدانەوەو پڕۆسەی گونجاندنی هەردوو ئەکتەرە دەوڵەتی‌و نادەوڵەتییەکانیش بۆ ئەم ژینگە ئەمنییە نوێیە زیاتر نادڵنیاییەکان توندتردەکەنەوەو لە ئەنجامدا ئەگەرەکانی ئاڵنگاریی کێبڕکێ لە سیاسەتی جیهانیدا زیاددەکەن.

بە هۆی نایەکسانیی جیهانی لە وەڵامدانەوەی ئاستەنگە ژینگەییەکانی پەیوەست بە کەشوهەواوە، پێویستە گۆڕانی کەشوهەوای جیهانی بە پێکهاتەیەکی گرنگی نادڵنیایی جیهانی هەژماربکرێت. تەنانەت چڕبوونەوەی کێبڕکێ لە سەر سەرچاوەکانی ئاوو وزە لە ناوچەکانی وەک ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریقاو جەمسەری باکوور زیاتر ئەم ئاڵنگارییانە ئاڵۆزتردەکات. لە هەمان کاتدا نەبوونی خۆڕاگریی دەوڵەتانیش بۆ وەڵامدانەوەی قەیرانەکانی کەشوهەوا، نادڵنیاییەکانی پەیوەست بە کەشوهەوا لە سیاسەتی جیهانیدا قووڵتردەکاتەوە، ئەمەیش مەترسییەکانی ململانێ ناوخۆیی‌و ناوچەییەکان، بە تایبەتی لە ئەفریقاو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتردەکات. جگە لەوەیش، زۆر جار دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان شکستدەهێنن لە وەڵامدانەوە یان پشتگیریکردنی دەوڵەتە تازەپێگەیشتووەکان، ئەمەیش ناسەقامگیری زۆرتر قووڵدەکاتەوەو بارگرانی لە سەر دەوڵەتە ناوچەییەکانی وەک ئەوروپاو تورکیا زیاددەکات.

نادڵنیایی ناوچەیی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا

هەڵکەوتەی جیۆپۆلەتیکیی تورکیا سروشتێکی بایەخدارو گرنگی بە وڵاتەکە بەخشیوە. هەر ئەوەیش وایلێکردووە لە جیۆپۆلەتیکی وشکانیی ئەوروپا، بەڵکان، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و باکووری ئەفریقا، قەفقازو ئاسیای ناوەڕاستدا ڕۆڵێکی نێوەندگەرا بگێڕێت. هاوکات لە جیۆپۆلەتیکی دەریایی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست‌و دەریای ئیجەو دەریای ڕەشیشدا پێگەیەکی ستراتیژیی گرنگی هەیە. لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا فراوانبوون‌و قووڵبوونەوەی سیاسەتی دەرەوەی تورکیا وایکردووە، کە بەرژەوەندییە نیشتیمانییەکانی لە دەرەوەی سنوورە وشکانی‌و دەریاییەکانیشیدا فراوانتربکات.

تورکیا لە یەک کاتدا بە هۆی کێبڕکێی دەسەڵاتی جیهانی‌و قەیرانە ناوچەییەکانەوە ڕووبەڕووی چەندین ئاڵنگاریی ستراتیژی بووەتەوە، ئەم دۆخەیش بە هۆی نادڵنیایی جیهانییەوە ئاڵۆزتردەبێت. بۆ نموونە شەڕی بەردەوامی ئۆکرانیا ئەم نادڵنیاییانەی زیاترکردووە، هەر بۆیە دەبینین ئەنقەرە زۆر لە جاران زیاتر گۆڕانکارییە ناوچەیی‌و جیهانییەکان بەهەندوەردەگرێت. دەکرێت بڵێین؛ گۆڕانی شێوەی دەسەڵات‌و هەوڵە نێوەندگیرییەکانی تورکیا لە ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا، مەترسییەکان جۆراوجۆرتردەکات‌و دەرفەتی نوێیش پێشکەشدەکات. هاوکات کاریگەرییە ناوچەییەکانی کێبڕکێی جیهانی ڕەنگە ببێت بە هۆی ئەوەی تورکیا دووبارە بایەخبەندیی ناوچەیی هەڵبسەنگێنێتەوەو کاریگەریی لە سەر بەشدارییە ستراتیژییەکانی لە کیشوەری ئەفریقادا زیاتربکات.

ناسەقامگیریی ناوچەیی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەردەوامەو یەکێکە لەو هۆکارە بنەڕەتییانەی کە ژینگەی ئەمنیی تورکیا لەقاڵبدەدات. لەوەیش گرنگتر، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تاقیکردنەوەیەکی ستراتیژییە بۆ زیادبوونی کاریگەریی جیۆپۆلەتیکیی تورکیاو هەبوونی کاریگەری لە ناوچەکەدا. هاوکات بەدوورنازانرێت، کە بە هۆی گوشارەکانی ترەمپەوە لە سەر زۆرێک لە دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ناوچەکە بگات بە قۆناغێکی ئارام. لە لایەکی ترەوە، مەزەندەدەکرێت گوشارو دەستێوەردانی سەربازیی یەکلاکەرەوە لە دژی هێزەکانی وەک ئێران‌و حوسییەکان بەکاربهێنرێت. بە هەمان شێوە، پێشبینیدەکرێت هەموو هاوپەیمانەکانی ناوچەکە ڕازیبکرێن‌و گوشاریانلێبکرێت هەتا دۆخی ناوچەیی نوێ لە سەر بنەمای ڕێککەوتنەکان قبوڵبکەن. ئەمەیش بە واتای سەرکەوتنی پڕۆسەی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان ئیسرائیل‌و وڵاتانی عەرەبی، بە تایبەت سعودیە دێت.

هاکان فیدان؛ وەزیری دەرەوەی تورکیا، لە گوتەیەکیدا لە (١٠)ی کانوونی دوهەمی (٢٠٢٤)، ئاماژەی بەوە داوە، کە “هەر کەسێک حساباتی ستراتیژی؛ جیاوازەو دیارینەکراوە (کێ، کەی‌و لە کوێ) لەو بەرژەوەندییە ستراتیژییانە سوودمەنددەبێت، بەڵام لەو جوگرافیا پڕ لە نادڵنیاییەدا تورکیا لە سایەی ئەو سیاسەتەی کە (١٣) ساڵە بە ئارامی‌و حیکمەت‌و ئیرادەیەکی گەورە‌و خەمخۆرییەوە جێبەجێیدەکات، بەرەو خاڵێکی جیاواز پەرەیسەندووە”.

بە گوێرەی دۆخی نوێی غەززە، ڕەنگە لەلایەن دەسەڵاتی فەڵەستینەوە بەڕێوەببرێت، بەڵام باکوور لە باشوور جیادەبێتەوەو هەندێک ڕەهەندو دەسەڵاتی “مرۆیی” دەبێت، لەگەڵ ئامادەیی سەربازیی ئیسرائیل‌و چاودێریکردنی تووندی ناوچەکە لەلایەن کۆمپانیا تایبەتەکانی بەدواداچوونی ئەو وڵاتەوە، هاوکات هەندێک دەسەڵاتی مەدەنی بە تەلئەبیب دەدرێت. ئەم مۆدێلە حوکمڕانییەیش دەتوانێت پشتیوانیی دارایی‌و سیاسیی وڵاتانی ئەنجومەنی هاوکاریی کەنداو (جگە لە قەتەر) دەستەبەربکات.

لەم نێوانەدا تورکیا ڕووبەڕووی دوو ئاڵنگاریی گەورە دەبێتەوە؛ لە لایەك خۆگونجاندن لەگەڵ ئەم سیستەمەدا گۆڕاوە، لە لایەکی تریشەوە ئاگاداربوون لە قەیران‌و ململانێکانی غەززەو سوریاو لوبنان. جەختکردنەوەی ترەمپ لە سەر ستراتیژییەکانی وڵاتەکەی بەرانبەر بە ئێران، دەتوانێت گرژییەکانی ناوچەکە زیادبکات‌و ئەگەری شەڕی لەبری‌و ململانێ سەربازییەکان بەرزبکاتەوە. لەمانەیش گرنگتر، پێکدادانەکانی سوریا بە تایبەت پەیوەست بە بوونی پەکەکە/یەپەگەوە لەو وڵاتە، بایەخبەندییە ئەمنییەکانی تورکیا پەیوەست بەو ناوچەیە زیاترو بەهێزتردەکات. پێدەچێت ستراتیژی تورکیا بۆ چارەسەرکردنی ئەم پرسانە بە جۆرێك بێت، کە ڕێگریی سەربازی لەگەڵ بەشداریکردنی دیبلۆماسی تێکەڵبکات.

سیاسەتی ئەمنی‌و دەرەکیی تورکیا لە ساڵی (٢٠٢٥)

لە ساڵی (٢٠٢٥)دا سیاسەتی دەرەکی‌و ئەمنیی تورکیا لە نێوان سیاسەتی ناوچەیی‌و نێودەوڵەتی کە هەتا دێت ناجێگیرتردەبێت، بە جەختکردنەوە لە سەر یەکگرتوویی ستراتیژی‌و سەقامگیریی ناوچەکە پێناسەدەکرێت. تورکیا وەک دەوڵەتێکی ستراتیژی لە نێوان ئەوروپاو ئاسیاو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، مامەڵە لەگەڵ کێبڕکێ‌و پەرەسەندنی هەڕەشە ئەمنییەکان‌و گۆڕانکاریی هاوپەیمانیەتییەکاندا دەکات‌و لە هەمان کاتدا ستراتیژی خۆی چەسپاندووەو بەرژەوەندییە نیشتیمانییەکانیشی دەپارێزێت.

ژینگەی جیۆپۆلەتیکیی جیهانی لە ساڵی (٢٠٢٥)دا بە هۆی چڕبوونەوەی کێبڕکێی دەسەڵاتی زلهێزەکان، بە تایبەت ئەمریکاو چین، شەڕی بەردەوامی ڕوسیاو ئۆکرانیا، قووڵبوونەوەی ناسەقامگیری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، توانای تورکیای لە هاوسەنگڕاگرتنی ململانێکان‌و پاراستنی سەقامگیریی ناوچەکە بەستووەتەوە بە ستراتیژی پێشوەختەو فرەلایەنەی سیاسەتی دەرەکیی وڵاتەکەوە.

بە گەڕانەوەی دۆناڵد ترەمپ بۆ سەرۆکایەتیی ئەمریکا، ئەنقەرە ڕووبەڕووی نادڵنیایی زیاتر دەبێتەوە. هەرچەندە گرنگیدان بە کابینەکەی ترەمپ‌و پەیوەندییە دووقۆڵییەکان، ئەگەری قۆستنەوەی دەرفەتەکان بۆ زیادبوونی هاوکارییەکان‌و پەیوەندییەکی تۆکمەی بەرگری‌و ئابووری دەڕەخسێنێت، بەڵام لە لایەکی ترەوە پشتیوانییەکانی ئەمریکا بۆ پەیەدە/یەپەگە لە سوریا، هۆکاری بنەڕەتین لە گرژکردنی پەیوەندییە دووقۆڵییەکانی نێوان هەردوو وڵات.

سیاسەتی تورکیا بەرانبەر ئەمریکا لە ساڵی (٢٠٢٥)، ڕەنگدانەوەی هاوسەنگییەکی گونجاوە لە نێوان هەبوونی ڕۆڵی ئاشتییانەو پاراستنی بەرژەوەندییە ئەمنییەکانی، بە تایبەتی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لە کاتێکدا چەندین ڕێگای جۆراوجۆر هەیە، کە دەتوانێت دەرگای سەردەمێکی نوێ لە نێوان هەردوو وڵاتدا بکاتەوە، بەڵام جێگیرکردنی سیاسەتی ئەمنی‌و دەرەکیی تورکیا لە سوریای دوای ئەسەد؛ گرنگترین پرسی سیاسەتی دەرەوەی ئەنقەرەو واشنتۆن دەبێت.

لە لایەکی ترەوە پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ یەکێتیی ئەوروپایشدا پێکهاتەیەکی ئاڵۆزی هەیە. هەرچەندە هاوکارییە بازرگانی‌و سەربازییەکان بەردەوامە، بەڵام هێشتا پڕۆسەی ئەندامیەتیی تورکیا لە یەکێتیی ئەوروپا بە چەقبەستوویی ماوەتەوە. هەرچەندە بەشدارییەکانی تورکیا لە زامنکردنی ئاسایش‌و بەرگریی ئەوروپا لە ڕێگەی پەیوەندییە دووقۆڵییەکان لەگەڵ ناتۆو وڵاتانی ئەوروپادا، بەرگێکی نوێی کردووەتەبەر ئایندەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ یەکێتیی ئەوروپادا. لەوەیش گرنگتر، ئەو سوودە جیۆپۆلەتیکییەی تورکیا بە ڕوخانی ڕژێمی ئەسەد لە سوریا بەدەستیهێنا، پێدەچێت دەرفەتێکی ستراتیژیی نوێ بۆ بوژاندنەوەی پەیوەندییەکانی تورکیاو یەکێتیی ئەوروپا دەستبەربکات.

لە ساڵی (٢٠٢٥)دا پەیوەندییەکانی تورکیاو ڕوسیا بە پەیوەندییەکی دوولایەنە ناسراوە، کە هاوسەنگی لە نێوان هاوکارییە ستراتیژییەکان‌و سنووردارکردنی پەیوەندییەکاندا دروستدەکات. لە کاتێکدا پەیوەندییە ئابووری‌و وزەییەکان لە ناوەندی کارنامەی دوولایەنەدان، بەڵام ئەولەویەتەکانی جیۆپۆلەتیکیی تورکیاو پابەندبوونەکانی ناتۆ پێویستی بە هەنگاوی ژیرانە لەگەڵ مۆسکۆدا هەیە.

ڕوخانی ڕژێمی ئەسەد لە سوریا دۆخێکی نوێی هێناوەتەکایەوە. کشانەوەی لەسەرخۆی ڕوسیاو کەمبوونەوەی کاریگەرییەکانی لە ناوچەکەدا، دەرفەتی بۆ تورکیا ڕەخساندووە، کە ڕۆڵی خۆی فراوانتربکات، بە تایبەتی لە دەستەبەرکردنی سەقامگیریی دەسەڵاتداریی دوای ئەسەد. پشتیوانیی تورکیا لە هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن‌و شەڕی دژی گرووپەکانی پەکەکە/یەپەگە، سەرەڕای هەماهەنگی‌و دیبلۆماسیەتی بەردەوام، بەڵام جیاوازیی قووڵیشی لەگەڵ سیاسەتەکانی مۆسکۆدا دروستکردووە. هاوکات ململانێی ئۆکرانیا وەک خاڵی سەرەکی لە پەیوەندییەکانی تورکیاو ڕوسیادا ماوەتەوە. ئەگەرچی جێبەجێکردنی ڕێککەوتننامەی مۆنترۆ بۆ سنووردارکردنی جوڵە دەریاییەکان لە دەریای ڕەش لەلایەن تورکیاوە پابەندبوونی وڵاتەکەی بە ناتۆ نیشانداوە، بەڵام لە لایەکی ترەوە دابینکردنی فڕۆکەیبێفڕۆکەوان‌و تەکنەلۆژیای سەربازیی تورکیا بۆ ئۆکرانیا، پەیوەندییەکانی لەگەڵ مۆسکۆدا ئاڵۆزکردووە.

ئەنقەرە هەتا ئێستایش وەک چەقی لایەنی باشووری ڕۆژهەڵاتی ناتۆ ماوەتەوەو ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە ڕێگریکردن لە هەڕەشەکانی ڕوسیاو سەقامگیرکردنی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لە ساڵی (٢٠٢٥)دا ناتۆ گرنگی بە زیادکردنی ئامادەکارییەکانی دەدات بە هۆی بەردەوامیی شەڕی ڕوسیاو ئۆکرانیاو نادڵنیایی ناوچەکانی وەک هیندستان‌و زەریای هێمن‌و ئەفریقا. شوێنی ستراتیژیی تورکیا هەڵوێستی ڕێگریکردن لە هاوپەیمانی بەهێزدەکات، بە هۆی ئەوەی لە ناوەندی تواناکانی چاودێری‌و وەڵامدانەوەی خێرای ناتۆدایە. هاوکات تورکیا بەشدارییەکانی لە ئۆپەراسیۆنەکانی ناتۆدا فراوانترکردووە، بۆ نموونە لە ساڵی (٢٠٢٤)دا فەرماندەیی گرووپی دەریایی هەمیشەیی (٢)ی ناتۆی وەرگرتووە. ئامادەیی ئۆپەراسیۆن‌و توانای کۆکردنەوەی خێرای هێزەکانی لە ململانێکانیشدا، ڕۆڵی تورکیای وەک هاوپەیمانێکی سەرەکیی ناتۆ بەهێزترکردووە.

خەرجییەکانی بەرگریی تورکیا دەگات بە (٢،٠٩)ی بەرهەمی گشتیی ناوخۆیی، ئەمەیش پابەندە بە پێوەری خەرجییەکانی بەرگریی ناتۆو هەروەها تیشکدەخاتەسەر وەبەرهێنانەکان لە سیستەمی بەرگریی ڕەسەن، کە تێچوونی کەمیان هەیە. وەبەرهێنان لە تەکنەلۆژیا پێشکەوتووەکانی وەک زیرەکیی دەستکرد، بەرگریی ئەلیکترۆنی‌و سیستەمی بەبێ سەرنشین (درۆن)، خۆڕاگری‌و ئامادەکاریی تورکیا لە بەرانبەر هەڕەشەکاندا زیاددەکات.

تورکیا چالاکانە پاڵپشتیی ناتۆ دەکات بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ ئاستەنگە سەرهەڵدراوەکانی وەک هەڕەشەی ئەلیکترۆنی، مەترسییە ئەمنییەکانی پەیوەست بە کەشوهەواو ئاسایشی دەریایی لە دەریای ڕەشدا. دامەزراندنی هێزی بەرپەرچدانەوەی مینەکانی دەریای ڕەش لەگەڵ هاوپەیمانەکانی ناتۆ وەک ڕۆمانیاو بولگاریادا، پابەندبوونی تورکیا بە ئاسایشی ناوچەکەو بەڕێوەبردنی قەیرانەکان نیشاندەدات.

بەشدارییە ناوچەییەکانی تورکیا لە ساڵی (٢٠٢٥) بۆ سەقامگیریی ناوچەکە، لە ڕێگەی مامەڵەکردن لەگەڵ گۆڕانی هاوسەنگیی هێزو ململانێکانەوە لەقاڵبدەدرێت. لە ساڵی (٢٠٢٥) سوریا دەبێت بە گرنگترین پرسی سیاسەتی دەرەکی‌و ئەمنیی تورکیا. ئەم سیاسەتەیش لە سەر سەقامگیرکردنی ناوچەکە لە دوای ڕوخانی ڕژێمی ئەسەد چڕدەبێتەوە، چونکە ئامانجی تورکیا بە بەهێزکردنی دەسەڵاتی ناوەندی‌و نەهێشتنی بوونی پەکەکە/ یەپەگەو پاراستنی یەکپارچەیی خاکی سوریایە، هەر بۆیە پشتیوانی لە حکومەتی تازەدامەزراو دەکات.

ئەنقەرە کە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری کردووەتە یەکێک لە بایەخبەندییە بنەڕەتییەکانی سیاسەتی دەرەوەی خۆی، پلانی هەیە لە ڕێگەی هاوپەیمانی لەگەڵ دامەزراوە هەرێمییەکانی وەک “کۆمکاری عەرەبی، ڕێکخراوی هاریکاریی ئیسلامی‌و ئەنجومەنی هاریکاریی کەنداو”ەوە بۆ بەرەوپێشبردنی بوژانەوەی ئابووری‌و ئاسایش‌و دیبلۆماسیی ناوچەیی بەهێزبکات. لە هەمان کاتدا ئامانجی نەهێشتنی هەڕەشە جوداخوازییەکانە. هەروەها ڕێبازی چالاکانەی تورکیا تیشکدەخاتەسەر پەیوەندیی فرەلایەنە لەگەڵ زلهێزە جیهانییەکانی وەک نەتەوە یەکگرتووەکان‌و یەکێتیی ئەوروپا بۆ دابینکردنی شەرعیەت بۆ ئاوەدانکردنەوەی سوریا، بەڵام کێشەکانی وەک بەرخۆدانی پەکەکە/ یەپەگە، ڕکابەرییە ناوچەییەکان‌و ئاستەنگە ئابوورییەکان هێشتا بەردەوامن. تورکیا دەتوانێت بە دوای چارەسەری گونجاودا بگەڕێت هەتا یەپەگە چەکەکانی دابنێت‌و ڕازیببێت بە تێکەڵبوون لەگەڵ حکومەتی نوێی سوریادا، بەڵام ئەگەر ئەو گرووپە بەرەنگاری داماڵینی چەک ببێتەوەو مەترسی لە سەر سەقامگیریی سوریاو ئاسایشی نەتەوەیی تورکیا دروستبکات، ئەگەری زۆرە ئەنقەرە هێزی سەربازی بەکاربهێنێت.

لە ساڵی (٢٠٢٥) سیاسەتی دەرەوەی تورکیا بەرانبەر بە دەستدرێژییەکان لە غەززەو دەرەوەی غەززە، لە سەر بنەمای ڕێگریکردن لە پەرەسەندنی زیاترو بەرگریکردن لە مافەکانی گەلی فەڵەستین بووە. ئەنقەرە هەوڵەکانی نێوەندگیری بەهێزتردەکات بە کارکردن لەگەڵ میسر، قەتەرو سعودیە بۆ گەیشتن بە ئاگربەست‌و پشتیوانی لە ئاوەدانکردنەوەی غەززە. هەروەها تورکیا کەڵک لە ناوەندەکانی وەکو ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان وەردەگرێت، بۆ زیادکردنی گوشارە نێودەوڵەتییەکان لە سەر ئیسرائیل، بۆ ڕاگرتنی سیاسەتی فراوانخوازی‌و پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ.

لە دوای ڕوخانی ڕژێمی ئەسەد، ڕەنگە سوریا وەک ناوچەیەک بۆ ململانێی بەرژەوەندییەکانی تورکیاو ئیسرائیل سەرهەڵبدات، چونکە پشتیوانیی تورکیا بۆ حکومەتی نوێی سوریاو ئیرادەی بۆ نەهێشتنی گرووپەکانی پەکەکە/ یەپەگە، لەگەڵ دەستوەردانەکانی ئیسرائیلدا، کە تایبەتە بە ئاسایش‌و پشتیوانی لەو گرووپانەی کە دەیانەوێت کاریگەرییەکانی تورکیا سنوورداربکەن، بەریەککەوتنیان دەبێت. ئەم جیاوازییەیش دەتوانێت گرژییەکانی ناوچەکە زیادبکات، چونکە ئیسرائیل دەتوانێت ستراتیژیەتێک پەیڕەوبکات، کە ئاڵنگاریی هەوڵەکانی تورکیا بکات بۆ سەقامگیرکردنی سوریا، لە کاتێکدا تورکیا یەکپارچەیی خاکی سوریاو شەڕی دژی تیرۆری لە پێشینەی کارەکانی داناوە. لە لایەکی ترەوە پەیوەندیی تورکیا لەگەڵ ئێراندا، ڕەنگدانەوەی هەوڵەکانی ئەنقەرەیە بۆ هێنانەدیی هاوسەنگی لە نێوان کێبڕکێ‌و هاوکاریدا، چونکە تورکیا لە یەک کاتدا دژایەتیی بەهێزکردنی سەربازیی ئێران‌و دەستوەردانەکانی دەکات‌و سزاکانیشی ڕەتدەکاتەوە. داڕمانی ڕژێمی ئەسەدو لاوازبوونی پێگەی ئێران، دەرفەتی بۆ تورکیا ڕەخساندووە هەتا بەرپەرچی نفوزی ئێران لە سوریا بداتەوە، بەڵام کشانەوەی ئێران لە سوریاو دابەزینی پێگەکەی دەتوانێت ببێت بە هۆی ئەوەی ئێران پشتگیری لە گرووپە چەکدارییەکان بکات لە دژی تورکیا لە سوریا. دەکرێت ئەمەیش بە قۆناغێکی نوێ هەژماربکرێت لە ڕووبەڕووبوونەوەی نێوان ئەنقەرەو تاراندا.

هەرچی سەبارەت بە ئەفریقایە، لە ساڵی (٢٠٢٥)دا سیاسەتی دەرەوەی تورکیا بەرانبەر بە ئەفریقا گرنگی بە فراوانکردنی پەیوەندییە ئابوورییەکان‌و بەرگری‌و دیبلۆماسیی مرۆیی دەدات وەک هاوبەشێکی ستراتیژی بۆ گەشەپێدانی ئەفریقا، بە تایبەتی لە کەرتەکانی وزە، گواستنەوەو ئاسایشدا جێگیردەکات. ئامانجی ئەنقەرە لە ڕێگەی هەوڵە نێوەندگیرییەکانییەوە بۆ ئەوەیە، کە ئامادەیی دیبلۆماسیی خۆی زیادبکات، لەوانە ئاسانکاری بۆ گفتوگۆی نێوان سۆماڵ‌و ئەسیوبیا بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی سنوورە دەریاییەکانیان. لەگەڵ ئەوەیشدا تورکیا ڕووبەڕووی ئاڵنگاریی وەک کێبڕکێ لەگەڵ زلهێزە جیهانییەکانی وەک چین‌و فەڕەنساو ڕوسیا، هەروەها ناسەقامگیریی سیاسی‌و مەترسیی تیرۆر لە هەندێک ناوچەی ئەفریقادا دەبێتەوە.

لە ساڵی (٢٠٢٥)دا سیاسەتی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری تورکیا، بە ڕێبازێکی گشتگیرو لە پێشینە دادەنێت، کە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان‌و ستراتیژییە هەواڵگرییەکان‌و هاوکارییە نێودەوڵەتییەکان لە دژی هەڕەشەکانی گرووپەکانی وەک پەکەکە/ یەپەگەو داعش، بە تایبەتی لە سەر سنوورەکانی سوریاو عێراق تێکەڵدەکات. ئەنقەرە بایەخێکی زیاتر بە ئاسایشی سنوورەکانی دەدات‌و تەکنۆلۆژیای چاودێریی پێشکەوتوو جێگیردەکات‌و تۆڕەکانی دارایی ئەو گرووپانە دەکات بە ئامانج بۆ سنووردارکردنی چالاکییە چەکدارییەکانیان. هەروەها ئامادەیە هەنگاوی تاکلایەنانە لە دژی هەڕەشە تیرۆریستییەکان بگرێتەبەر، ئەگەر چارەسەرە دیبلۆماسییەکان وەک پێویست نەبن، بەڵام مەترسی‌و ئاڵنگاریی گریمانەیی، کە تورکیا ڕووبەڕوویدەبێتەوە، بریتین لە بەردەوامبوونی پشتیوانیی ئەمریکا لە یەپەگە، ناسەقامگیریی ناوچەیی، کە لە قۆناغی گواستنەوەی سوریاوە سەرچاوەدەگرێت، لەگەڵ سەرهەڵدانەوەی شانە تیرۆریستییەکاندا، کە بۆشایی دەسەڵات دەقۆزنەوە. توانای تورکیا بۆ هاوسەنگکردنی پەیوەندییە دیبلۆماسییەکان‌و کردەوە سەربازییە یەکلاییکەرەوەکان لە یەک کاتدا، ڕێڕەوی لە ڕکابەرییە ناوچەییەکان، بۆ سەرکەوتن لە شەڕی دژی تیرۆردا گرنگ دەبێت.

پێشبینیدەکرێت لە ساڵی (٢٠٢٥) سیاسەتی بەرگریی تورکیا لە سەر پێشکەوتنی تەکنەلۆژی‌و هاوبەشی ستراتیژی‌و فراوانکردنی توانا دەریاییەکان بێت. بە بونیاتنانی ئەو پێشکەوتنانەی لە ساڵی (٢٠٢٤)دا بەدەستیهێناوە، تورکیا بەردەوامدەبێت لە بەمۆدێرنکردنی هێزی ئاسمانیی خۆی بە فڕۆکەی جەنگیی نەوەی (٤.٥) وەک (F16)، ئەمەیش ئاماژەیە بۆ پەسەندکردنی پلاتفۆڕمە ستاندارەکانی ناتۆ. هاوکات تواناکانی تورکیا لە ڕێگەی دروستکردنی ژێردەریاییەوە، کە ئامانج لێی زیادکردنی بوونی هێزی دەریایی ناوچەیی‌و جیهانییە، پابەندبوونی تورکیا بە ئاسایشی ناوچەکەوە بەهێزتردەکات لە دوای ئەو ناسەقامگیرییەی کە بە هۆی شەڕی ڕوسیاو ئۆکرایناوە دروستبووە.

لە کاتێکدا تورکیا پەیوەندییە سەربازییە دووقۆڵییەکانی لەگەڵ وڵاتانی ئەندامی ناتۆ وەک ئەڵمانیا، ئیسپانیاو بەریتانیادا بەهێزتردەکات، بەڵام ڕووبەڕووی ئاستەنگەکانی وەک سنووردارکردنی یەکێتیی ئەوروپا بۆ هەناردەکردنی بابەتی بەرگری‌و دواکەوتنی گەیاندنی فڕۆکەکان دەبێتەوە. پێشبینیدەکرێت، کە هەناردەی کەرەستەی بەرگری لە ڕێگەی بەئامانجگرتنی بازاڕەکانی ئاسیاو زەریای هێمن‌و ئەفریقاوە گەشەبکات‌و پێگەی تورکیا وەک دابینکەرێکی گەورەی چەک پتەوتربکات، بەڵام هاوسەنگکردنی ئەم دەستپێشخەرییانە لەگەڵ سنووردارکردنی بودجەو گرژییە ناوچەییەکاندا، لە ساڵی (٢٠٢٥)دا وەک ئاڵنگارییەکی گرنگ بۆ تورکیا دەمێنێتەوە.

لینکی بابەتەکە لە ئینتەرنێت:

https://www.setav.org/rapor/seta-guvenlik-radari-2025te-turkiyenin-jeopolitik-ortami

chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.setav.org/assets/uploads/2025/01/r257.pdf