ئامادەكردنی: ئاییناسی

هەمیشە لەنێوان ئایین و كۆمەڵگەدا پەیوەندییەكی تایبەت هەبووە، ئەم پەیوەندییە هەندێكجار دژیەكییە و هەندێكجاری تر هاوتەباو پێكەوە گونجاوە، لەم نێوانەدا ئایین خاڵی یەكلاكەوەیە بۆ زۆرێك لە دیاردە كۆمەڵایەتییەكان، هەر لە سەرهەڵدانەوە تا چا‌رەسەر، بەواتا ئایین كاریگەری لەسەر زۆربەی پرسە كۆمەڵایەتییەكان هەیە و لێرەوە بەشێكی زۆر لە دیاردە كۆمەڵایەتییەكانیش مەحكوم دەبن بە پێودانگە ئایینییەكان، تەوەری ئەمجارەی ئایینناسی تایبەتە بە كۆمەڵناسی ئایین، خوێندنەوەی دین لە ڕوانگەی كۆمەڵناسییەوە، بەوەی ئایا ئایین چ كاریگەرییەكی بۆ سەر كۆمەڵگەكان دروست كردووە و بەپێچەوانەوە كۆمەڵگەكان چ ڕۆڵكیان هەبووە لە ئاڕاستەكردن و پەرەسەندنی ئایین، بەمیوانداری هەردوو بەڕێزان مامۆستا چیا فایەق مامۆستا لە بەشی كۆمەڵناسی لە زانكۆی سلێمانی و ئیحسان وەڵزی، شارەزای بواری کۆمەڵناسیی ئایین.

سەرەتا مامۆستا ئيحسان وەڵزی لەبارەی ئەوەی كە چ كات ئایین دەبێتە پاڵنەری توندڕەوی و دروستكردنی تاكی توندوتیژ لە ڕوانگەی كۆمەڵناسییەوە؟ دەڵێت: دەبێت لە وەڵامەكاندا كەمێك ورد بین، چونكە ئەمە بابەتێكی هەم گرنگە هەمیش زۆر بەرفراوان، جا چ باس لە ئایین بكەین، چ لە توندوتیژی، چ لە پەیوەندیی نێوان ئەو دوانە، بۆیە دەتوانم بڵێم پرسیارێكی سادە و ئاسان، بەڵام وەڵامێكی ئاڵۆز و فرە لایەن، بەهەرحاڵ توندوتیژی دەمێكە لە ڕووی کۆمەڵناسییەوە كاری لەسەر دەكرێت، لەوێشدا زیاتر باس لە هۆكارەكانی توندوتیژی دەكرێت، بۆیە زۆر كەس كۆمەڵناسی هۆكارەكانی توندوتیژی ناوی دەبەن. سەرەتا دەبێت بڵێم کە كۆمەڵناسی بە یەك چاو سەیری ئایین ناكات، هەم تێڕوانینی جەوهەرگەرایانە هەن و هەمیش تێڕوانینی وەزیفیانە. بەڵام چەمكە گشتییەكەی كە باوە ئێمە لێرەدا بەو شێوەیە بەكاری دەهێنین، توندوتیژیش لە دیدگا كۆمەڵناسییەكەیەوە، قسەی زۆری لەسەر كراوە و زۆریش هەڵدەگرێت، بەتایبەتیش ئەو شەپۆلە نوێیەی توندوتیژیی ئایینی کە لە یانزەی سێپتەمبەر بەداوەوە دەبینرێت. ئایا سەرچاوەكانی توندوتیژی بە گشتی لە كوێوە دێن؟ توندوتیژی چییە؟ ئیرادییە، یان لا ئیرادییە؟ ژێنەتیكە، یان ژێنەتیك نییە؟ ئەنجامی پەروەردەییە؟ پاڵنەر و هۆکارەکانی چین؟ بەهەرحاڵ ئەگەر تەواو كۆمەڵناسانە لێی بڕوانین، توندوتیژیی كردەیەكی كۆمەڵایەتییە، هاوكات زۆربەی کات فرە هۆكارە، هەرچەندە توانایەكە لە مرۆڤدا، بەڵام لە دەوربەرێكی كۆمەڵایەتیدا ڕوو دەدات. هیچ کۆمەڵگەیەکیش دوور لە توندوتیژیی نەبووە و نییە. پێموایە كە باس لە پەیوەندی نێوان ئایین و توندوتیژیش بكەین دەبێ باس لە ژینگەیەكی كۆمەڵایەتی بكەین، لە پرسیارەكەدا وشەی تاك هاتووە، تاكی توندوتیژ، بەڵام تاكێكی توندوتیژ هەروا بە تەنیا وێنا ناكرێت، بەڵكو ئەو تاکە ئەندامی کۆمەڵگەیەکە، ئەندامی گرووپ و دەستەیەكە، لە نێو ژینگەیەكی كۆمەڵایەتیدایە، وەک کردەیەکی کۆمەڵایەتیش چەند جۆرێك توندوتیژیمان هەن، كە مەرج نییە هەموو توندوتیژییەك پەیوەندی بە ئایینەوە هەبێت و ئایینی لە پشتەوە بێت، ئێمە توندوتیژی ڕەها، یان ڕووتمان هەیە كە بە پاڵنەرەکەی چاوچنۆكی، یاخود ڕق و قینە، تۆڵە، یاخود تەنانەت ترسە، ئەمانە دەکرێت ببنە مایەی پەنابردن بۆ توندوتیژی، كە هیچیان پەیوەندییەكی ئەوتۆ، یان ڕاستەوخۆیان بە ئایینەوە نەبێت، جۆری دیكەی توندوتیژمان هەیە لە سەرەتادا پەیوەندییەكی وای بە ئایینەوە نییە، بۆ نموونە توندوتیژیی یاسایی، لە زمانێکی وەک ئەڵمانیدا چەمکی توندوتیژیی زۆر بەرفراوانترە وەک ئەوەی لە زۆرێک لە زمانانی دیکەدا هەیە، وشەی (گێڤالت Gewalt) ئەڵمانی واتە توندوتیژی، هاوكات دەسەڵاتیش دەگەیەنێت، کە یەکێکیان پاوەری ئینگلیزییە، ئەوەی دیکەیان (ڤایۆلەنسە)، کوردییەکەی توندوتیژی و دەسەڵات. بۆیە كاتێك كە دێینە سەر یاسا، ئەویش جۆری توندوتیژیی خۆی هەیە، دوای یاسا دەسەڵاتی دەوڵەتیش هەر (گێڤالتە)، دەسەڵاتەكەش بە توندوتیژی ناو دەبرێت. دەكرێت‌ یاسا توندوتیژی سنووردار بكات، ئەو  توندوتیژییە ڕەهایەی كە باسم كرد، بەڵام لەجیاتی ئەوە توندوتیژییەكی دیكە بەکار دەهێنێت، پشت ئەستوورە بە یاساوە، دواتر دەوڵەتیش بە هەمان شێوە، بەڵام جۆری دیکەی توندوتیژی كە پەیوەندی بە ئایینەوە هەبێت فۆڕمێكی هەیە كە كلاسیك، یان كۆن و لە دێریندا باو بووە، ئەویش زیاتر لە شێوەی قوربانی بووە، هەرچەندە لەناو نەچووە، بەڵام زۆریش پاشەكشەی كردووە، لەم دواییانەدا لە باشووری عێراق ئەو شتانەمان بینی، گرووپ هەن خۆیان دەكەن بە قوربانی، واتە توندوتیژی بەرامبەر بە خودی خۆت، بەڵام پاڵنەرەكەی پاڵنەرێكی ئایینییە. ئایینی دەتوانێت پاڵنەری توندوتیژیی بەرامبەر هاوشێوەکانی خۆی بێت، یانی توندوتیژییەكە سەرچاوەیەكی ئایینی هەبێت، هەروەها دەكرێت ئایین تەبریریش بێت بۆ توندوتیژی بە هۆکارێکی دیکە، بۆ نموونە لەلایەن گرووپێكی سیاسییەوە، لە لایەن دەسەڵاتێكەوە، لە لایەن گرووپێكەوە، بۆ مەبەست و ئامانجی سیاسی، یان کۆمەڵایەتی، یان هەر مەبەستێکی دیکە، دەکرێت ئایین لەپشت، یان ئامڕازی ئەو توندوتیژییەش بێت کە لە بنەڕەتدا توندوتیژییەکی کولتوورییە. بەتایبەت پێش هاتنی ئایینە گەورەکان، ئەو ئایینانەی كە فرە نەتەوەن وەک سێ ئایینە کتێبییەکە، واتە لەو ئایینانەدا كە زیاتر تایبەت بوون بە گرووپێك، بە نەتەوەیەك، بە شوێنێكی جوگرافی دیاریكراو، لەوانەیە توندوتیژییەکە لە بنەڕەتدا لە توندوتیژییەکی كولتووری و ناوچەیی بووبێت. بۆیە دەڵێم ئەوەشیان جۆرە تێکەڵییەکی لەگەڵ ئاییندا هایە، هاوکات توندوتیژیشمان هەیە کە تێیدا ئایین پاساوە، هی دیکەشمان هەیە کە ئایین ئامڕازە، ئەم دوانە هەرچەندە زۆر لە یەكەوە نزیكن، واتە ئایینێك وەك ئامڕازێك بەكار بهێنیت، یان وەكو تەبریرێكی توندوتیژی، بەڵام دەكرێ ئەو دەستەبەندیەش بكرێ.

مامۆستا ئیحسان لەدرێژەی قسەكانیدا لەبارەی ئەوەی كەی ئایین پاڵنەری توندوتیژ دەبێ؟ دەڵێت: بێگومان بابەتی ئایین لەمەدا دەكرێت تێكەڵ بە زۆر لایەنی دیكەی كۆمەڵایەتی ببێت، دەكرێت توندوتیژی پاڵنەری سیاسیی، یان کۆمەڵایەتی بوو بێت، دەرەنجامی قەیرانێكی شوناس، یان هەر شتێكی دیكە، بەڵام خۆی لە شێوە، یان لە فۆڕمی توندوتیژییەكی ئایینی دەرخات، ئەگەر بگەڕێمەوە سەر پرسیارەكە، چ كاتێك ئایین دەبێتە پاڵنەری توندوتیژی؟ ئەوا دەبێت زیاتر باس لەو جۆرە لە توندوتیژییە بکەین، کە توندوتیژی پاڵنەرەکەی ئایینە. سەبارەت بە پەیوەندی ئایین و توندوتیژی، وەک زۆربەی دیاردە کۆمەڵایەتییەکانی دیکە، پێویستە لە حاڵەتەوە بۆ حاڵەت و بە جیا تاوتوێ بکرێت، ئەمەش زیاتر كاری تویژینەوەی ئەزموونییە تا توێژینەوەی تیۆری. لە چوارچێوەی پەیوەندی نێوان توندوتیژی و ئایین قسە زۆر كراوە بەتایبەتی لە ماوەی بیست بۆ سی ساڵی دواییدا، كە چ جۆرە ئایینێك، یان كەی ئایین توندوتیژی زۆری لێ دەكەوێتەوە، بەتایبەتی لە ئەوروپا گفتوگۆی زۆر لەسەر ئەوە کراوە کە چ جۆرە ئایینێک زیاتر توندوتیژیی لێ دەکەوێتەوە، بەتایبەتیش لە پەیوەندی نێوان یەکتاپەرستی و توندوتیژی، تێڕوانینێک هەیە کە پێی وایە، زیاتر ئایینە تەوحیدییەکانن دەبنە هۆکاری توندوتیژی، ئایینە فرە خوایی و بێخواییەکان کەمتر. هەندێک لە توێژەران لەو بڕوایەدان هەموو جۆرە تەوحیدێکیش ئەو کاریگەرییەی نییە و پێیان وایە تەوحیدێکمان هەیە لەخۆگر، جۆرێکی دیکەشمان هەیە نەفیکەر، هەروەها تەوحیدێکمان هەیە تەوحیدی حەقیقەت و جۆرێکی دیکەش لەسەر بنەمای وەلائوبەڕاء. ئەوە زیاتر جۆری نەفیکەر و هەروەها تەوحیدی وەلائوبەڕائە کە دەکرێت توندوتیژییان لێ بکەێتەوە. چونكە ئەگەر یەك خوا هەبێت خوای هەموان بێت و هەموو خەڵكی بەندەی یەك خوا بن (لەخۆگر)، واته کورد گوتەنی هەموو ڕێگاکان بچنەوە بانە، ئەوا دەكرێت ئەمە ببێتە مایەی كەمكردنەوەی توندوتیژی، نەک لێکەوتنەوەی، بەڵام كاتێك كە هەر خوایەك هەیە و نەفی هەر خوا و ئایینێکی دیکە دەکات (نەفیکەر) و ڕاستی و ناڕاستی لەیەك جیا دەكاتەوە، بەتایبەتیش کە جیاوازی لە نێوان  ئایین خۆی و تێگەیشتن لە ئایین نەکرێت، ئەوا دەکرێت ئەمە زۆر بە ئاسانی ڕێگا بۆ پەنابردنە بەر توندوتیژیی بکاتەوە. بۆیە ئەو جۆرە تێڕوانینە بۆ تەوحید هەیە بە مانای جیاکەرەوەی ڕاستی و ناڕاستی لەیەکتر و بەجۆرێک تێکەڵبوونی بە کێشە و ململانێ سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان، واتە وەلایەكی كۆمەڵایەتی سیاسی بۆ ئەو خوایە، ڕێك لێرەوەیە توندوتیژی لە ئایین وەک ئەرکێک سەردەردێنێت. بەمەش توندوتیژیی ئایینی جۆرێکە لە جۆرەکانی توندوتیژیی ئایدۆلۆژی بەو جیاوازییەوە کە دەکرێت بە هۆی کاریگەریی ڕەهەندە موتەعالییەکەیەوە، توندوتیژیی ئایینی لە توندوتیژیی ئایدۆلۆژی توندتر بێت. گرفتەكە ئەو كاتە قوڵتریش دەبێەوە و قوڕەكە خەستتر دەبێ، كە ئایین لە فۆڕمی زمان واتە وەحی، ئینجا شێوەی نووسین بەخۆیەوە بگرێت، كە دەڵێم وەحی، وەحی وەک یەكلاكەرەوەیەکی گفتوگۆ هەڵنەگری ڕاستی و هەڵە، دووەمیش كاتێك كە نووسین دێت، نووسین خۆی دەسەڵاتێكی هەیە، زمان دەسەڵاتێكی زۆری بە سەر هزر و دواتر ڕەفتاری مرۆڤیشەوەوە هەیە. بۆیە من پێموایە دەسەڵاتی زمان لە توندوتیژی ئایینی لە ئیسلامدا ڕۆڵێكی یەكجار گرنگی هەبووە، لە سەلەفیەتدا ئەوە بە زەقی دەردەكەوێت، بە جۆرە جیاجیاکانییەوە. ئینجا مەرجیش نییە توندوتیژییەکە هەمیشە جەستەیی و فیزیکی بێت، بەڵکو دەکرێت وەک لە هەندێک لە جۆرەکانی سەلەفییەتدا هەیە، زیاتر ڕەمزی بێت.

هەروەها مامۆستا ئیحسان لەبارەی سەرهەڵدانی سەلەفییەت و كاریگەری ئەم جۆرە لە ئایینداری لەسەر ئایندەی كۆمەڵگەی كوردی ئاماژە بەوە دەكات كە مەسەلەی خوێندنەوە و تێڕوانینی سەلەفییانە و ڕواڵەتییانە بۆ دین گرفتێكی گەورەیە بەتایبەتی ئەگەر بگەڕێێنەوە بۆ ئەو خاڵە كە مەسەلەی دەق و نووسین دێنە گۆڕێ، تۆ شتێكت هەیە بە نووسین هی سەردەمێكی دیاریكراوە، چونكە هیچ ئایینێك دابڕاو نییە لەو ژینگە كۆمەڵایەتییەی تێیدا سەریهەڵداوە، یاخود تێیدایە، بۆیە ئەو جۆرە تێڕوانینانە هەم تاك هەم كۆمەڵگەش تووشی گرفتی گەورە دەكەن، دابڕانێك دروست دەكەن لەگەڵ ئێستا و ئێرەدا، بە پێچەوانەی جۆرێکی دیکە لە دونیابینی و  ژیان كە وەك (جەهانبەگلو) دەڵێت، کوڕی ڕۆژ بە! تەنانەت لە هەندێك لە بەیتەكانی مەولانای ڕۆمیش-دا هەیە كە “صوفی ابن الوقت باش ای رفیق”، ئەمە ڕێك پێچەوانەی ئەو جۆرە تێگەیشتنەی ئایینەیە کە لە سەلەفییەتدا هەیە. سەلەفییەت دابڕانێكە لەگەڵ ئێستا و ئێرەدا، سەلەفی كوڕی ئێستا و ئێرە نییە، هۆكارەكەی ئەوەیە كە ساتێكی مێژوویی بە موتڵەق و ئایدیالی دەكرێت، ساتێكی مێژوویی بە هەموو پێكهاتە ئایینیی و نائایینییەکانییەوە، بە زمان، بە گوفتار و ڕەفتارییەوە، بە ڕۆحی سەردەمییەوە، بە مەركەزی دەكرێت، بواری عەقڵ تێیدا، كە عەقڵ لانی كەم گەر بڵێین ئایین بۆ دونیایە و بۆ ئەودیویشە، سنووردار دەكرێت، ئەمەش من پێموایە پێش هەموو شتێك زیان بە خودی دینەكەی و بە تێگەیشتن لە دین دەگەیەنێت، ئەڵبەتە پێموایە نەك پارادۆكسە، بەڵکو دژبەیەكیشە لەگەڵ تێگەیشتنێكی دیکە دەربارەی ڕەوتی ئایینەكان، ئەگەر بێتو ئێمە بۆ قورئان بگەڕێینەوە پرسی نەسخكردنی دینێك بە دینێكی دیكە هەیە، هەروەها مەسەلەی خاتەمیەتی پەیامبەرێتی و وەحیمان هەیە لە ئیسلامدا. بەڵام سەلەفییەت نادیدەگرتنی هەموو ئەو شتانەیە، بۆیە لە ڕووی كۆمەڵایەتیشەوە دەکرێ ئەمە ببێتە مایەی گرفتێكی گەورە، چونكە سەرچاوەی توندوتیژی ئایینی لێرەوە دەست پێ دەكات كە دۆست و دوژمن بە زەقی لەسەر بنەمای وەلائوبەڕاء دەستنیشان دەکات، جەمسەربەندی لە نێو كۆمەڵگەدا دروست دەكات، كە جەمسەربەندی لەسەر بنەمای جۆرێكی دیاریكراوی تێڕوانین لە جیهان و لە بوونەوەر و لە خود و لە كۆمەڵگە، سەلەفییەتیش هاندەری دروستکردنی ئەو جۆرە جەمسەربەندییانەیە، کە دەبنە مایەی لەتکردن و دابەشکردنی كۆمەڵگە، دەبنە مایەی پارچە پارچەبوونێك كە درزی گەورە دەخەنە جەستەی کۆمەڵگە، درزێك هی ئەوە نییە لە چوارچێوەی پلوڕاڵ بووندا لە چوارچێوەی فرەبووندا جێگەی ببێتەوە. لەوە هەر گەڕێین کە نەبوونی دیدێکی مێژووگەراییانە بۆ ڕابردوو و بۆ دەق، چی بەسەر ئەو بزووتنەوەی ڕابوونە هێنا کە لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەوە موژدەبەخشی هەستانەوەی گەلانی موسڵمان بوو، تا دەگاتە سەرهەڵدانی چەمکی ئایدۆلۆژییانەی حاکمییەت و دەرەنجامە کارەساتخوڵقێنەرەکانی وەک ئەوەی کە لە دینیشدا بینیمان. ئەمە هەمووی دەرەنجامی دیدی سەلەفییانەیە.

لەبارەی ئەوەی كە چۆن بتوانین ئایین تەوزیف بكەین بۆ ئەوەی ببێتە هۆكار و پاڵنەر بۆ سەقامگیری و ئاشتی كۆمەڵایەتی بەتایبەتی كۆمەڵگەی كوردی، مامۆستا ئیحسان دەڵێت: دەروونشیكاری بەریتانی (رۆن بریتۆن) دەڵێت: ئەوەی كە كەسێك باوەڕی پێیەتی گرنگ نییە بۆ ئەوەی بزانین ئایا بنیاتنەرە، یان ڕووخێنەر، بەڵكو چۆن باوەڕی پێیەتی، ئەوەش گرنگ نییە كە تۆ چی دەخوێنیتەوە، بەڵكو چۆن دەیخوێنیتەوە، جا چ تەورات، ئینجیل و چ قورئان بێت و چ سەرمایەی (كارل ماركس). هەروەها هەروەک (یان ئاسمان) دەڵێت؛ ئەوە ڕابردوو نییە کە ڕەفتاری ئێمە دیاری دەکات و ئاڕاستەمان دەکات، بەڵکو چۆنێتی وەبیرهێنانەوەیەتی. بۆیە پێموایە ئەوە گرنگە چۆن بتوانین كولتوورێكی ئایینی برەو پێبدەین، لەو جۆرە بێت كە پێشتر باسم كرد، واتە لەخۆگر، کە تێیدا خوا خوای هەموان بێت و هەموان لە بەرامبەریدا یەكسان بن، جا ئەگەر تێڕوانینیشمان سەبارەت بە پرسەکان جیاواز بێت. چونكە كۆمەڵگەی ئێمە هێشتا کۆمەڵگەیەکی ئایینییە، بەو مانایەی سەلەفی و جگە لە سەلەفی تەنانەت ئەوانەش كە خۆیان بە عەلمانی دەزانن تا ڕادەیەكی زۆر زۆربەی هەرە زۆری ئەندامانی خۆیان لە دەرەوەی چوارچێوەی ئایین نابینن، بۆیە دەكرێت دونیابینییەکی ئایینی پلوراڵمان هەبێت، جێگەی هەموانی تێدا بكرێتەوە، دواتریش لەلایەکی دیکەشەوە زۆر ئیش لەسەر جیاكردنەوەی دین لە تێگەیشتنی دین کراوە،  وەک ئەوەی کە سروش و كەسانی دیكە باسی دەکەن، لە ڕووی كۆمەڵایەتیشەوە پرۆگرامی زۆر هەبوون بەپێی كۆمەڵگەی دیاریكراو چۆن دەكرێت دێڕادیكاڵیزەیشن بكرێت، چۆن دەكرێت لە توندوتیژی دووركەینەوە و پەروەردەیەكی دیکەی ئایینییمان هەبێت.  ڕاستی لە كولتووری ئیسلامیدا شتی وا زۆرە، لە یەك دوو ساڵی ڕابردوودا زۆر سەر و كارم لەگەڵ مەولانای ڕۆمی بووە، دەکرێ سوود لەم جۆرە تێڕوانینانە ببینرێت بۆ کارێکی ئاوا، ناڵێم عیرفان چارەسەری تەواوی گرفتەكانی ئەمڕۆی ئێمە دەكات، بەڵام لانیكەم بۆ پەرەپێدانی كولتوورێكی لێبوردەیی كولتوورێكی هەموو لەخۆگر كولتوورێكی هەموو بە یەكپارچە بین، ئیدی دەكرێت ئایین ئەو ڕۆڵەش ببینێت، من باس لە لایەنەكانی دیكەی كۆمەڵگە ناكەم کە ڕۆڵی زۆریان دەبێت، جا چ ئابوورییە، چ كولتووری، چ سیاسییە، بەڵام هەروەك كۆمەڵناسی ئەمریكی (یورگن سمایەر) دەڵێت: سەیرە کە دەبێت بڵێین دەرمانی دەردی توندوتیژیی ئایینی دواجار خودی ئایین و  بەهابەخشینەوەیە بە ئایین، بەڵام بە جۆرێك كە تێیدا ئاشتی، سەقامگیری و پێكەوەژیان بەهایان بۆ بگەڕێنرێتەوە، یانی هەر هەمان ئەو دینەی كە هەمانە بواری ئەوەی تێدایە كە توندوتیژی كەم بكاتەوە ببێت بە مایەی ئاشتیش، دوو لایەنەیە، كەمكردنەوەی توندوتیژی لە لایەك و لەلایەکی دیكەشەوە پەرەدان بە پێکەوەژیان و ئاشتی.

لەبارەی دەستەواژەی كۆمەڵگەی ئایینی و ڕەنگدانەوەی لەسەر واقیعی كوردستان، بۆ نموونە لە مانگی ڕەمەزاندا زۆربەی (تیڤی) و ناوەندەكانی ڕاگەیاندن بەرنامەی ئایینی چڕوپڕیان هەیە و پێشكەشی كۆمەڵگەی دەكەن، ئایا ئەمە ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی كە كۆمەڵگەی كوردی كۆمەڵگەیەكی ئایینییە، یان بە پێچەوانەوە، مامۆستا چیا دەڵێت: لە ڕاستیدا كاتێك كە پرسیارێكی ئاوا دەکرێت، ئایا كۆمەڵگەی كوردی یا هەر كۆمەڵگەیەكی تر دیندارە؟ ڕەنگە خاڵی گرنگی و لەپێشتر لە ڕوانگەی كۆمەڵناسییەوە ئەوە بێ بچینە سەر قسەكردن لەسەر بازنەی هۆشیاری، ئایا ڕووبەری ئاگایی، ڕووبەری هۆشیاری كۆمەڵگە، هۆشیاری تاكەكان لە كۆمەڵگەدا چ جۆرێكە لە هۆشیاری؟ هۆشیارییەكی ئایینی، یان هۆشیاریەكی نائایینییە، ئەگەر وەك گۆڕاوێك هۆشیاری وەربگرین، ڕەنگە وەڵامێكی ڕاستەوخۆ ئەوە بێت كە بەڵێ كۆمەڵگەی كوردی كۆمەڵگەیەكی ئایینییە، چونكە پانتایی هۆشیارییەكەمان پانتاییەكی ئایینییە، لێرەوە بەشی زۆری ئاكتەكانمان، یان كردە كۆمەڵایەتییەكانمان دەكەوێتە ناو ئەم ڕووبەرەوە كە ڕووبەرە فراوانەكەی هۆشیاری ئیمە داگیر دەكات.

ئێمە دەزانین كە لەم سالانەی ڕابردوودا و بەتایبەتی لە بیست ساڵی ڕابردوودا بە كاریگەری كرانەوەی كۆمەڵگەی كوردی هاتنی هەندێك سیمای ژیانی نوێ و هاتنی شێوە ژیانی مۆدێرنە بۆ كۆمەڵگەی كوردی ئەم ڕووبەرە لە هۆشیاری دەكەوێتە بەردەم پرسیارەوە، یان دەكەوێتە ژێر گومان لێكردنەوە، جۆرێك لەو دڵنیاییەی لەدەست دەدات، كە سەرنجێكی باشە بۆ ئەوەی تێبگەین بۆچی جووڵە ئایینییەكە، جووڵەی گرووپە ئایینییەكان لێرەدا فۆڕمێكی دیكە وەردەگرێت، بە بڕوای من بەشێكی گرنگی پەیوەندی بەمەوە هەیە كە جۆرێك لە دڵنیایی هۆشیاری، یان لە پانتایی هۆشیاری كۆمەڵایەتیدا دەشكێت، ئەم نادڵنیاییە پێویستی بە خۆڕێكخستنەوە هەیە لێرەوە جووڵەیەكی كۆمەڵایەتی لە ناو گرووپە ئایینییەكاندا دروست دەبێت، ئەم جووڵە كۆمەڵایەتییە لە ڕاستیدا بە باشی هەم دیندارەكان نازانن مامەڵەی لەگەڵدا بكەن، هەم دەزگا ڕاگەیاندنەكانیش، تێبینییەكەی جەنابیشت تێبینییەكی وردە، بەوەی كە دەبینین دەزگاكانی ڕاگەیاندن بۆ نموونە لە مانگی ڕەمەزاندا كاتێكی زۆریان تەرخان دەكەن بۆ بابەتە ئایینییەكان، ئینجا بە ئاڕاستەی جیاواز، هەندێک جار ڕەنگە وادەركەوێت ئامانجەكانیان جیاواز بێت، بەڵام من پێموایە ئامانجەكانیان لە لای خۆیان ڕوون نییە، ئەمە پەیوەندی بە دروستبوونی ئەم كەلێنەوە هەیە، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی هۆشیاری كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی كوردی ڕووبەرێكی ئایینی زۆر بەهێزی هەیە، تەنانەت تۆ لەگەڵ كەسێكی لائیكدا، یان كەسێكی بێ دینیشدا بكەوێتە گفتوگۆوە پەنا دەباتەوە بۆ ئەو مامەڵەكردنانەی، یان ئەو ئاكتانەی كە دیندارێك دەیكات لە پەیوەندی بە ئیمانەكەیەوە، چونكە پەیوەندی بكەرێكی ئایینی بە ئیمانەكەیەوە هەوڵدانە بۆ گەیشتن پێی، هەوڵدانە بۆ بیناكردنەوەی ئیمانەكە، ئەمە ڕەنگە هەندێك ڕەفتاری وەك تەوحیدكردنی حەقیقەتی لێ بكەوێتەوە، لەڕاستیدا لەلای كەسێكی بێ دین یا كەسێك دژە دینیش ئەمە دەبینێتەوە، پێموایە ئەم ڕەفتارە هەردووكی یەك سەرچاوەیان هەیە كە هۆشیاریمانە، پیشووتر ڕووبەری دینداری داگیر كردووە – نازانم وشەی داگیركردن بۆ ئێرە دروستە، یان نا – بەڵام باڵی بەسەردا كێشاوە، ڕووبەری دینداری بەردەوامی هەیە و خۆی دەکێشێتە نێو پانتاییەکانی ژیانەوە.

هەروەها مامۆستا چیا لەبارەی پەیوەندی نێوان ئایین و كولتوور لە ڕوانگە كۆمەڵناسییەكەیەوە و كاریگەری لەسەر بونیادی تاكەكان زیاتر قسەی كرد و وتی: بۆ ئەوەی وەڵامەكە كۆمەڵناسییانە بێت، یەكێك لەو شتانەی كە زۆر گرنگە قسەی لەسەر بكەین بریتییە لە بەهاكان. دەشڵێت: وەك دەزانین ئایین بە شێوەی دینداری دێتە ناو كۆمەڵگەوە، ڕاستە لە مێژووی ئیسلامدا درەنگ وشەی دینداری بایەخی پێدەدرێت، بەشێكی گەورەی بەکارهێنانی وشەی دینداری، بەتایبەت لە سەدەی ڕابردووەوە پەیوەندی گەورەی بە ئیشكردنی زانستی كۆمەڵناسییەوە هەیە، لە كۆمەڵناسیدا ئایین بە شێوەی دینداری لە ناو كۆمەڵگەدا بەرجەستە بێت، واتە ئەوە دیندارییە لە ناو كۆمەڵگەدا خۆی بەیان دەكات، لە كۆمەڵناسی كلاسیكدا وەك (جۆرج زیمیل) بە ڕوونی ئاماژە بەوە دەدات كە لە ڕاستیدا  ئەوە هەر دینداری خۆیەتی ئایین دروست دەكات، ئایین شتێك نییە كە ڕێكوڕەوان لە بەردەستی ئێمەدا بێت، بەڵكو دینداری و فۆڕمی دیندارییە كە ئایین بەرهەم دەهێنێتەوە، یان دروستی دەكات، كۆمەڵگەی كوردی لە پەیوەندییە كولتورییەکەی لەگەڵ ئاییندا خاڵی نێوەندی و گونجاو تەركیز خستنە سەر بەهاكانە، بەهاكان لە كۆمەڵگەی كوردیدا ئیلهامی گەورە لە ئایینەوە وەردەگرن، بە شێوەیەكی توندوتۆڵ بەسراونەتەوە بە ئایینەوە، لە شێوەی بەرگریكردندا و لە شێوەی یەكلاكردنەوەیدا وەكو ئەوەی حەقیقەتن بەستراونەتەوە بە ئایینەوە، بەڵام لە شێوەی کرداریدا و لە بەرگی ڕیگەچارەی كۆمەڵایەتیانەدا، بەتەواوەتی پەیوەندی نییە بە ئایینی ئیسلامەوە، یان ئایینی ئیسلام تەواو قۆرخی نەكردووە، هەمووی نەكردووە بە بەرگی خۆی، بۆ نمونە هەندێک دیاردەی كولتووری هەیە لە كۆمەڵگەی كوردیدا پەیوەندی نییە بە ئیسلامەوە، بەڵام دیاردەیەكی كولتووریشە و ڕەنگە پاساوی ئایینیشی بۆ هێنرابێتەوە، ئەو تاكانە، ئەو بكەرە كۆمەڵایەتیانەی كە هۆشیارییەكەیان هۆشییارییەكی دینییە ڕەنگە ئەمانەیان ئەنجام دابێت، بۆ نموونە مەسەلەی ژن بە ژن، مەسەلەی شیربایی، شتانی لەم جۆرە پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆیان لە دەقی ئایینی ئیسلامدا نییە، بەڵام لە كۆمەڵگەی كوردیدا بە جۆرێك لە جۆرەكان لە ناو كولتووردا وەك ڕێگەچارەیەكی كولتووری بەكارهاتوون، پرسەکە لەسەر ئەوە نییە ڕێگەچارە كولتوورییەكە دروستە، یان نادروستە، بەڵام لەبارەی ئەوەوەیە ئەمە چ جۆرێك پەیوەندی بە ئایینەوە هەیە، بۆیە پرۆسەی گواستنەوەی بەهای ئایینییە، یان بەهای كولتووری کۆمەڵگەی کوردی لەڕاستیدا ئایینییە، دەمەوێت بگەین بەم ڕستەیە: پرۆسەی  فۆڕمەڵەبوونی بەهاكان و شێوەی گواستنەوەی بەهاكان، ئایینییە، واتە هێشتا شێوەی لائیك، یان شێوەیەك لە سیكۆلاربوونی پێوە دیار نییە. پرۆسەی گواستنەوەی بەهاكان لە كۆمەڵگەی كوردیدا، بە لەبەرچاوگرتنی هەندێك حاڵەتی ڕیزپەڕیش كە هەیە لە كۆمەڵگەكەدا، بەڵام شێوە باوەكە ئەوەیە، ڕوون و ئاشكرایە هێزمان هەیە ئیش بۆ ئەمە دەكات، حزبی ئیسلامی هەیە بە فۆڕمێك دەیەوێت بەهایەك نوێ بكاتەوە، ئیشی بۆ بكات، گرووپی سەلەفییەكان بەجۆرێكی تر دەیانەوێت بۆ چەند بەها ئیش بكەن، بیگوێزنەوە، سۆفییەكان بە جۆرێكی تر و ڕەنگە پێداگری لە مانەوەی هەندێک نەریت بکەن، گرنگ نییە بەهاكان خۆیان لە خۆیاندا بە تەواوەتی سەر بەم كۆمەڵگەیەن، بەڵام پرۆسەی گواستنەوەكەی و پرۆسەی پەروەردەكردنەكە ئەمەش كردەیەكی كۆمەڵایەتییانەیە، كە پرۆسەی پەروەردەكردنی بەهاكان ئایینییە، ئەوە یەك، دووەم: لە ڕاستیدا یادەوەری دەستەجەمعی ئێمەش لە نوێبوونەوەدایە لە پەیوەندی بەمەوە، چونكە بەشێكی تری کۆمەڵگە لە ڕووی كولتوورییەوە بریتییە لە دروستكردنی یادەوەری دەستەجەمعی، وا پێدەچێت ئەمە بە جۆرێك کاری كردووە، بەجۆرێك كاریگەربوونی گرووپە ئایینییەكان كاریگەری لەسەر میدیاكانیش داناوە، میدیاكانی خستووەتە ژێر هەیمەنەی خۆیەوە، لێرەوە بە جۆرێك لە جۆرەكان ئێمە لەبەردەم نوێبوونەوەی یادەوەری دەستەجەمعیداین بۆ نەوەیەك، یان دوانی داهاتوو، كە ئەم یادەوەرییە دەستەجەمعییە – كە ئێستە ئێمە لە مانگی ڕەمەزانداین- ڕەنگە لە ڕەمەزاندا كەشێكی بۆ دروست بكات كە ئەم كەشە كاریگەری هەیە دواتر لەسەر كۆی ژیانی كۆمەڵایەتی، چونكە جیهانە ڕەمزییەكەی ئێمە جیهانێکی ئایینییە، بە بڕوای كۆمەڵناسی ئەمریكی (چارڵز گلۆک) کاتێک بڕواكان بڕوایەكی ئایینین، جیهانی ڕەمزیش دەبێتە ئایینی، ئێمە بڕوامان بە كتێبێكی پیرۆز هەیە، بڕوامان بە خوایەك هەیە لە پشتی ئەو كتێبە پیرۆزەوە و بە پێغەمبەرێك و لە كۆتایی ئەم جیهانە ڕەمزییە كە سەرچاوەی دەرخستنی مەعریفیانە بۆ ئێمە پڕ دەكاتەوە لە زۆر ئاستی كۆمەڵایەتیشدا كارایە تا ئێستا، ئەمە جیهانێكی ئایینییە و جیهانە ڕەمزییەكەی بە تەواوی داگیر كردووە، سروتە ئایینییەکانیش یارمەتیدەرن بۆ هەندیك مومارەساتی ڕۆژانە، كە ئەم مومارەسە ڕۆژانەیە ئەزموونی ئایینی دروست دەكات، ئەزموونی ئایینی كەڵەكە دەكات، ئەم ئەزموونە ئایینییە ڕاستە لە ڕووی دەروونییەوە هۆكاری پاراستنی مرۆڤە لە ترس، بەڵام لەراستییدا لە ڕووی كۆمەڵایەتییەوە هۆكاری بەرهەمهێنانەوەی ئینتیمایە بە بۆچوونی (چارڵز گڵۆک)، پێموایە ئەگەر ئاوا سەیری بكەین لە كۆمەڵگەی كوردیدا ئەم كاركردنە كارایە بە جۆرێك لە جۆرەكان، تەنانەت كاركردنی گرووپەكان باڵی كێشاوە بە سەر میدیا نائایینییەكانیش، میدیا ڕەنگە بەڵگەیەكی  بەرچاو و باش بێت، چونكە ئێمە ڕەنگە بە ژمارە و بە داتا کارمان لەبارەیەوە نەكردبێت، سەرچاوەکانم پەیوەندی نییە بە توێژینەوەیەكی مەیدانییەوە كە پاساودەر بێ لە ڕووی چەندێتییەوە بۆ باسەکە.

لەبارەی بوونی جۆرێك لە فرە گوتاری هەر لە سەلەفییەوە تا سۆفی و ئاڕاستەی تر كە لە كۆمەڵگەی كوردی بوونی هەیە، بووەتە هۆكار بۆ یەكتر قبووڵكردن و بڵاوكردنەوەی گیانی لێبوردەیی لە ناو كۆمەڵگەی كوردیدا؟ یان بە پێچەوانەوە بووەتە هۆی پێكهەڵپڕژان و جۆرێك لە شڵەژانی كۆمەڵایەتی؟ مامۆستا چیا لەو بارەیەوە دەڵێت: مامۆستا ئیحسان ئاماژەی بە وتەیەك دا كە تۆ چۆن دەیخوێنیتەوە، لەڕاستیدا گرنگ نییە چی لە هەناویدا هەیە بە قەدەر ئەوەی كە ئێمە وەك بكەرە كۆمەڵایەتییەكان چۆن ئەمە دەخوێنینەوە؟ ئێستە ئێمە لە ئاستی ڕاڤەكردندا مامەڵەی لەگەڵدا دەكەین، بەڵام لە ئاستی گشتی كولتوورەكەدا چۆن مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت؟

زەمینەسازی زۆر بۆ دروستكردنی جۆرێك لە ململانێ دەكرێت‌، كە ململانێش بەشێكە، یا فۆڕمێكە لە فۆڕمەكانی توندوتیژی، یان پاڵنەرێكە لە پاڵنەرەكان بۆ بەرهەمهێنانەوەی توندوتیژی، ئەمە زەمینەسازیی زۆری بۆ دەكرێت، هەم لە لایەن دەسەڵاتەوە هەندێک جار، چونكە ئەوە كایەیەكی باشە بەدەم دەسەڵاتە‌وە، هەم لەلایەن گرووپە ئایینییەكان خۆیانەوە ئاوا مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت، هەندێك ناوەندی فكریمان هەیە لە كوردستاندا كە ڕەنگە زۆر كەم بن، یان دەنگەكانیان نادیار بێت، لەڕاستیدا هەوڵ دەدەن بە دیوێكی تر مامەڵە لەگەڵ ئەو فرە گرووپی و فرە وتارییە بكەن، بۆ نموونە بۆچوونی محەممەد ئیقباڵ بەسەریاندا زاڵ بێت، ئەویش ئەوەیە كە پێی وایە ئایینداری شوێنهەڵگرتنی ڕاستییەكە، بەڵام ئایینداری بە جۆرێك لە ئیجتیهاد و بە جۆرێك لە گەڕان و بنكۆڵكردن، بنەمای نوێبوونەوە و بنەمای جووڵەیە لە مێژووی ئیسلامدا، واتە ئەو گرووپانەی لە مێژووی ئیسلامدا دروست بوون – بە بۆچوونی ئەو – گرووپێكن خزمەتیان بە مێژووی ئیسلام كردووە، واتە خزمەتیان بە حەقیقەت كردووە لە مێژووی ئیسلامدا، ئەگەر بەم جۆرەش بخوێنرێتەوە دەكرێت ئەم گرووپانە وەك بەشێك لە مێژووی كۆمەڵگەی كوردی تەماشا بكرێن، لە ڕاستیدا من نامەوێ بچمە سەر هەندێك بیروبۆچوونی كۆمەڵناسە ئەوروپییەكان، چونكە ئەوانیش هەندێك بۆچوونیان هەیە كە بۆچوونەكان دژ بەیەكن و هەندێكیان پێیان وایە ئەم گرووپانە پەرچەكردارن بەرامبەر جیهانی نوێ، بەڵام ئێمە لە كۆمەڵگەی كوردیدا چۆن مامەڵەی لەگەڵدا دەكەین، بەشێكین لەوەی كە بەرەو كوێی دەبەین، واتە خۆیان لە خۆیاندا فۆڕمێكی جێگیریان نییە لە لە دەركەوتندا، بەڵام سەرچاوەیەكی جێگیریان هەیە كە سەرچاوە جێگیرەكانیان تۆ چەند ڕەخنە بكەیت وەك ڕەخنەکردنی خۆت وایە، ئەم ڕەخنەکردنەی دەركەوتنی گرووپ،‌ یان دەركەوتنی باری ئایینداری و گرووپە جیاوازەكان لە ڕاستیدا نوێ نییە بە نیسبەت كۆمەڵگەی كوردییەوە، كە لە لای نالی و مەحوی ئەمە دەبینی، بۆ نموونە لە شاری سلێمانی دەبینی كە پێشووتر شاعیرەكانی ڕەخنەی جۆرێك لە دەركەوتنی ئایینی لەلای گرووپێكی تر دەكەن، یان پەیوەندی خۆیان بە سیاقە كۆمەڵایەتییە گشتییەكەوە هەمیشە پەیوەندییەكە ترسیان هەیە لەوەی كە ڕەوشەكە لەدەست دەربچێت، مەحوی دەڵێت:

لەم شارە خۆ هەموو ڕەوش و ئەدەبی ئادەمی

یەك بار باری كردووە دین و حەیا خصوص

بەجۆرێك لە جۆرەكان ڕەخنەی ئەوە دەكات كە دین هەیمەنەیەكی نەماوە بەسەر بازاڕدا، یان بەسەر شێوە ژیانی گشتییدا لەكاتێكدا لەسەر وەختی مەحویدا دین كاریگەری زۆر زۆر گەورەی هەبووە بە سەر كۆمەڵگەوە، ئەمە بریتییە لەو جووڵەیەی كە لە دینداریدا دروست دەبێت، ئەو ترسەی مەحوی پەیوەندی بەو جووڵەیەوە هەیە لە فۆڕمی دینداریدا دروست دەبێت، لێرەدا ئەوە گرنگ نییە كە نابێ ڕەخنە بكرێن، چونكە ئەم ڕەخنەگرتنەی ئێمە بەشێكە لە خۆڕێكخستنەوەی ئەو گرووپانە، بەشێكە لە بەرهەمهێنانەوەیان، كە جۆرێكە لە ئەركداری و جۆرێك لە بەرپرسیاربوونە، واتە پێم وانییە ئەوان بە تەنیا بتوانن ململانێكان ئاڕاستە بكەن، ئەوە ئیمەین پێكەوە، تەواوی گرووپە ئایینییەكان، بكەرە كۆمەڵایەتییەكان، ناوەندەكانی شرۆڤەكردنیش بەرپرسن لەم بەرهەمهێنانەوەیە لەوەی كە ئەم فرە گوتارییە بەرەو كوێ دەڕوات، یان بەرەو كوێ سەردەكێشێت.

سەبارەت بەوەی هەندێك دابونەریت هەیە، كە بە لای دینەوە دروست (جائز) نییە، بە مەترسیداری دەزانێت‌، بۆ نموونە بە پیرۆز ڕاگرتنی كەسێك، یان چوونە سەر شەخسێك، ئێستا لە كۆمەڵگەی كوردیدا ئێمە دركی پێ دەكەین، ئایا ئەمە لە ئایندەدا، جۆرێك لە ناسەقامگیری دروست ناكات؟ مامۆستا ئیحسان لەو بارەیەوە وتی: یەكێك لە خاسییەتەکانی ئایین مەسەلەی دروستكردنی هاوبەستەیی و پێكەوەبوون و دروستكردنی شوناسێكی دەستەجەمعییە، لەوانەیە (دۆرکهایم) پێش هەموان ئیشی لەسەر ئەوە كردبێت، بەڕاستی ئەو ڕۆڵەشی هەبوو ئایین، بەڵام ئەوە زیاتر لە كۆمەڵگەیەكی نەرێتییدا بەو شێوەیە، کە وەک كۆمەڵگەی مۆدێرن كایەكانی دابەش نەبوون و سەربەخۆیی خۆیان نەبووە، بۆیە ئەگەر ئێستا ململانێیەك لە نێوان تێڕوانینێكی ئایینی و تێڕوانینێكی دەرەوەی ئایینی، جا عورفییە، قانوونییە، ئابوورییە، كولتوورییە، دروست دەبێت ئەوە یەكێك لە دەرهاویشتەكانی مۆدێرنەیە و یەكێك لە خاسیەتەكانی كۆمەڵگەی مۆدێرنە، كە پێموایە ئەوە یەکێک لە سەرچاوەکانی توندوتیژی ئایینییە، ئایین دەیەوێ پێگەی پێشتری خۆی لە نێو سیستم و کایە کۆمەڵایەتییەکانی دیکەدا بپارێزێت، كاتێك لە قۆناغێك لە قۆناغەكاندا ئایین باڵادەستە بەسەر زۆربەی كایەكاندا، ئابووری، پەروەردە، هونەر، سیاسەت، كەچی دواتر قۆناغێك دێت كە تییدا ئەو باڵادەستییەی نامێنێت و وەك ئەوەی ئەمڕۆ ئێمە تێیدا دەژین، ئایین هەرچەندە لە هەموو شوێنێکیش بوونی هەبێت، بەڵام لە هەموو شوێنێكیش كاڵ بووەتەوە، یان با بڵێین لە زۆربەی شوێنەكان كاڵ بووەتەوە، خەڵك دەڕۆن بۆ نوێژى جومعه،‌ بەڵام كە دێنە دەرەوە مامەڵەی ڕۆژانەیان، كەمتر ڕەنگدانەوەی نوێژی جومعەكەیانە، ناڵێم ئایین کاریگەری نییە، بەڵام كەمتر، بۆچی؟ چونكە ئابوورییەكەیان كۆد، لۆژیك و میكانیزمی ئیشكردنی خۆی هەیە، جیایە لەوەی ئایین. هەڵبەتە هەرچی ئەوەی لەبارەی کۆمەڵگەوە دەگوترێت، هەمووی دەچێتە قاڵبی دەكرێت و مومکین‌، هیچی حەتمیی نییە، هەروەكو ئەوەی كە وتم دەكرێت تەوحید سەرچاوەی توندوتیژی بێت، بەڵام دەكرێت تەوحید سەرچاوەی یەكخستنیش بێت، هۆکارێک بۆ نەهێشتنی توندوتیژی بێت. هەروەک هەبوونی تێڕوانینی جیاوازیش، ئەو پلوراڵبوونە، ئەو فرەییەش دەكرێت سەربكێشێت بۆ گرفتی كۆمەڵایەتی، سیاسی و كۆمەڵگە نەوەك هەر گرفتێکی كۆمەڵایەتی، بەڵام دەشكرێت تێڕوانینێكمان هەبێت بۆ حەقیقەت كە حەقیقەت بە تەنیا لای من نییە، هەرچەندە ئەوەش هەروەك وتم كێشەیەكی زۆر قوڵی تێڕوانینی تەوحیدییە، كە خۆی بە سەرچاوەی ڕەهای حەقیقەت دەزانێت، کە پێویستی بە موعالەجە و خوێندنەوەی نوێ هەیە. بەڵام پێموایە هەروەك لە دواقسەكانیشمدا پێشتر وتم، دەكرێت کار بۆ ئەوە بکرێت کە كۆمەڵگە بە ئاڕاستەیەكدا بڕوات كە لە جیاوازییەکانی ناكۆكی نەكەونەوە، ئەمەش پێش هەموو شتێک بە لێکجیاکردنەوەی ئایین و تێگەیشتنی ئایینی، تێگەیشتنی پلوراڵ لە ئایین و تێگەیشتنی شایستە لە پێگەی ئایین لە کۆمەڵگەی مۆدێرن دەکرێت، دەکرێت ئەمە ببێتە مایەی کەمکردنەوەی توندوتیژیی ئایینی، هەرچەندە کەمبوونەوەی توندوتیژیی ئایینی لە خودی خۆیدا مانای کەمبوونەوەی حەتمی توندوتیژی بە گشی نییە.

هەرەوەها مامۆستا چیا وتی: لەڕاستیدا ئێمە خەریكە جۆرێك لە دینداری جیهانی دێتە ناومانەوە، ئەوەی كە كۆمەڵناسێك ناوی دەنێت ئیمانی بێ ئینتیما، ئەم ئیمانی بێ ئینتیمایە لە ململانێدایە بۆ كۆمەڵگەی ئێمە، بۆ ئەوروپییەكان ڕەنگە هەندێک قۆناغی تێپەڕاندبێت و چووبێتە بارێكی ترەوە، بەڵام ڕەنگە لە لای ئێمە ئیمانی بێ ئینتیما دیاردەیەكی تا ئەندازەیەك نوێ بێت، تاکی ئەمڕۆ ئەو ئینتیمایەی بۆ ئابووری و سیاسەت و كایەكانی تر هەیەتی پەیوەندی نییە بە ئیمانەكەیەوە، لەڕاستیدا گرووپە ئایینییەكان ئێستا بەهێزترین پانتایی كە بەدەستیانەوە بێ پانتایی ژیانی كۆمەڵایەتییە، بۆیە زۆرترین ململانێی گرووپە ئایینییەکان لە كۆمەڵگەی كوردیدا مومكینە لە پانتایی ژیانی كۆمەڵایەتیدا بێت، وەك ئەوەی لە بارەی بەهاكانەوە خستمانە ڕوو، سەردانیكردنی گۆڕێك، ڕەنگە لای سەلەفییەك گرفتێكی گەورە بێت و لای دیندارێكی سۆفی بە جۆرێك لە جۆرەكان بەشێك بێت لە نوێكردنەوەی ئیمان، لەم دوو سێ ساڵەی كۆتایی لە میدیاكانەوە ئاماری سەیر و سەمەرە دەبیستین لەبارەی ڕۆیشتن بۆ لای جادووگەر، ئەمانە كۆمەڵێك بابەتن كە هێشتا پانتاییەكەیان پانتاییەكی ڕوون نییە، لە ناو یاسادا زۆر ڕوون نییە، مامەڵەیەكی یاسایی ڕوونیان لەگەڵدا ناكرێت، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی ئەمانە لە ڕووبەرێكی كۆمەڵایەتیدا كاران، باشترین ڕووبەڕیش كە گرووپە ئایینییەكان بەدەستیانەوە بێت بۆ ململانێی ڕووبەرە كۆمەڵایەتییەكەیە، بۆیە زۆرترین بەركەوتن لە ڕووبەرە كۆمەڵایەتییەكەدا دەبینین ڕوو دەدات، ئەوەتا ئەو پرسانەی کە لەم چەند ساڵەی ڕابردوودا دێنە كۆمەڵگەكەوە و پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆیان بە كۆمەڵگەوە هەیە پرسەكانی ژنان و ڕەگەز گۆڕین و ڕەگەزە جیاوازەكان، دەبینین پەرچەكرداری ئایینی گرووپە ئایینییەكان هەموویان پێكەوە بەهێزە، هەرچەندە بۆچوونی جیاوازیشی تیا بێت، چونكە ئەمە ئەو پانتاییەیە كە بە دەستیانەوەیە، خاڵێك هەبێت كە هەموویان كۆكن بن ئەوە هەموویان یەكدەنگن لەسەری و ڕووبەڕووی دەبنەوە، ئەمە بۆ خۆرئاواش ڕاستە، قەشەكان لە هەندێک ڕووبەری کۆمەڵایەتی هەموویان كۆدەنگن و ڕووبەڕووی دەبنەوە، بەڵام لە ناو ئەم ڕووبەرەشدا ململانێ هەیە بۆ ئەوەی كێ تەواو پانتاییەكە داگیر بكات، پرسەکە ئەوەیه – دیسان دەڵێمەوە -‌ بەهاكانی ئێمەیە، ئێمە چۆن خوێندنەوە دەكەین بۆ ڕەسەنایەتی بەهاكان؟ چ شتێك تەبەنی دەكرێت، لە پاشەكشەی پەروەردە و پاشەكشەی میدیادا (پاشەكشەی میدیا نەك وەكو ژمارە و بوون، بەڵكو لە ڕووی فكرییەوە) ئێمە میدیایەكی بەهێزمان نییە، ئەوەیان ناكرێت ناوی بنێین پاشەكشێ، لەڕاستیدا دروست نەبووە، ئەم دوانە زۆر كاریگەری هەیە كە ئەو مەیدانە مەیدانێكی شپرزە، مەیدانێكی زۆر تێكپرژاوە، بۆیە هەموو ئەگەرێك تا ئەندازەیەك مومكینە ڕوو بدات، دەكەوێتە سەر ئەوەی چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو شپرزییەدا بكەین.

سەبارەت بەكاریگەری ئایینی هاورده بۆسەر كۆمەڵگەی كوردی، مامۆستا ئیحسان دەڵێت: بێگومان كاریگەری كەلتوورەکان لەسەر یەكتر، شتێكە نكۆڵی لێ ناكرێت، بڵاوبوونەوەی هەر ئایینێك شتانێک لەگەڵ خۆی دەهێنێت بۆ شوێنێكی دیكە، هەرچەندە هەندێك لە شارەزایان پێیانوایە كە لە ئیسلامیشدا، ئیسلامی عەرەب بۆنی عەرەب دەدات و ئیسلامی عەجەم بۆنی عەجەم، ئیسلامی دێهات ڕەنگی دێهاتی هەیە و ئیسلامی شار ڕەنگێکی شاری، بەڵام ئایین هەم پێكهاتەی تێدان كە لە سەرچاوەكەیەوە دێن و هەم پێکهاتەی هەن کە لۆکاڵین، بەڵام لەگەڵ جیهانگیریدا كاریگەرییە دەرەکییەكان زۆرتر بوون، بەتایبەتیش لە ڕێگای میدیاوە. بە هۆی نەبوونی فەزایەكی گشتی كوردی كارا و داهێنەر، کە من لە فەزای گشتی لەگەڵ ڕووبەری گشتی كوردیدا گرفتێکی گەورە دەبینم، كە ڕووبەرێكە هیچ كاتێك سەربەخۆییەکی بەهێزی خۆی نەبووە بە شێوەیەک كولتوورێك دروست بكات بەتەواوەتی كوردی بێت، بەتایبەتی لەو چەند دەیەی ڕابردووشدا ئەمە زەقتر دەردەکەوێت. جا ئێستاش لە ڕێی جیهانییبوونەوە تۆزێك سەختتریش بووە، کاریگەری کولتووری دیکە، چ عەرەبی، چ فارسی، چ توركی بێت، زۆر بە زەحمەت ڕێگای لێ دەگیرێ، بەتایبەتیش كە لە ناو خۆتدا داهێنان بە گشتی و لەو بواری جێی باسدا داهێنانی ئایینییانەت كەم بێت. دەكرێت کورد شتێكی نوێی هەبێت، بەس نەیبووە، بۆ نەیبووە، ئەوە هۆكاری دیكەی هەن، بۆ نموونە خوێندنەوەیەكی نوێی كورد بۆ ئایین، كە دەڵێم نوێ ناڵێم كوردەوارییانە، چونكە پێموایە قەیرانی فكری ئیسلامی ئێستا لە هەرێمی كوردستانیشدا سەرچاوەكانی زیاتر ئەو فۆڕمە كلاسیكییانەی ئایینن، جا چ عیرفانە، چ تەسەوفە، چ ئایینی كوردەوارییە، چ ئایینی غەیرە كوردەواری كە باوبوون تێیدا.

هەر لەو بارەیەوە مامۆستا چیا وتی: بە شێوەیەكی گشتی لە كۆمەڵناسیدا زۆر بایەخ بەم پۆلێنكردنانە نادەین، یان زۆر ڕەوایەتی نییە، ئایینی هاوردە، ئایینی حەق و باتڵ، خوێندنەوەی بۆ دەكرێت، نەك ئەوەی ڕاست و هەڵەی بەسەردا بهێنرێت، كۆمەڵگە هەیە ئایینی فرە خودایی تێدایە، چۆن ئەم كۆمەڵگەیە لە ڕووی ئایینییەوە دەخوێنیتەوە، ئیتر ئەگەر بێیتە سەر ئەم پۆلێنە، یان ئەم پێودانگە قبوڵ بكەیت ئایینیك هەیە حەقە و ئایینیك هەیە باتڵە تۆ ناتوانی كۆمەڵگەكە بخوێنیتەوە، ڕێگریت لێ دەكات، لەبەرئەوە ئایینی هاوردە چەمكێكە زۆر بایەخی نییە لە  كۆمەڵناسیدا، ئەمە پەشێویە كۆمەڵگەكەیە‌، من ناوی دەنێم پەشێوی كۆمەڵگە، ڕەنگە هەندێك بیرمەندی كوردیمان هەبێ پێیان خۆش نەبێ ئەمە ناو بنێین پەشێوی، پێیان وایە ئەمە فرەییەكە لە كۆمەڵگەی كوردیدا ڕۆحی كۆمەڵگەی كوردی وەهایە كە لەسەر یەك دۆخ، لەسەر یەك بار جێگیر نابێت، بۆ نموونە لە ڕووی زمانەوانییەوە یەک زمانی ستانداردی نییە لە ڕووی كولتوورییەوە لە لادێیەكەوە بۆ لادێكی تر جاری وا هەیە جیاوازی زۆر گەورە هەیە لە دابونەریتی كۆمەڵگەكەدا، ئەمە ڕۆحێكە ئەگەر ناوی بنێین ڕۆحی كوردبوون، مامۆستا ناوی نا فەزایەكی گشتیمان نییە، یان فەزایەكی گشتی سەربەخۆمان نییە، بەو مانایە ئێمە فەزایەكمان نییە كە یەك جۆر و یەك ڕەنگ بێت و بتوانین بەو یەك ڕەنگییە بەرگری لێ بكەین، یان بیخەینە بەرامبەر ئەوی تر، ئەوی تری هاتوو وەكو كەلتوور، وەكو میدیا، وەكو هەر شتێكی تر، پرسیارەكە دەبێت لەسەر كۆمەڵگەكە بێت، كۆمەڵگەكە دەرگای كراوەیە بۆ ئەمانە، ئەمە بۆچی وایە، لەڕاستیدا ئەمەیان ڕەنگە جێگەی سەرنج بێت كە بۆچی كۆمەڵگەی كوردی بۆ نموونە یەكسەر درامایەكی توركی دێت وەریدەگرێت، درامایەكی عەرەبی دێت وەریدەگرێت، درامایەكی فارسیش دێت هەر وەریدەگرێت و بینەری بۆ پەیدا دەبێت و وەكو ئیدیۆم شێوە ژیانیش دەچێتە ناو خەڵكەوە و بەشێك لە دانیشتنەكان دەبێتە گفتوگۆ لەبارەی ئەمانەوە، هەڵبەت هەندیك دانیشتنی خێزانی و هاوشێوەكانی، ئەمە پەیوەندی بە كۆمەڵگەی كوردییەوە هەیە، هەموو كولتوورێكیش كە كاتێك شتێك بەرهەم دەهێنێت، دەیەوێت بیگوێزێتەوه بۆ كۆمەڵگەیەكی تر ئەگەر توانای ئەوەی هەبێت، كلتوری كوردی ئەم توانایەی نییە، ئەمە توانادار بوونە، یان پۆزەتیڤ بوون و نێگەتیڤ بوونەكەی جارێ حوكم نادەم بەسەریدا، بەڵام كەلتووری كوردی تا ئێستا ئەمەی نەكردووە کە كولتووری خۆی بگوێزێتەوە بۆ ئەوانی تر، لەبەرئەوەی بارێكیش هەیە باری پەیوەندی كورد بە ئایینەوە پەیوەندییەك نەبووە كە پێی وابێ ئایینێكە دەبێت بگوێزێتەوە لە ڕێگەی كولتووری خۆیەوە، یانی هەموو بیرمەندە موسڵمانەكان لە كوردستاندا ئیشە گەورەكانیان بە زمانەكانی تر كردووە، بە زمانی عەرەبی و فارسی و توركی، لێرە و لەوێ دەگمەن موفەكیرێكی كوردی، موفەسیرێكی كوردی، مەلایەكی كوردی دەردەكەوێت كە ئیشێكی گەورەی كردبێت بە زمانی کوردی، کاتێکێش كە دەچیتە ناوەرۆكەوە و دەیخوێنیتەوە سەیر دەكەی وتارەكەی ڕووی لە هەموو كۆمەڵگەی كوردی نییە، تەنیا ڕووی لە شارەكەی خۆیەتی، واتە كۆمەڵگەی كوردی جارێ هەر ئەوەی نەكردووە بیەوێت خۆی بگوێزێتەوە بۆ ئەوانی تر، لە ناویشەوە یەكێتییەكی وەهای نییە، كە ئەو یەكێتییە وەكو وتم ئەرێنی و نەرێنییەکەی قابیلی حوکم نییە، بەڵام یەكێتییەكی وەهای نییە كە ڕێگە نەدات بە هاتنە ناوەوەی هەر كولتوورێك، فرەییەكی زۆر زۆری تێدایە، بەشێكی گەورەش پەیوەندی بە جیهانی نوێوە هەیە، لە جیهانی نوێدا بكەرە كۆمەڵایەتییەكان خواستی جیاوازیان هەیە، جیهانگیری كاریگەری زۆری لەسەر ئەمە داناوە، ئەمەشی زۆر زەحمەتتر كردووە، ئەم خواستانە بە خێرایی لە شوێنێكی ترەوە دەهێنرێن، ئەگەر خێزانی خۆی قبووڵی نەبێت دانیشێت بە دیار درامایەكەوە كە جۆرێك لە عروبە، یان توركبوونی بەسەردا زاڵە هەر شتێكی تر لە ڕووی دیندارییەوە ڕەنگە مناڵەكەی لە گۆشەیەكی ئینتەرنێتەوە، لە گۆشەیەكی جیهانی میدیاوە كە كاریگەر بووبێت بەوە و بیگوێزێتەوە بۆ خێزانەكە. بەشێكی گەورەی  گرفتەکە ئەوەیە بەرهەمهێنانەوەی كولتووری بە تەواوەتی لە دەستی دەزگاكانی پەروەردەدا و لە دەستی كولتوورە كوردییەكە خۆشیدا نەبووە بە درێژایی مێژوو، كە كاریگەری زۆر خراپی هەبووە، چونكە زۆر نەریت و مامەڵەی نەریتیمان هەبووە ئاوا بووە و ون بووە، بەڵام بەداخەوە زەمینەكە ئاوایە.