ناوەندی لێکۆڵینەوە سیاسی‌و کۆمەڵایەتییە مەیدانییەکان

(Sosyo Politik Saha Aratırmalar Merkezi)

وەرگێڕانی: ڕێدیار عادل حەمەسەعید

ڕاڤەو شیکاری: تورکیاناسی

ئەم بابەتە لە بنەڕەتدا لێکۆڵینەوەیەکی مەیدانییە سەبارەت بە باسوخواسی ڕۆژانە، مەیلی دەنگدەرو کێشە لەپێشینەکانی هاوڵاتیان لە باکووری کوردستان (ڕۆژهەڵات‌و باشووری ڕۆژهەڵاتی تورکیا)، لەلایەن ناوەندی لێکۆڵینەوە سیاسی‌و کۆمەڵایەتییە مەیدانییەکانەوە (Sosyo Politik Saha Aratırmalar Merkezi) ئامادەکراوە.

وەرزنامەی تورکیاناسی بەپێویستی دەزانێت پوختەی توێژینەوەکە لەگەڵ شیکاری‌و ڕاڤەی دەرئەنجامەکانی بۆ خوێنەری کورد بڵاوبکاتەوە.

سەرەتا

ناوەندی لێکۆڵینەوە سیاسی‌و کۆمەڵایەتییە مەیدانییەکان لە (١٨-٢٠)ی ئایاری (٢٠٢٥)، لە (١٦) شاری ڕۆژهەڵات‌و باشووری ڕۆژهەڵاتی تورکیا لێکۆڵینەوەیەکی مەیدانیی سەبارەت بە باسوخواسی  ڕۆژانە، مەیلی دەنگدەرو کێشە لەپێشینەکانی هاوڵاتیانی ئەو ناوچانە کردووە.

ئەم لێکۆڵینەوەیە لەگەڵ (١٥٠٤) کەس لە ماڵەکاندا ڕووبەڕوو کراوەو بە (٩٥٪) ئاستی متمانەو (٣٪) هەڵە هەژمارکراوە. لە لێکۆڵینەوەکەدا گرنگیدراوە بە هەست، ئاڕاستە، چاوەڕوانی‌و داواکارییەکانی خەڵکی ناوچەکە سەبارەت بە پڕۆسەی ئاشتیی نوێ لە تورکیا.

کێشەی یەکەم‌و لەپێشینەی تورکیا

(٦٨،٩٪)ی بەشداربوانی توێژینەوەکە پێیانوایە کێشەی یەکەمی تورکیا قەیرانی ئابووری/بێکارییە، لە کاتێکدا تەنها (١٦،٤٪)ی بەشداربوان کێشەی کورد وەک کێشەی لەپێشینەی تورکیا لەقەڵەمدەدەن. (٣،٧٪) سیستەمی پەروەردە، (٣،٢٪) دۆخی ئێستای سیستەمی یاساو (٢،٧٪) نەبوونی دیموکراسی بە کێشەی لەپێشینەی وڵات دەزانن. ئەوەی مایەی سەرنجە، سەرەڕای ئەوەی کە زۆرینەی ڕەهای بەشداربوانی ڕاپرسییەکە کوردن، بەڵام کێشەی بێکاری‌و قەیرانی دارایی لە پێش کێشەی کوردەوەیە، ئەمەیش دەرخەری ئەو ڕاستییەیە، باری ئابووری‌و خەمی دابینکردنی پێداویستییەکانی ڕۆژانە لە پێش هەستی نەتەوایەتییەوەیە.جگە لەمەیش بەراورد بە لێکۆڵینەوەیەکی ناوەندی لێکۆڵینەوە سیاسی‌و کۆمەڵایەتییە مەیدانییەکان، کە لە ئاداری ئەمساڵدا کراوە، لە هەمان نموونەدا، زیادبوونی ڕێژەی ئەوانەی دەڵێن کێشەی یەکەمی تورکیا (قەیرانی ئابووری/بێکاری)یە، جێگەی سەرنجە.

بڕیاری چەکدانان‌و خۆهەڵوەشاندنەوەی پارتی کرێکارانی کورستان (پەکەکە)

تەنها (١٥،١٪)ی بەشداربوانی ڕاپرسییەکە بڕیاری چەکدانان‌و خۆهەڵوەشاندنەوەی پەکەکە بە زۆر باش ناودەبەن، (٥٦،٤٪)یش پێیانوایە پەکەکە بڕیارێکی باشی داوە، سەرەڕای ئەوەی (١٧،٤٪)ی بەشداربوان دوودڵن سەبارەت بە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، تەنها (١،٧٪)ی بەشداربوان وایدەبینن پەکەکە بڕیارێکی خراپی دەرکردووەو (٤،٣٪)یش پێیانوایە بڕیارەکە زۆر خراپە، هەروەها (٥،١٪)ی بەشداربوانیش ئامادەنەبوون وەڵامی ئەو پرسیارە بدەنەوە. بە کۆیگشتی (٧١،٥٪)ی بەشداربوان بڕیارەکەی پەکەکە بە ئەرێنی وێنادەکەن. لێرەوە دەردەکەوێت زۆرینەی هاوڵاتیانی کورد لە باکووری کوردستان پشتیوانی لە بڕیاری چەکدانان‌و خۆهەڵوەشاندنەوەی پەکەکە دەکەن، ئەمەیش زەمینەیەکی لەبار بۆ جێبەجێکردنی پڕۆسەی ئاشتی لە تورکیاو باکووری کوردستان فەراهەمدەکات.

بڕیاری چەکدانان‌و خۆهەڵوەشاندنەوەی پەکەکە لە تورکیا بەسە بۆئەوەی پڕۆسەی ئاشتی بەردەوام‌و سەرکەوتوو بێت

ڕێژەی (٣٦،٨٪)ی بەشداربوانی توێژینەوەکە پێیانوایە بڕیاری چەکدانان‌و خۆهەڵوەشاندنەوەی پەکەکە لە تورکیا بەسە بۆئەوەی پڕۆسەی ئاشتی بەردەوام‌و سەرکەوتوو بێت. لە کاتێکدا (٢٢،٧٪)ی بەشداربوان بە نەخێر وەڵامی ئەو پرسیارەیان داوەتەوەو (٢٧٪)یش پێیانوایە هەتا ڕادەیەک بڕیارەکە بەسە بۆ سەرکەوتنی پڕۆسەی ئاشتی، بەڵام (٦،٧٪)ی بەشداربوان هیچ بڕیارێک لەو بارەیەوە نادەن‌و (٥،٩٪)یش بیرۆکەیان بۆ وەڵامی پرسیارەکە نییە، واتە (٥٩،٥٪)ی بەشداربوان پێیانوایە بڕیارەکەی پەکەکە بەسە بۆ بەردەوامیی پڕۆسەی ئاشتی‌و سەرکەوتنی.

بەرپرسیاریەتیی یەکەم بۆ ئاشتیی درێژخایەن

بە بڕوای (٤٨،٤٪)ی بەشداربوانی ڕاپرسییەکە بەرپرسیاری یەکەم لە گۆڕینی بڕیاری چەکدانان‌و خۆهەڵوەشاندنەوەی پەکەکە بۆ ئاشتیی درێژخایەن‌و ڕەگداکوتاو، پەرلەمانی تورکیایە. هەروەها (٣٩٪)ی بەشداربوان حکومەتی پارتی دادو گەشەپێدان (ئاکپارتی)و پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست (مەهەپە) بە بەرپرس دەزانن. لەگەڵ ئەوەیشدا (٦،١٪)ی بەشداربوان پارتی یەکسانی‌و دیموکراسیی گەلان (دەمپارتی)و (٢،٥٪)ی بەشداربوان کۆمەڵگەو (٠،٧٪) پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە)و (٠،٧٪) ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بە بەرپرس دەزانن. هەروەها (١،١٪)ی بەشداربوانیش بۆچوونیان دەرنەبڕیوە. ئەوەی مایەی سەرنجە، (٨٧،٤٪)ی بەشداربوان پەرلەمان‌و ئاکپارتی‌و مەهەپە بە بەرپرس دەزانن. ئاشکرایە ئاکپارتی‌و مەهەپە زۆرترین کورسییان لە پەرلەمان هەیە، بە پشتیوانیی دەمپارتی‌و ژمارەیەک پەرلەمانتاری دیکەیش دەتوانن زۆرینەی پەرلەمانی بۆ بابەتەکانی پەیوەست بە پڕۆسەی ئاشتی لە هەمواری دەستوور، گۆڕانکاری لە یاسا بەرکارەکان‌و دەرکردنی یاسای نوێ‌و لێبووردنی گشتی مسۆگەربکەن. لەگەڵ هەموو ئەمانەیشدا لە بابەتێکی هەستیاری وەک پڕۆسەی ئاشتی، جەهەپەو بەرەی ئۆپۆزسیۆنیش ئەگەر پشتیوانیی بڕیارو کارەکانی پەرلەمان نەبن، گرفتێکی وەهای بۆ دروستناکەن، کە ببێتە لەمپەر لە بەردەم بەردەوامی‌و سەرکەوتنی پڕۆسەکە.

ڕۆڵی پەرلەمان

بە بۆچوونی (٧٩٪)ی بەشداربوانی ڕاپرسییەکە، پێویستە پەرلەمانی تورکیا بەرپرسیاریەتیی گۆڕینی پڕۆسەکە بۆ ئاشتیی جێگیر بگرێتەئەستۆ، بەڵام (٦٪)ی بەشداربوان ئەم کارە بە ئەرکی پەرلەمان نازانن‌و (١٥٪)ی بەشداربوانیش بۆچوونیان سەبارەت بەم بابەتە دەرنەبڕیوە. لێرەیشدا زۆرینەی بەشداربوان دەیانەوێت پەرلەمان ئەو ڕۆڵە گرنگە جێبەجێبکات، ئەمەیش لەبەرئەوەی دەتوانرێت لە پەرلەمانەوە لە چواچێوەیەکی یاساییدا پڕۆسەکە ڕەگداکوتاو بکرێت.

هەمواری دەستوور

ڕێژەی (٦٧،٤٪)ی بەشداربوانی ڕاپرسییەکە پێیانوایە تورکیا پێویستی بە هەمواری دەستوورو داڕشتنەوەی دەستوورێکی نوێ هەیە، لە کاتێکدا (٨،٦٪) هەتا ڕادەیەک بە پێویستی دەزانن، لە بەرانبەردا (١٣،٤٪)ی بەشداربوان هەمواری دەستوور بەپێویستنازانن‌و (١٠،٥٪) بیرۆکەی وەڵامدانەوەیان نییە. لێرەوە دەگەینە ئەو ڕاستییەی زیاتر لە (٧٦٪)ی بەشداربوان هەمواری دەستووری تورکیا بەپێویستدەزانن.

سیاسەتی پێویست بۆ پێشکەوتنی پڕۆسەکە

سەبارەت بە گرتنەبەری سیاسەت‌و ڕێکاری پێویست بۆ گەیشتنە ئەنجامی پڕۆسەی ئاشتی، (١٣،٦٪)ی بەشداربوان هەنگاوی دیموکراتیک/ متمانەپێکراو بەگرنگدەزانن، (٧،٦٪) پێیانوایە پێویستە کار بۆ ئاشتی بکرێت، (٧٪) پێیانوایە پەرلەمان‌و پارتە سیاسییەکان بەشداریی پڕۆسەکە بکەن، (٦،٣٪) بە گرنگی دەزانن پڕۆسەکە ڕوون‌و بنیاتنەر بێت، (٥،٨٪) بەپێویستیدەزانن مافەکانی کورد بخرێنەژێر پاراستنی دەستووری، (٤،٥٪) داوای ئازادکردنی زیندانییە سیاسییەکان دەکەن، (٤،٥٪)یش داوای گۆڕانکاریی دەستووری دەکەن‌و (١٠،٤٪) بۆچوونیان نییە. ئەوەی لێرەدا گرنگە، زۆرینەی خواست‌و داواکارییەکان لە چوارچێوەی فەراهەمکردنی مافەکانی کوردو گەرەنتیکردنی ئەو مافانە لە ڕێگەی هەمواری دەستوورەوەیە.

ڕاپرسیی هەڵبژاردن

هەرچەندە زۆرینەی بەشداربوانی ڕاپرسییەکە کوردن، بەڵام تەنها ڕێژەی (٤١،٢٪)ی بەشداربوان لە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمان‌و سەرۆکایەتیی کۆمار لە (١٤)ی ئایاری (٢٠٢٣)دا دەنگیان بە دەمپارتی داوە، (٢٥،٤٪) دەنگیان بە ئاکپارتی، (١٠،٨٪) بە جەهەپە، (٣،٤٪) دەنگینەداوەو (١٤،٨٪) وەڵامی پرسیارەکەی نەداوەتەوە. لە هەمان کاتدا (٤٤،٩٪)ی بەشداربوانی ڕاپرسییەکە گوتوویانە ئەگەر هەڵبژاردن بکرێت، دەنگ بە دەمپارتی دەدەن، (١٩،٥٪) بە ئاکپارتی، (٩،٢٪) بە جەهەپە، (٦،٧٪) دەنگنادات‌و (١٠،٦٪) بڕیارینەداوە. لێرەدا بەرزبوونەوەی ڕێژەی دەنگی دەمپارتی‌و ئەوانەی دەنگنادەن‌و کەمبوونەوەی دەنگی ئاکپارتی‌و جەهەپە هەستیپێدەکرێت.

کۆتایی

ئەنجامدانی توێژینەوەی لەم جۆرەو بڵاوکردنەوەی لەلایەن ناوەندەکانی توێژینەوەو ڕاپرسییەوە گرنگی‌و بایەخی تایبەتی هەیە. لە کاتێکدا حکومەت‌و حیزبە سیاسییەکانی تورکیا دەتوانن بە سوودوەرگرتن لە دەرئەنجامی ئەم توێژینەوانە، پلان‌و بەرنامەی کاری خۆیان گەشەپێبدەن‌و گۆڕانکاریی پێویست لە سیاسەتی کارکردنیاندا بکەن، لە هەمان کاتدا حکومەت، حیزبە سیاسییەکان، دەستەبژێرەی ڕۆشنبیر، چاودێران‌و هاوڵاتیانیش لە باشووری کوردستان دەتوانن لە ڕێگەی ئەم توێژینەوانەوە ئاگاداری هەڵوێستی هاوڵاتیانی کوردو باکووری کوردستان لە بارەی پڕۆسەی ئاشتی‌و بابەتە پەیوەندیدارەکانی ببن.لە ڕوانگەی هەڵبژاردن‌و دەنگدانەوە گۆڕانکارییەکانی ناوچەکەو دەستپێکردنەوەی پڕۆسەی ئاشتی لە بەرژەوەندیی دەمپارتی بووە، بەڵام ڕێژەی دەنگی ئاکپارتی‌و جەهەپە کەمیکردووە، بەدەر لە پڕۆسەی ئاشتی ڕەنگە قەیرانی دارایی، بێکاری، بەردەوامیی فشاری دەسەڵات بۆ سەر بەرەی ئۆپۆزسیۆن‌و کەسایەتی‌و هاوڵاتیانی کورد کاریگەریی لە سەر کەمبوونەوەی دەنگی ئاکپارتی هەبووبێت، لە هەمان کاتدا ئاشکرابوونی گەندەڵیی سەرۆک_شارەوانییەکانی جەهەپەو هەندێک هەڵوێستی نەرێنیی بەشێک لە بەرپرس‌و ئەندام‌و لایەنگرانی ئەو حیزبە بەرانبەر بە کوردو ئەندامانی دەمپارتی کاریگەریی نەرێنی لە سەر کەمبوونەوەی دەنگەکانی جەهەپە هەبووە.لە چوارچێوەی پڕۆسەی چەکدانان‌و خۆهەڵوەشاندنەوەی پەکەکەدا هاوڵاتیانی باکووری کوردستان، پەرلەمان‌و حکومەتی تورکیا کە لە ئاکپارتی‌و مەهەپە پێکهاتووە، بە بەرپرسیاری سەرەکی دەزانن لە گۆڕینی پڕۆسەکە بۆ ئاشتییەکی درێژخایەن‌و ڕەگداکوتاو، لەم چوارچێوەیەدا فەراهەمکردنی مافەکانی گەلی کوردو گەرەنتیکردنی لە چوارچێوەی هەمواری دەستووری‌و دەرکردنی یاسای نوێ بە هەنگاوی بنەڕەتی‌و گرنگ دەزانن بۆ گەیشتنە ئەنجامی کۆتایی پڕۆسەی ئاشتی‌و جێگیربوونی.

لینکی بابەتەکە لە ئینتەرنێت

https://sahamerkezi.org/dogu-ve-guneydogu-anadolu-bolgelerinde-yer-alan-16-kentte-gundeme-ve-secmen-davranislarina-iliskin-bir-saha-arastirmasi/

chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://sahamerkezi.org/inc/uploads/2025/06/Basin-Metni1.pdf