كوردی
بەسياسيكردنى ئايين: ناساندنى تيۆرى و نموونە پراكتيكييەكانی
د. عابد خالد ڕەسول
پێشەکی:
ئاشكرايە كە سەرەتای سەدەی بیست و یەک، لە سەرانسەری جیهاندا، شایەتی سەرهەڵدانەوەی بەرچاوی ئایین بووە لە ژیانی گشتی و سیاسیدا، ئەمەش پەرەسەندنێکە تەحەدای گریمانە لە مێژينەكانى کۆمەڵگاى مۆدێرنە دەکات، گوايە سەركەوتنى مۆدێرنە، بەپێى گوتارى باوى مۆدێرنە خۆى، واتاى كۆتاييهاتنى شتە تەقليديى و كۆنباوەكان لە ناويشياندا ئايين. ئەم دیاردەیە سەرهەڵدانەوەی ئايين و گەڕانەوەى بۆ كاريگەريى دانان لەسەر كايە سياسييەكان، زۆرجار بە پرۆسەى (بەسیاسیکردنی ئایین) ناودەبرێت، كە تێیدا کاریگەریی ئایین لەسەر ڕەفتاری تاکەکەسەكان، یان نۆرمەکانی کولتوور تێدەپەڕێت؛ بۆ بانگەوازکردن و تێکەڵکردنی بە ئەنقەست وستراتیجی توخمە ئایینییەکان لە گوتاری سیاسی و دامەزراوە سياسييەکان و حوکمڕانیدا(1). ئەم بابەتەى لەبەردەستە بەدواداچوونێكە بۆ ناساندنە تيۆرييەكانى ئەم دياردە ئاڵۆزە و ئامرازەکانی پيادەكردنى و شێوازەکانی دەرکەوتنى لە سەرانسەری نەریتە ئایینییە جۆراوجۆرەکانى جيهاند، لەگەڵ شرۆڤەکردنى کاریگەرییە قووڵەکانی ئەم دياردەيە لەسەر کۆمەڵگا و گرووپەکانی و پەيوەندى نێوانيان.
يەكەم: ناساندنى تيۆرى بەسیاسیکردنی ئایین:
بەر لە ناساندنى تيۆرييانەى ئەم دياردەيە، پێويستە سەرەتا تێگەيشتنێكى گشتى دەربارەى چەمكى بەسیاسييکردن بخەينەڕوو، ئەمجا چەمكى بەسیاسيکردنى ئايين دەناسێنين، بەم شێوەيە:
١- چەمكى (بەسیاسيکردن – Politicisation):
بەپێى زۆربەى فەرهەنگە بەناوبانگەكان لە جيهاندا، ئەم چەمكە لە ڕووى زمانييەوە، ئاماژەيە بۆ “کردەی ڕوپۆشكردنى شتێک بە ڕووكارێكى سیاسی”، يان “پێدانى سروشتێكى سیاسى بە شتێک”(1). بەڵام لەسەرووى ئەم پێناسە فەرهەنگييە سادەیەوە، چەمكى بەسياسييكردن لە ڕووى زانستييەوە پەيوەستە بە خودى چەمكى (سياسەت)ەوە، جا ئەگەر سياسەت بە واتا تەقليدييەكى بريتيى بێت لە هونەرى حوكمڕانيكردنى دەوڵەت، يان بە واتا نوێيەكەى بريتي بێت لە كردەى پەيوەندييەكانى دەسەڵات (هەوڵدان بۆ دەسەڵات و ململانێكردن لەسەر دەسەڵات و بەدەستهێنانى دەسەڵات و بەكارهێنانى دەسەڵات)(٢)، ئەوا بەسياسييكردن بريتييە لە بارگاويكردنى هەر ئايديا و پرس و دامەزراوەيەكى ناسياسى بە كردەكانى حوكمڕانيكردنى دەوڵەت و پەيوەندييەكانى دەسەڵاتەوە. بۆ نموونە بابەتگەلێكى بەسروشت ناسياسى وەك (تەندروستى، وەرزش، هونەر، زانست، ئايين، كەشوهەوا و ژينگە…) ببنە جێى دەستێوەردانى دەوڵەت، يان تێكەڵ بە ململانێكانى دەسەڵاتى سياسى بكرێن، ئەوا دەبنە بابەتگەلى (بەسياسييكراو)، هاوكات پرۆسەى تێوەگلاندنى ئەم بابەتانەش بە سياسەت و شتە سياسييەكان (دەوڵەت و دەسەڵات) پێى دەوترێت (بەسياسييكردن). لێرەدا پێويستە جياوازى لەنێوان دوو جۆر لە بەسياسييكردن بكرێت:
– يەكەميان؛ دەرئەنجامى گەشەسەندنی دەوڵەتی خۆشگوزەرانی مۆدێرن و فراوانبونى ئەركەكانى دەوڵەتە، لە ئەركە سياسييەكانەوە بۆ ئەركە کۆمەڵایەتی و كەلتورى و ئابوورييەکان، هاوكات لەئەنجامى بڵاوبوونەوەی دیموکراسی وەک مۆدێلێكى خوازراوى حوكمڕانى و کارلێکی دامەزراوەیی نێوان حکومەت و ئۆپۆزسیۆن، کە لە سايەی ئەم دوو هۆكارەدا، بەنزیکەيى ڕەنگە هەموو پرسە کۆمەڵایەتی و كەلتورى و ئابوورييەکان وەك کێشەی سیاسی لێکبدرێنەوە، بەشێوەيەك کە پێویست بە دەستێوەردانى دەوڵەت و بەدەنگەوەچوونى حکومەت بۆ چارەسەرکردنيان بكات(٣).
– دووەميان؛ بريتييە لە پرۆسەی وەرگۆڕاندنى هەر ئايديايەك، پرسێك، يان دامەزراوەيەكى بەسروشت ناسياسى بۆ بابەتێكى پەيوەست بە سياسەت و تێوەگلاندنى لە مشتومڕى سياسى و كردنى بەجێى ململانێى سياسى. ياخوود بەكارهێنانى هەر شتێكى ناسياسى (ئايديايەك، چالاكييەك، دامەزراوەيەك) بۆ وەديهێنانى دەستكەوتى سياسى و گەيشتن بە دەسەڵات و ململانێكردن لەسەرى. بۆيە هەندێك لە چاودێران ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە ئەم جۆرەى دووەمى بەسياسييكردن، هەندێك جار لەگەڵ هەندێك دياردەترى وەك پۆپۆليزم (الشعبویة) و قاڵكردنى جەماوەرى (التعبئة الجماهيرية) تێكەڵدەبێت(٤)، بەهەرحاڵ ئەوەى لەم توێژينەوەيەدا جێى بايەخمانە زياتر ئەم جۆرەى دووەمى بەسياسييكردنە، هەرچەندە خۆمان لەسوود وەرگرتن لە ڕەهەندەكانى جۆرى يەكەميان بەدوور ناگرين.
٢- چەمكى (بەسیاسيکردنى ئايين – Politicisation of Religion):
لەنێو توێژەراندا پێناسەی زۆرى بۆ ئەم چەمكە كراوە. بەڕاى مێژوونووسی بەریتانی (کارین ئارمسترۆنگ) بەسیاسيکردنى ئايين ساتى یەکتربڕينى ئایینە لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی دەوڵەتدا، کاتێك كە نوخبەى سیاسی و حکومەتەکان هێما و چەمکە ئایینییەکان بۆ سوودى تايبەتى خۆيان بەکاربهێنن، یان دووبارە دايانبڕێژنەوە بۆ شەرعیەتدان بە بەكارهێنانى توندوتیژی و پتەوکردنی باڵادەستييان و کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵگاکانى بندەستيان. بەڕاى کۆمەڵناسى ئەمريكى (مارک یۆرگنسمایەر) بەسیاسيکردنى ئايين بريتييە لە هاوتاكردنی سیستەمی ئایینی لەگەڵ سیستەمی سیاسی، بەشێوەيەك کە ئایین بكرێتە هێزێکی پاساودەر بۆ دەسەڵات، ئامرازێک بۆ کۆکردنەوە و قاڵكردنی جەماوەر، مەرجەعێکی نۆرماتیڤ بۆ حوکمڕانی و تەنانەت توندوتیژیش. بەڕاى (غيضان السيد علي) بەسیاسیکردنی ئایین واتای وەرگەڕاندنی ئايينە لە ئامانجە بێگەرد و باڵاکانی خۆى بۆ گەیشتن بە بەرژەوەندییە سیاسییە تايبەتييەکانی هەندێک گرووپ، و گۆڕینی ئایین بۆ ئامرازى بەدەستهێنانی دەستکەوت و تەماعە تائیفیەکان، بەئامانجی گەیشتن بە دەسەڵات و شکۆ و سەروەت و سامان، يان شتە دونياييە ئاساییەکان بەرزبکرێنەوە بۆ پلەی پیرۆزى و گومان هەڵنگرى و پرسيار لەسەر نەكردنيان. بەڕاى (بسام طيبي) بەسیاسیکردنی ئایین بريتييە لە بەکارهێنانی ئامرازييانەى ئایین، بە گۆڕینی بۆ ئایدۆلۆژیایەکی سیاسی، لەڕێگەی پڕوپاگەندە و قاڵكردنەوە، بە ئامانجی شەرعیەتدان بە دەسەڵاتێكی سیاسی(٥).
كەواتە بەگشتى بەسیاسيکردنى ئايين ئاماژەیە بۆ ئەو پرۆسەیەی کە بەهۆیەوە بیروباوەڕ و دامەزراوە و فيگەرە ئایینییەکان ڕادەکێشرێنە ناو گۆڕەپانى كارى سیاسیيەوە، چ وەک ئامراز بۆ ململانێكردن لەسەر دەسەڵات و بەدەستهێنانى، يان وەك سەرچاوەيەك بۆ وەرگرتنى شەرعیەت، یان بۆ کۆکردنەوە پشتگيرى جەماوەرى. بەڵام لێرەدا گرنگە جياوازى لە نێوان چەمکی سنووردارى (بەسیاسیکردنی ئایین) و چەمکی بەرفراوانتری (کاریگەریی ئایین لە ژیانی گشتیدا) بکرێت. لە کاتێکدا كە بەپێى ئەمەى دووەميان ئایین لە مێژوودا هێزێکی گرنگی کۆمەڵایەتی و کولتووری بووە، بەها مرۆيى و ئەخلاقييەکانی داڕشتووە و پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکانی ئاڕاستەكردووە، بەڵام ئەوەى يەكەميان (بەسیاسیکردنی ئایین) بە تایبەتی ئاماژەیە بۆ تەوزيفكردنى چالاکانەی هێما و ڕيوايەت و دامەزراوە ئایینییەکان لەناو گوتاری سیاسیدا، كە زۆربەى جار لەلایەن ئەکتەرە سیاسییەکانەوە ئەنجامدەدرێت، هاوكات ئەمەش جیاوازە لە (بەئایینیكردنی سیاسەت) کە ئاماژەيە بۆ کاریگەریی بەرفراوانی ئایین لەسەر ژیانی سیاسی(٦). كەواتە لەڕوانگەى ئەم جياوازيكردنەوە، بەسیاسیکردنی ئایین ئاماژەیە بۆ بەكارهێنانى ئامرازیيانەى توخمە ئاینییەکان لەلایەن دەزگا و کەسایەتییە سیاسی یان هێز و بزووتنەوە سیاسیەکانەوە.
لەڕاستيشدا پەیوەندی مێژوویی نێوان دەسەڵاتی ئایینی و دەسەڵاتی سیاسی هەمیشە تێکئاڵۆزكاو، و زۆرجاریش مشتومڕاوی بووە، وەک سیستەمی دوو دەسەڵاتی لەلاى ئیسلامی سوننە، كە لە سەردەمی عەباسی و دواتريش لەسەردەمى عوسمانييەكاندا بە ڕوونی دیار بووە و دەسەڵاتی فیقهى (زانا و فەقيهەكان) تاڕادەیەک لە دەسەڵاتی سیاسی (خەلیفە، سوڵتان، ئەميرەكان) سەربەخۆ بووە، بەڵام ئەم پەيوەندييە لە ئایینی مەسیحیيدا زەقتربووە، كە لە ئەوروپای پێش مۆدێرنەدا، لە نێوان کەنیسە و دەوڵەتدا باوبووە(٧). هەرچەندە ئەم پاشخانە مێژووییە، ڕێخۆشكەربووە بۆ بەسیاسيکردنی ئايين لە سەردەمى هاوچەرخدا، بەڵام تەواو هاوشێوەی يەكدى نین.
ئەم بەردەوامبوونەی ڕۆڵى ئایین لە کایەی سیاسیدا، ڕاستەوخۆ دژی تێزی (عەلمانیەت – Secularism)ە، کە وەك تیۆرێکی دیاری کۆمەڵایەتى، گريمانەى پاشەكشێكردنی بايەخی گشتی ئایینی دەكرد لەگەڵ بەمۆدێرنیزكردن و بەعەقڵانیکردن و پیشەسازيكردنى کۆمەڵگاکاندا(٨). ئەم تیۆرییە پێشبینی ئەوەى دەکرد کە ئایین تابێت لە کایەی تایبەتدا قەتیس دەبێت. بەڵام دیمەنی ئێستاى جیهان ئەوە نیشان دەدات کە هێشتا ئایین لەسەر ئەنجامدانى ڕۆڵی سیاسی كاراى خۆى بەردەوامە، تەنانەت لە ناوچە هەرە عەلمانییەکانی جیهانيشدا. ئەم بەردەوامییەى ڕۆڵى ئايين پێویستی بەدووبارە پێداچوونەوەی تیۆرییەکانی مۆدێرنە و نوێگەرى هەیە، بەشێوەيەك كە دەبێت ڕەچاوى ئەوە بکرێت کە پەرەسەندنی کۆمەڵگا ڕاستەوخۆ و خۆکردانە نابێتە هۆی (بەتایبەتيکردن – خصخصة)ى ئايين یان کەمبوونەوەی ڕۆڵی باوەڕدارى. لەجێی ئەوە، پشكنينى تیۆری نوێ پێویستە، لەپێناو تێگەیشتن لەم کاریگەرییە بەردەوام و پەرەسەندووەى ئايين، کە بە شێوەی جۆراوجۆر خۆى نمايش دەكات، بۆنموونە دەركەوتنى تۆڕە ئایینییە سنووربڕە نێودەوڵەتییەکان، يان ڕێکخراوە ناحکومییە جيهانييە پێكهاتووەکان لەسەر بنەمای باوەڕدارى، يان گرووپە تائیفییە نا-دەوڵەتییەکان(٩).
دووەم: ميكانيزمەكانى بەسياسييكردنى ئايين:
بۆ بەسیاسیکردنی ئایین، ميكانيزمى جۆراوجۆر و ئاڵۆز دەگيرێتەبەر، هەر لە وەرگۆڕاندنى ئايينەوە بۆ ئايدۆلۆژياى سياسى و ناسنامەی نەتەوەیی، تا بەكارهێنانى بۆ ڕێكخستنى سياسى و كارى حزبايەتى و ئاڕاستەكردنی دەوڵەت و ڕژێمى حوکمڕانى، كە لەخوارەوە هەندێكيان دەخەينەڕوو:
١- ئایدیۆلۆجياى ئایینی:
يەكەمين هەنگاو بۆ بەسياسييكردنى ئايين بريتييە لە وەرگۆڕاندنى بۆ ئایدیۆلۆجيايەكى سياسى، بەتايبەت كە دەتوانێت بەناوى ئایینەوە بە شێوەیەکی کاریگەر ئەجێندا سیاسییە بنەڕەتییەکان دەمامک بکات و لەناو جەماوەرى گشتيدا زیاتر قبوڵکراو یان شەرعیداريان بکات. ئەمە وێڕاى ئەوەى كە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە پەروەردەى کۆمەڵایەتی و چاندنی نۆرمەکان لاى لاوان و نەوە نوێيەكان(١٠)، هەر لەبەرئەمەشە كە زۆربەى جار ڕێكخراوە ئايينييەكان لەڕێگاى پەروەردە و چالاكييە مەدەنييەكانەوە ئەم توێژانە دەكەنە ئامانج، بۆ نموونە زۆربەى بزافە ئيسلامييانەى لە كارى بانگخوازيدا كار بەم شێوازە دەكەن، پارتە مەسيحييەكانيش لە ئەوروپا زياتر بايەخ بە پرسە كۆمەڵايەتييەكانى خێزان و ڕەوشت دەدەن(١١).
هەر لەم چوارچێوەيەدا، ڕەنگە ديارترين نموونەى بەسياسييكردنى ئايين وەك ئایدیۆلۆجيا، بريتيبێت لە (ناسیۆنالیزمی ئایینی)، کە تێیدا ناسنامەی ئایینی و نەتەوەیی بە قووڵی تێکەڵ بەیەکترى بكرێن، بەشێوەيەك كە جەخت لەوە بکرێتەوە کە نەتەوەيەك لە بنەڕەتدا لەسەر بنەمای ئایینێکی دیاریکراو دامەزراوە، يان پابەندبوون بە باوەڕێكى ئايينى باڵادەست بۆ ئينتيمانى نیشتمانیی زۆر بە گرنگ دابنرێت(١٢). ئەم ميكانيزمە زۆرجار لەلایەن گرووپێكى باڵادەستەوە، یان لەلايەن زۆرینەیەکەوە دەگيرێتەبەر، بۆ دروستکردنی گێڕانەوەی هەڵبەستراو کە شەرعیەت دەداتە دەسەڵاتی دەوڵەت و کەمینەکان دەکاتە ئامانج. چەندین نموونەی جیهانی بۆ ئەمە هەن لەوانە: (زایۆنیزم) كە خۆى وەك بزووتنەوەیەکی ناسیۆنالیستی عەلمانی نمايش دەكات، بەڵام بەپێى گێڕانەوەيەكی تەوراتى كار بۆ دامەزرادنى (ئیسرائیل) وەکو دەوڵەتی نەتەوەیی گەلی جولەكە لە فەلەستین دەكات، لەپاڵ بێبەشكردنی دامەزراوەیی هاووڵاتییانى ديكەى ئەم وڵاتە. (هندۆتڤا) نموونەيەكى ترى ئایدۆلۆژیا و ناسیۆنالیزمی ئایینيە، كە خوازيارە (هیندستان) وەک وڵاتێكى يەك نەتەوەیی هیندۆسی جێگیر بکات و کەمینە ئایینییەکانى دى، بەتايبەت موسڵمان و مەسیحییەکان، وەک هەڕەشە لە ناسنامەی نەتەوەیی ئەو وڵاتە وێنابکات. هەروەها (ناسیۆنالیزمی بودایی) لە هەردوو وڵاتى (میانمار) و (سریلانکا) وەك جۆرى ديكەى ناسیۆنالیزمی ئایینی دەرکەوتوون، بۆ بەرگریکردن لە ئایینی بودا لە بەرامبەر هەڕەشەی هەستپێکراوی کەمینە موسڵمانەکان لە (میانمار)، يان بۆ پاراستنی سینهالییەکان و ئایینی بودا لە هەڕەشەى موسڵمان و مەسیحیییەكان لە (سریلانکا). لە هەردوو وڵاتيشدا پەرەپێدانى ئەم ئايدۆلۆژيا ناسيۆناليستە ئايينييە بووەتە هۆی زیادبوونی دابەشبوونى كۆمەڵايەتى و توندوتیژی سياسى.
٢- پارتى ئايينى:
پارتە سیاسییە ئایینییەکان ميكانيزمى زێدە كاران بۆ بەسيەسيكردنى ئايين، چ ڕاستەوخۆ لەڕێگەی بەرنامە ئایینییە ئاشکراکانی خۆيانەوە، یان ناڕاستەوخۆ لەڕێگەی هەوڵەکانی لۆبیکردن و تێکەڵکردنی بەها ئاینییەکان لەگەڵ ئەجێنداى ئەو حكومەتانەدا كە بە هاوپەيمانى بەشدارى تيادەكەن. (حزبە كاسۆليكييەكان) لە هەندێك لە وڵاتانى ئەوروپا و (حزبە ئيسلامييەكان) لە بەشێك لە وڵاتانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست نموونەى بەرچاون، ئەمە لە حاڵەتێكدا ئەگەر هاتوو جۆرێك لە ئازادى كارى حزبى و پەرلەمانى و هەڵبژاردن لەم وڵاتانەى دواييدا (ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست) هەبێت، ئەگەر نا ئەوا بەشێك لە حزب و ڕێكخراوە ئيسلامييەكان پەنايان بۆ چەك و كارى توندوتيژى بردووە، تا بە ئامانجەكانيان بگەن، هەريەك لە (قاعيدە و داعش) دوو نموونەى ديارى ئەم حاڵەتەن.
٣- دەوڵەتى ئايينى:
پەیوەندی نێوان دەوڵەت و ئایین هەر تەنیا دووانەیيەکی سادە نییە، لە نێوان عەلمانی بوون يان ئایینی بووندا، بەڵکو لێكۆلينەوە بەراوردييەكان مۆدێلى جیاوازى بەشداری و کاریگەری لەنێوانياندا دەخەنەڕوو، ئەگەر هەريەك لە (ڤاتیکان، ئێران، سعودیە) لە ئێستادا مۆدێلى (دەوڵەتى تەواو ئايينى) بن، ئەوا هەريەك لە (چین، کوبا، ڤێتنام، کۆریای باکوور) مۆدێلى (دەوڵەتى تەواو دژە ئايينى)ن. لەم نێوەندەشدا چەندين مۆدێلى ديكە هەيە، وەك مۆدێلى (دەوڵەتى پابەند بە كەنيسەيەك يان ئايينێكى فەڕمى)، هەريەك لە (ئینگلتەرا) بە کەنیسەی ئەنگلیکان، (یۆنان) بە مەسیحیەتی ئۆرتۆدۆکس، (دانيمارك، نەرويج، ئايسلەندا) بە كەنيسەى لۆسەرى پابەندن، لە نموونەى ئەم مۆدێلەن، كە تێیدا کەنيسە پشتگیری و پارێزگاری لە دەوڵەت وەردەگرێت، ئەگەریش هەیە مامەڵە و ئیمتیازاتی هەڵاوێردى پێبدات. هاوكات وڵاتانی وەک (بوتان، کەمبۆدیا، میانمار، سریلانکا) کە پابەندن بە ئایینی بودا، و (توڤالو) كە پابەندە بە کەنیسەى كالڤنى نموونەى ديكەى ئەم مۆدێلەن. هەروەها بەڕاى هەندێك دەشێت (ئيسرائل) لەم مۆدێلە دابنربێت، هەرچەندە بەڕاى هەندێكي تر دەبێت لە مۆدێلى يەكەم (دەوڵەتى تەواو دينى) دابنرێت كە ئايينى جولەكەى بە ئايينى فەڕمى دەوڵەت ناساندووە. دواى ئەوانە مۆدێلى (جیابوونەوەی هاوكارانە) هەيە، كە تێیدا هەرچەندە جیابوونەوەی فەڕمی لەنێوان دەوڵەت و ئاییندا هەیە، بەڵام لە هەندێک بواردا دەوڵەت وەك هاوکاريی، باج بۆ ئایینە دانپێدانراوەکان کۆدەکاتەوە، یان بودجە بۆ خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان یان پەروەردەی ئایینی بە مەرجی دیاریکراو دابین دەکات، (ئەڵمانیا) نموونەی ئەم مۆدێلەیە. ئەمجا مۆدێلى (جیابوونەوەی توند) هەيە كە ئامانجی وەديهێنانی بێلایەنی تەواوەتی دەوڵەتە بەرامبەر بە ئایین، لەسايەيدا حکومەت نە پشتیوانی لە ئایین دەکات و نە ڕێگريشی دەکات، بەڵکو جەخت لەسەر ئازادی ویژدانی تاکەکەسی دەکاتەوە، (فەرەنسا، و ئەمریکا) دوو نموونەی ئەم مۆدێلەن(١٣). لەگەڵ ئەوەشدا لادانى بەرچاو لەم مۆدێلەى كۆتاييدا هەيە، كە وێڕاى عەلمانییەتى فەرمی، پلەی جیاوازی لە کاریگەری ئایینی یان کۆنترۆڵی دەوڵەت بەسەر کاروباری ئایینیدا هەيە. بۆ نموونە، لە (فەرەنسا) حكومەت بە پاساوى پارستنى بێلايەنى بەتوندى بەكارهێنانى هێما ئاینییەکانى لە پەروەردەی گشتیدا قەدەغەکردووە، لە (ئەمريكا) كاريگەرى گرووپە ئينجيلييەكان لەسەر هەندێك لە پارتە باڵادەستەكان (پارتى كۆمارى) لە هەندێك قۆناغى مێژوويدا و بەتايبەتيش لەكاتى هەڵمەتەكانى هەڵبژاردندا جێى ئاماژە بۆ كردنە، هەروەها لە (تورکیا) کە بە دەوڵەتێکی لايك دادەنرێت، بەڵام هەر لەسەرەتاوە حكومەت ڕۆڵى بەرچاوی لەسەر دانانی ئیمامى مزگەوتەکان هەبووە. ئەم نموونانە يارمەتيمان دەدات بۆ دوورکەوتنەوە لە گشتاندنى زۆر و تێگەیشتن لە هەر وڵات و مۆدێلێك لە ڕەوشى تایبەت بەخۆيدا.
٤- ڕژێمى ئايينى:
ئەم ميكانيزمە، تەواو پەيوەستە بە بەرقەرابوونى ميكانيزمى پێشووەوە (دەوڵەتى ئايينى)، كە ئاماژەيە بۆ هاوجووتبوونى دەسەڵاتی دەوڵەت لەگەڵ دەسەڵاتی دامەزراوەی ئایینیدا، ياخود لانى كەم یاسای ئایینی (وەك: شەريعەت) بكرێتە بنەمای حوکمڕانی وڵات، هاوكات لەم سیستەمەدا پیاوانی ئایینی یان دەسەڵاتدارانی ئایینی دەسەڵاتی سیاسی بەرچاویان هەیە. وەك پێشتر ئاماژەمان بۆيكرد (ڤاتیکان، ئێران، سعودیە) لە ئێستادا كار بەم ميكانيزمە دەكەن، لەگەڵ هەريەك لە (ئەفغانستان، مۆريتانيا، يەمەن). بەڵام لە چەنديدن وڵاتى ديكەدا كار بە بنەماى (ئايينى فەڕمى دەوڵەت) يان (كەنيسەى فەڕمى دەوڵەت) دەكرێت. بۆ نموونە لە كۆى وڵاتانى جيهان، (83) وڵات لە دەستوورەکانیاندا ئایینێکی فەرمییان بۆ دەوڵەت دياريكردووە، یاخود ئایینێکی دیاریکراویان پێ باشترە. بە دياريكراوى (43) وڵاتيان ئايينى فەڕمييان هەيە، لەناوياندا (27) وڵات ئايينى ئیسلام بەگشتی یان مەزهەبێکی دياريكراوى ئیسلاميان بە فەڕمى داناوە، (13) وڵات ئایینی مەسیحی يان كەنيسەيەكى دياركراويان بە فەڕمى داناوە، (٢) وڵات ئایینی بودایی و (١) وڵاتيش ئايينى جولەكەى بەفەڕمى دناوە(١٤). هەرچەندە دياريكردنى ئايينى فەڕمى بۆ دەوڵەت واتاى دروستكردنى (ڕژێمى ئايينى) نييە، بەڵام ڕێگە خۆشكەرە بۆ ئەوەى ئەو ئايينە فەڕمييە بكرێتە سەرچاوەى ياسادانان و مەرجێكى دانانى حوكمڕانەكان، بۆ نموونە لە كۆى ئەو وڵاتانەى كە ئايينى ئيسلاميان بە ئايينى فەڕمى دەوڵەت دياريكردووە، (٢٥) وڵاتيان ئەم ئايينەى بە سەرچاوەى ياسادانان يان سەرچاوەى سەرەكى ياسادانان داناوە، لەو (١٣) وڵاتەش كە ئايينى مەسيحييان بە ئايينى فەڕمى دەوڵەت ناساندووە، هەرچەندە بە دياريكراوى دان بەوەدا نەنراوە كە دەبێت ئەو ئايينە بكرێتە سەرچاوەى ياساكان، بەڵام دەشێت بنەما و ڕێنماييەكانى ئەم ئايينە لە ياساكانى بارى كەسێتى و پەروەردە و ئەخلاقدا پشتى پێببەسترێت. لە (ئيسرائيل) دەبێت بۆ بارى كەسێتى تەنیا ياساى جولەكە (هالاخا) پەيرەو بكرێت. لەپاڵ هەموو ئەمانەشدا بەدياريكراوى لە (٣٠) وڵاتى جيهاندا مەرجە كە سەرۆكى وڵات (سەرۆك كۆمار يان پاشا) سەربە ئايينى فەڕمى دەوڵەت بێت(١٥).
بەگشتى بەبڕواى هەندێك لە ڕوانگەی یاسایی بەراوردکارییەوە، ڕژێمى ئايينى بەهەموو ڕوكارەكانييەوە، ميكانيزمێكى ناتەبايە لەگەڵ بنەماکانی دیموکراسی و سەروەری یاسادا(١٦)، بەڵام كە لە كۆمەڵگايەكدا ئايين خۆى و باوەڕى ئايينى بەگشتى پێكهێنەرێكى سەرەكى ئەوە بێت كە پێى دەوترێت (بيرۆكەى ياسايى باو – الفكرة القانونية السائدة)، ئيدى زەحمەتە ڕێگرى لەوەبكرێت كە پرۆسەى بەسياسييكردنى ئايين بەرەو سيستمى ياسايى وڵات و ڕژێمى حوكمڕانى نەڕوات.
سێيەم: نموونە پراكتيكييەكانكانى بەسياسييكردنى ئايين:
بەسياسييكردنى ئايين، دياردەيەكە تەنیا پەيوەست نييە بە يەك ئايينى دياريكراوەوە، بەڵكو زۆربەى ئايينەكان لە وڵاتانى جياجياى جيهان ڕووبەڕوى ئەم مامەڵەيە بوونەتەوە، بەڵام بە شێوازى جياواز و بەپێى يەكێك يان زياتر لەو ميكانيزمانەى كە پێشتر ئاماژەمان بۆيانكرد، هەڵبەت هۆكارى ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ جياوازى بونيادى سياسى و ئابورى و كۆمەڵايەتى و كەلتورى وڵاتان و جياوازى ئەو پرسانەش كە دەرگيريان هاتوون، وێڕاى جياوزى نێوان سروشتى ئايينەكان خۆيان و ڕادەى شياوييان بۆ بەسياسييكردن. بۆ ئەمەش لەخوارەوە نموونەى بەسياسييكردنى چەند ئايينێك دەخەينەڕوو:
١- بەسياسيكردنى ئايينى جولەكە (ئايينى يەهودى):
ناسیۆنالیزمی ئایینی جوولەکە لە ئیسرائیل کە بەرجەستەی زایۆنیزمە، لە ئێستادا باوترين شێوازى بەسياسييكردنى ئەم ئايينەيە، هاوكات (ئیسرائیل) خۆشى ديارترين ئامرازى بەسياسييكردنى ئەم ئايينەيە. تێکەڵكردنی بەهێزی شوناسى ئایینی و نەتەوەیی نیشان دەدات. هەرچەندە زایۆنیزم سەرەتا تا ڕادەیەکی زۆر بزووتنەوەیەکی ناسیۆنالیستی عەلمانی بوو، بەڵام لە ڕووی ستراتیجییەوە ئایینی يەهودى وەک پێکهاتەیەکی دانەبڕاوی ناسیۆنالیزمی جوولەکە جێگیر کرد. ئەم تێکەڵكردنە بۆ شەرعیەتدان بە دەوڵەت زۆر گرنگ بووە، لە ڕێگەی گێڕانەوەیەکی تەوراتيییەوە بۆ بەڵێنى گەڕانەوە بۆ وڵاتى دايك يان (زەوى بەڵێندراو – الارض الموعودة)، كە دواتر دەسەڵاتێکی بەرچاوی بە دادگا حاخامييە ئۆرتۆدۆکسەكان بەخشی لەكاتى لە پێدانی ناسنامەی جوولەکايەتى بەهەر كەسێك، لەسەر بنەمای ڕەچەڵەکی دایکی، یان گۆڕینی ئايينەكەى بەچوونە سەر ئايينى جولەكە. ئاشكراشە كە دامەزراوەی (حاخامیەت – الحاخامیة) دەزگای ناوەندیی بەڕێوەبردنی کاروباری ئایینی فەرمی جولەکەکانە لە ئیسرائیلدا و ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە بەسیاسیکردنی ئاییندا، كە دەسەڵاتێكی یاسایی بەرفراوانى بەسەر لایەنەکانی ژیانی هاوڵاتیاندا پێدراوە. ديارترين شێوازەکانی ئەم بەسیاسیکردنە بریتین لە تێكەڵكردنى ڕەمز و ڕێوڕەسمە ئایینیيەكانى جولەكە بە پەیکەری دەوڵەت، وەک (شابات) دانانى رۆژى شەممە بە پشووى هەفتانە، و (کەشروت) كە تايبەتە بە دياريكردن خواردنە حەڵاڵەكان لە ئايينى جولەكەدا. هەروەها (یاسای گەڕانەوە) کە هانی گەڕانەوەى جولەکەکان لە سەرانسەری جیهانەوە و نیشتەجێکردنەوەيان لە فەڵەستين دەدات، ئەمە وێڕاى پرۆسەی “بەعيبريکردن”ى عەرەبەكان لە کاتی گەڕانەوەیان بۆ ئیسرائیل، بەمەبەستى دوورخستنەوەیان لە فەلەستینییە عەرەبییەکان. هەروەها (یاسای دەوڵەتی نەتەوەیی جوولەكە لەساڵی 2018) پێناسەی ئیسرائیلی وەک دەوڵەتی نەتەوەیی گەلی جولەکە زیاتر بەهێزكرد، و سياسەتى جیاکاری دژی هاووڵاتیانی ناجولەكەى زياتر بەیاساییيکرد. كە ئەمەش ڕەنگدانەوەی هاوپەیمانییەکی پەرەسەندووە لەنێوان پارتە سیاسییە ڕاستڕەوەکان و ئەو بزووتنەوە ئايينييان كە لە ئۆردوگاكانى بەزۆرنيشتجێبوانى جولەكە باڵادەستن(١٧).
لەڕووى مێژوييشەوە ڕووداوەکانی توندوتیژی دژی جولەکە، لە سەردەمانی کۆندا (وەک سەركوتكردنى جولەكەكان و قەدەغەكردنى ئايينەكەيان لەلايەن يۆنانييە سلوقييەكانەوە لە ١٦٨پ.ز، هەروەها بەكۆمەڵكوشتنى جولەكەكان دواى ڕاپەرينى ئەسکەندەریە لە ساڵانى ١١٥-١١٧ز و سەرەتاكانی سەردەمی بێزەنتی ڕۆمانى) شێوازى ديكەى بەسياسييكردنى ئايينى جولەكەن، بەڵام لەدژى جولەكە خۆى، بۆنموونە یۆنانیەکان جولەکەکانیان بە دژە کۆمەڵایەتی و خراپەکار یان مرۆڤخۆر تۆمەتبار دەکرد، وەک قۆچی قوربانی بۆ سەرنج لادان لەسەر ئیمپریالیزمی ڕۆمانی بەکاریان دەهێنان. يان وێناكردنى ڕوخاندنى (هەيكەلى دووەم) لە قودس لەلايەن ڕۆمانەكانەوە لە ساڵى ٧٠ز بە نيشانەى بڕياردانى خودا لەسەر دانانى ئايينى مەسيحى وەك بەديلى ئايينى جولەكە. لەدوای شەرعييەتپێدانی ئایینی مەسیحیيش، کەنیسەی کاسۆلیکی گرووپە مەسیحییە ڕکابەرەکان و ئەمجا جولەکەکانى دوچارى چەوساندنەوەى فراوان كرد، هەروەها بەیاسا مافی جولەکەكانى سنووردارکرد، كە ئامانجی ملپێکەچکردنى زياتريان بوو.
ئەوروپاى سەدەكانی ناوەڕاست، بەهەزاران ڕووداوى دەرکردنى بەكۆمەڵى جولەکەى لە شارە جیاوازەکان بەخۆيەوە بينيووە، كە زۆرجار پەیوەندی بە قەيرانە ئابوورییەکانەوە هەبووە و وەک قوربانی بەکارهێنراون. هاواتا لەگەڵ ئەم ستەم و بەكارهێنانە سياسييانەى جولەكەدا، وردە وردە لە سەدەكانی 14 و 15دا چەمکی (يەهودى) يان (جوولەکە) لە ناسنامەیەکی ئایینیەوە گۆڕدرا بۆ ناسنامەیەکی نەتەوەیی-ڕەگەزپەرستی، بەشێوەيەك كە وايكرد دژايەتيكردنى جوولەکە كە ناسراوەيە بە (دژايەتى سامى – معاداة السامية) تەنانەت لە غیابی جوولەکە خۆشيدا هەر بەردەوام بێت، كە ئەمە وەك ئایدیۆلۆجيايەك بۆ بەسياسييكردنى ئايينى جولەكە بەسوود بوو(١٨)، بەتايبەت كە لە سەردەمی هاوچەرخدا، ئەم ئایدیۆلۆجيايە وەک ئامرازێکی سیاسی لەلایەن ئەکتەرە جیاوازەکانى وڵاتانەەوە بەکاردەهێنرێت. بۆ نموونە لە ئەمريكا دیموکراتەکان و کۆمارییەکان یەکترى بە تێوەگلان لە دژايەتى سامى تۆمەتبار دەکەن. هەروەها هەر لە وڵاتەدا، ئەو ياسايانەى دەسەڵاتى فيدراڵى و ويلايەتەكان، كە تايبەتن بە ڕێگرييكردن لە دژايەتى سامی، بۆ بەئامانجگرتنى چالاکیيەكانی خوێندکارانی زانكۆ بەكاردەهێنرێن، وەک بەشێک لە هێرشی ڕەوتە کۆنەپەرستەكان بۆ سەر ئایدیا پێشکەوتنخوازكان لە بوارى پەروەردەى ئەم وڵاتەدا. نموونەی ترى، بريتييە لە بەکارهێنانی سياسى لەلایەن سیاسەتمەدارانەوە، وەك بەکارهێنانی گوتارى (دوو وەلائى – الولاء المزدوج) لەلایەن (دۆناڵد ترەمپ)، لەگەڵ بەكارهێنانى قەوانە باوەکان سەبارەت بە جولەکە و ماڵوسامانيان و پەیوەندییان بە سپی پێستە توندڕەوەکانەوە، هەروەها بەکارهێنانی گوتارى هاوشێوە لەلایەن (ئیلهان عومەر)ەوە سەبارەت بە (چڵێسی جولەکە) و (دوو وەلائيان). دژايەتى سامى ئامرازێکی ئایدیۆلۆجى چارەنووسسازە بۆ برەوپێدانى ناسیۆنالیزمی سپی پێستە توندڕەوەکان و يەكخستنیان، بەشێوەيەك كە (تیۆری جێگرەوەی گەورە) و تیۆرەکانی (پیلانگێڕی) سەبارەت بە هەژموونی جوولەکە بەسەر جیهاندا، گرووپە جیاوازەکانى ئەم ڕەوتە بەیەکەوە دەبەستنەوە(19).
وەك دەبينين، بەسیاسیکردنی ئایینی جوولەکە زۆربەى جار بەشێوازى ئیستغلالکردنی دەرەکی لەلایەن گرووپی ترەوە ئەنجامدراوە (وەک یۆنانیەکان، ڕۆمانييەكان، مەسیحییەکان، سیاسەتمەدارانی هاوچەرخ و ڕاسيستە سپیپێستەکان) وەک قۆچی قوربانی، یان ئامرازێکی سیاسی. ئەمە ئاماژەيە بۆ تایبەتمەنديیەکی ناوازە کە ناسنامەی ئایینی وەک چەکێک دژی گرووپەکە خۆى بەکاردەهێنرێت، لەجياتى ئەوەى بە پلەی یەکەم لەلایەن گرووپەکەوە خۆيەوە بۆ بەدەستهێنانی ئامانج و دەسەڵاتی ناوخۆیی بەکاربهێنرێت. ئەمەش ئەو دەگەيەنێت کە بەسیاسیکردنی ئایین هەمیشە پرۆسەیەکی ناوخۆیی نییە بۆ گرووپێك يان پێکهاتەیەکی ئایینی کە بەدوای دەسەڵاتدا دەگەڕێت. بەڵکو دەشێت پرۆسەیەکی دەرەكى ناشیرینکردن و بەشەیتانکردنیش بێت، کە ناسنامەی گرووپێکی ئایینی لەلایەن ئەکتەرى سیاسیی دەرەکییەوە بقۆزرێتەوە و بشێوێنرێت و بۆ مەرامى سياسيى و حزبى تايبەت، يان بۆ کۆکردنەوەی پشتیوانی جەماوەرى، يان بۆ بەلاڕێدابردنى ناڕەزایەتييەكانی کۆمەڵگا، یان پاساوهێنانەوە بۆ سیاسەتێكی جیاکاری بەكاربهێنرێت. ئەمەش ئاماژە بۆ مەترسييەكی قووڵ دەکات، كاتێك كە ڕێگە بدرێت دەستکاری ناسنامەی ئایینی پێکهاتەیەک بکرێت بۆ قازانجی سیاسی، چونکە دەتوانێت ببێتە هۆی پێشێلکردنی جددی مافەکانی مرۆڤ و هەڵاواردنی سیستماتیک دژى پێکهاتەکە خۆى يان بەكاربردنى بۆ قازانجى پێکهاتە و گرووپى دى .
٢- بەسياسيكردنى ئايينى مەسیحی:
لە مێژوودا، پەيوەندى ئاڵۆزى نێوان دەسەڵاتی ڕۆحی و دونيايى، لاهوتگەرایی سیاسی مەسیحی دەرگيرى ململانێيەكى قووڵكردووە. شاكارەكەی (سانت ئۆگستین) بە ناوی (شاری خودا) وەڵامێكی تاڵانييەكانی ڕۆما بوو لە ساڵی ٤١٠ز، ئەمەش بە داڕشتنی فەلسەفەیەک، کە جیاوازيى دەكرد لە نێوان (شاری خودا: كە تەرکیزى لەسەر ڕاستی خودایی و ڕزگاری هەمیشەییە) لەگەڵ (شاری مرۆڤ: كە پەیوەستە بە کاروباری زەمەنييەوە). ئەم چوارچێوە فەلسەفييە کاریگەری لەسەر بیرکردنەوەكانی دواترى ڕۆژئاوا هەبوو سەبارەت بە کایە جیاوازەکانی نێوان (کەنيسە و دەوڵەت)، گەرچى هەندێکجار تێكەڵ بەیەککتربوووبن. وەك عەقیدەی (دوو شانشینی) لای (مارتن لۆسەر) كە بەهەمان شێوە دوو ڕێگەی تەواوکەری يەكدى خستەڕوو کە خودا حوکمڕانيان پێدەکات: (شانشینی ڕۆحی: کە ئیمانی ناوەوە بەڕێوەدەبات) و (شانشینی زەمەنی: کە کاروباری دەرەوە لە ڕێگەی یاسا و حکومەتەوە بەڕێوەدەبات). هەروەها، (جۆن کالڤن) لە کاتێکدا كە جەختی لەسەر گوێڕایەڵی مەسیحییەکان بۆ دەسەڵاتی مەدەنی دەکردەوە، هاوكات جەختی لەسەر پێویستی دەسەڵاتی عەلمانی بۆ كۆتکردنی خراپەکارییەکانی مرۆڤ دەکردەوە(٢٠). ئەم ڕوانگە لاهوتییانە تیشک دەخەنە سەر لێکدانەوە جۆراوجۆرەکانی دەسەڵات لەناو ئایینی مەسیحیدا و مشتومڕە بەردەوامەکان سەبارەت بە سنوورە ڕەواکانی نێوان دەسەڵاتی ئایینی و عەلمانی.
لەسەردەمی هاوچەرخيشدا، (ناسیۆنالیزمی مەسیحی) کە بە تایبەت لە ئەمریکادا گەشەيسەندووە، هەوڵدەدات لە ڕێگەی بەها مەسیحییەکانەوە ناسنامەی نەتەوەیی پێناسە بکات، و زۆرجار بانگەشە بۆ فشاركردن و کاریگەریى دانانى ڕاستەوخۆی بیروباوەڕی ئایینی لەسەر یاساکان و سەرکردە سیاسیيەكان دەکات. ئەم ئایدۆلۆژیا سياسيیە هەوڵدەدات توخمەکانی (ڕەگەزپەرستی، قوربانیدان، دیدگاكانى قيامەتناسى) بۆ وێناکردنی نۆستالژييانەی ڕابردوویەک لەخۆبگرێت، کە گوایە ئومەى ئەمريكى لەلایەن سپی پێستە مەسیحیيەکانەوە حوكمكراوە(٢١). ئەم بزووتنەوانە بەسیاسیکردنی ڕوونی ئايينی مەسیحی بۆ گەیشتن بە ئامانجە سياسيى و نیشتمانی و کۆمەڵایەتییە تایبەتەکان نیشان دەدەن.
ڕيشەى ناسیۆنالیزمی مەسیحی دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆڵى ئەم ئایینە لە دامەزراندنی هەندێک لە کۆڵۆنیيەکانی ئەمریکا (وەک پیوریتانييەکان کە لە ستەم هەڵهاتبوون)، كە تا ئێستاش کاریگەرییەکانی لەسەر شۆڕشی ئەمریکا مشتومڕی لەسەرە. هەندێک لە باوکانى دامەزرێنەرى ئەمريکا مەیلی (الربوبيةDeism – )یان هەبووە (وەك: جێفرسۆن، فرانکلین، واشنتۆن) هەندێکی تريان پرۆتستانتی چالاکبوون. پرۆتستانتیزم کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر مێژوو و کولتوری ئەمریکا هەبووە، ئەمریکییە ئەفریقییەکان چالاکانە کەنیسەی پرۆتستانتی تايبەت بەخۆیان پێکهێناوە، بۆئەوەی ڕۆڵی سەرکردایەتی ئەخلاقی و سیاسی بگرنە ئەستۆ. هەروەها وەك (ماكس ڤيبەر) دەڵێت ئەخلاقی کارکردنی پرۆتستانتى کاریگەرییەکی زۆری لەسەر گەشەسەندنى سەمايەدارى هەبووە(٢٢).
لە ساڵانی شەستەکاندا دژایەتيكردنی عەلمانیەت و لەباربردن و ڕێكارەكانی جیاکردنەوەی کەنيسە و دەوڵەت (وەک قەدەغەکردنی نوێژ لە قوتابخانەکاندا) وزەی بە ڕاستڕەوە ئایینييەكان بەخشى، لە هەشتاكانيشدا چالاكى بە هەڵمەتەکانی هەڵبژاردنى کۆمارییەکانی (وەك: ڕیگان و بۆش) دابوو. زۆرجار بیروباوەڕی کەسی کاندیدە سیاسییەکان بە توندی كاريگەرى لەسەر پێگەى جەماوەرييان هەبووە (وەک دییزمی جێفرسۆن لە 1800، مۆرمۆنیزمی میت ڕۆمنی لە 2012، و گوتارە لاهوتییە ڕزگاریگەراييەكانی جێريمیا ڕایت لە 2008). هەروەها شەپۆلە بەرفراوانەکانی کۆچی کاسۆلیکەکان بۆ ئەمريكا، بەتايبەت کۆچبەرانی ئێرلەندی، ئەڵمانی و ئیتاڵی لە سەدەی ١٩ وسەرەتای سەدەی ٢٠دا، سەرچاوەى دژایەتی پرۆتستانت بووە بەرامبەر بە کاسۆلیک بەهۆی چۆنێتى وێناكردنى وەلائيان بۆ پاپا(٢٣).
لە شەڕە ناوخۆييەکانی یوگۆسلاڤیادا، (سلۆبۆدان میلۆسێڤیچ) هەرچەندە هۆگرى ئایین نەبوو، بەڵام باوەڕى مەسیحیەتی ئۆرتۆدۆکسی سڕبیای قۆستەوە بۆ برەوپێدانی ناسیۆنالیزمی توندڕەو، و عەقيدەى دروستکردنی (سڕبیای گەورە). كە (ئەفسانەی کۆسۆڤۆ)ی زیندووکردەوە و کەنیسەی ئۆرتۆدۆکسی سڕبیای بۆ کۆکردنەوەی پشتیوانی جەماوەرى بەکارهێنا، ململانێکانی خۆى وەک (دۆزێکی پیرۆز) نیشان دەدا و شوێنە ئاینییەکانی دەکردە ئامانج(٢٤).
لە ئەفریقا، توندڕەوی ئایینی هۆكاری نانەوەى توندوتیژی بووە، وەك: توندوتیژی تائیفی لەنێوان مەسیحییەکان و موسڵمانان لە (کۆماری ئەفریقای ناوەڕاست)، هەروەها بەکارهێنانی وێنەی مەسیح لەلایەن (سوپای موقاوەمەی پەروەردگار) لە (ئۆگاندا) بۆ پاساودانى كارە دڕندانەییەکانيان. هاوكات ڕەگەزپەرستی ئایینی لە (نەیجیریا) بووەتە هۆكاری ململانێی کوشندە لە نێوان مەسیحییەکان و موسڵمانان(٢٥).
كەواتە بەسیاسیکردنی ئایینی مەسیحی لە کاریگەری کولتووری و ئایدیۆلۆجى ورد و هەڵمەتەكانى هەڵبژاردن و كۆكردنەوەى پشتيوانى جەماوەرييەوە دەست پێدەکات (لە ئەمریکا) تا دەگاتە ئیستغلالکردنی ڕاستەوخۆى ئايين بۆ برەوپێدانى توندوتیژی ئێتنۆ-ناسیونالیستی (لە یوگۆسلاڤیا و بەشێک لە ئەفریقا). ئەمەش ئەوە دەردەخات کە دەكرێت ناناوەندێتى ئایین، یان پەیوەندی مێژوویی لەگەڵ دەسەڵاتی دەوڵەتدا، چۆنێتى ئامراز و شێوازەكانى بەسیاسیکردنەكەی لە قاڵب بدات. ئەو نموونانەی خرانەڕوو ڕشتێك لە بەسیاسیکردن نیشان دەدەن. لە ئەمریکا زۆرجار پەیوەندی بە ئیستغلالکردنی بەها کولتوورییەکان و کۆکردنەوەی دەنگى چەند توێژێكى تایبەت لە دەنگدەران هەیە، بەڕێكارگەلێكى وەك (پشكنينى ئەخلاقی کاری پرۆتستانتێتى، ڕاستڕەوى ئایینی، لێکۆڵینەوە لە باوەڕی کاندیدەکان بۆ هەڵبژاردن). هەرچى سەبارەت بە یوگۆسلاڤیا و بەشێک لە ئەفریقايە، ئەوا دۆخەكە بەرەو بەكارهێنانى ئامرازييانەی ڕاستەوخۆی ئايين بۆ ململانێ و توندوتیژييە ئێتنۆ-ناسیۆنالیستيەكان ڕويشتووە، سەرکردەکان چالاکانە يارييان بە ئەفسانە و دامەزراوە ئاینییەکان كردووە (وەك: میلۆسێڤیچ و ئەفسانەی کۆسۆڤۆ و سوپای موقاوەمەی پەروەردگار). ئەم نموونە جۆراوجۆرانە ئەوە پیشان دەدەن کە ڕەوشى باوى وڵات (وەك، ڕژێمە دیموکراسیەکان بەرامبەر بە ڕژێمە ستەمكارەکان، گرژییە نەتەوەییە مێژووییەکان، میراتی کۆلۆنیالیزم) بە شێوەیەکی بەرچاو چۆنیەتی بە سیاسیکردنی ئايينى مەسیحیەت و توندی ئاكامەکانی لە قاڵب داوە. ئەمەش واتاى ئەويە کە (بەسیاسیکردنی ئایین) دیاردەیەکی یەکپارچە نییە، بەڵكو دەرکەوتەکانی بە قووڵی ڕەگ و ڕیشەی لە مێژوو و سیستەمی سیاسی و بونيادى كۆمەڵايەتى و كەلتورى باودا هەیە. بەم شێوەیە دەشێت هەمان نەریتی ئایینی بۆ مەبەستی سیاسی زۆر جیاواز بەکاربهێنرێت، لە بانگەشەکردن بۆ چاکسازی کۆمەڵایەتییەوە تا پاساوهێنانەوە بۆ توندوتیژی جەماوەری.
٣- بەسياسيكردنى ئايينى ئيسلام:
لە بنەڕەتدا ڕەگ و ڕیشەی لاهوتی سیاسی ئیسلامی دەگەڕێتەوە بۆ بنەمای (السيادة الإلهية) بەواتاى ئەوەى كە حوكم تەنیا بۆ خودایە، بەجەختكردنەوە لەسەر ئەوەى کە دەسەڵاتی ڕەها لە هەموو كاروبارەکاندا، چ سروشتی و چ یاسایی، دەگەڕێتەوە بۆ خودا. ئەم باوەڕە بنەڕەتییە، لەدوای كۆچى دوايى پێغەمبەر موحەمەد (د.خ)، بووە هۆی وروژاندنى پرسیارێكی چارەنووسساز سەبارەت بەوەی كە؛ کێ لە دوای پێغەمبەر (د.خ) سەرکردایەتی سیاسی وەردەگرێت؟ زۆرینەی سوننە بە شێوەیەکی نەریتی جەختیان لەسەر ڕۆڵی (ئومەت – کۆمەڵگەی ئیمانداران) کردووەتەوە لە هەڵبژاردنی خەلیفەدا، خیلافەتیان وەک ئەرکێکی ئایینی بۆ حوکمڕانی بە یاسای خودايى (شەريعەت) سەیرکردووە نەک پێویستییەکی فريادڕەس. لە بەرامبەردا شیعە جەخت لەسەر چەمکی (ئیمامە بێ هەڵەکان) لە نەوەی پیرۆزى پێغەمبەر (د.خ) دەکاتەوە، کە پێیان وایە خاوەنی زانستی باتنی و مافی حەسرى سەرکردایەتكردنی سیاسین(٢٦). ئەم لێکدانەوە جیاوازانە بۆ وەرگرتنى دەسەڵات لە ناو ئیسلامدا، ئەوە دەخەنەڕوو کە شەرعیەتی ئایینی دەسەڵات زۆر وابەستەی ڕەوشى سياسى باو بووە و بەتوندى کەوتۆتە ژێر فشارى کێبڕکێ ناوخۆییە لاهوتی و مێژووییەكانەوە.
بەڕاى بەشێك لە توێژەران، ئيسلام هەر لەبناغەوە ئايينێكى سياسى بووە، بۆيە پەیوەندی نێوان ئایین و دەوڵەت لە ئیسلامدا بۆ سەرەتاى هاتنى ئەم ئايينە دەگەڕێتەوە، كاتێك پێغەمبەر (د.خ) دەوڵەتێکی لە مەدینە دامەزراند و سەرەتاى تێکەڵاوكردنێکی ناوازەی ئەو دوو کایەيەی داڕشت. بەتايبەت كە جاڕنامەی مەدینە (صحيفة المدينة) بناغەی بۆ قەوارەیەکی سیاسی فرەئایینی، لەژێر سەرکردایەتی ئەودا، دانا و بە خێرایی لە ڕێگەی فتوحاتەکانی سەرەتای ئیسلامەوە ڕووى لەفراوانبوون كرد. بەڵام دواتر دامەزراوەی (خیلافەت)، وەك پێشتر ئاماژەمان بۆيكرد، بووە تەوەرى يەكەمى بەسياسييكردنى ئايينى ئيسلام، كاتێك بووە هۆكارى دابەشبوونی تائیفی (سوننە، شیعە) و دروستبوونى ململانێى سیاسی و کێبڕکێ لەسەر بەدەستهێنانى دەسەڵاتی ئایینی. هەرچەندە زۆرجار مشتومڕ لەسەر بەكارهێنانى چەمکی (شورا) بۆ حوكمڕانى کراوە، بەڵام هەندێکجار لە بەرژەوەندی دەسەڵاتدارانی تاکڕەو پەراوێزخراوە، هەروەک چۆن سەردەمى ئومەویيەکان، چەمکی (القدر)ى پێشوەختەیان بۆ ڕەوایەتیدان بە حوکمڕانی خۆیان بەکارهێناوە و هەموو ياخيبوونێكيان لە دەسەڵاتيان بە گوناح لە قەڵەمداوە.
ئیسلامیی سیاسی، كە نموونەيەكى مۆدێرنى بە سياسييكردنى ئايينى ئيسلامە، وەک کاردانەوەیەک بەرامبەر بە ئیمپریالیزمی ڕۆژئاوا و هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی سەریهەڵدا. کەسایەتییە دیارەکانی وەک (حەسەن ئەلبەنا) دامەزرێنەری ئیخوان موسلیمین و (سەید قوتب) و (ئەبو ئەعلاى مەودودی) بانگەشەیان بۆ هێزى موسڵمانان ویەکگرتنيان لەژێر دەسەڵاتی شەریعەتدا دەکرد، زۆرجار لە بەرژەوەندی لێکدانەوەکانی خۆیان بۆ (شورا) دیموکراسی ڕۆژئاوایيان ڕەتدەکردەوە. لەم چوارچێوەيەشدا چەمکی (السيادة الإلهية)، كە پێشتر لەلايەن عەلی کوڕی ئەبو تالیب بەکارهێنراوە، لەلایەن (مەودودی و قوتب)ەوە سەرلەنوێ لە سەدەی بیستەمدا بەسیاسييکرایەوە، وەك پاساوهێنانەوەيەك بۆ بەدەستهێنننی دەسەڵاتى سیاسی و دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی(٢٧). شۆڕشی ئێرانى ١٩٧٩، بە ڕێبەرایەتی (خومەینی)، وەرچەرخانێکی گەورەی مەزهەبى (شیعەى دوانزە ئيمامى) بوو بەرەو بەسیاسیكردنى ئيسلام. كاتێك خومەینی ڕایگەیاند کە “ئیسلام بە هەموو ڕەهەندەکانییەوە ئایینی سیاسەتە”. بەبڕواى خۆى تیۆرەكەی سەبارەت بە (ویلایەتی فەقێ) بنەماى (السيادة الإلهية) بەرجەستە دەكات، كاتێك كە فەقيهێکی ساڵحی شیعە بەپێی شەریعەت دەوڵەت و کۆمەڵگا بەڕێوەببات، ئەمەش ڕاستەوخۆ لەگەڵ تيۆرى (سەروەری دیموکراسی) دژیەکە، تەنانەت لەناو ئيسلاميشدا هەندێكجار لەگەڵ چەمكى (شوراو) و (ولايەتى ئومەت) ناكۆكە.
بەگشتى دامەزراندنى دەوڵەتى ئايينى و جێبەجێکردنی شەریعەت لە ئامرازە سەرەكييەكانى بەسیاسیکردنی ئایینى ئيسلامن لەسەردەمى هاوچەرخدا، لە ديارترين نموونەكانی وەك: (ئێران) كە دوای شۆڕشی 1979 ڕژێمێكى تیۆکراسیی دامەزراندووە و فەقێ شیعەکان ڕۆڵی یاسادانەر لە زۆربەى كايەكانيدا دەبينن. هەروەها (سعودیە) كە شەریعەتى ئيسلامى كردووەتە یاساى وڵات و بەگشتی بەپێی مەزهەبی حەنبەلی پەيڕەويدەكات. لەكاتى هەڵگيرسانى شۆرشەكانى بەهارى عەرەبيشدا، بەكارهێنانى ئايين بۆ پاڵنان و ئاڕاستەكردنى هەندێك لە خۆپیشاندان و ناڕەزايەتييە جەماوەرييەكان نموونەيەكى ديكەى مۆدێرنى بەسياسييكردنى ئايينى ئيسلامن، کە زۆرجار لە دوای نوێژی هەینیيەوە دەستيان پێکراوە و لەلایەن حيزب و هێزە ئیسلامییە ڕێکخراوەکانەوە بۆ بەديهێنانی ئەجێندای حزبی ئیستيغلالکراون، لەهەندێك حاڵەتيشدا بووەنەتە هۆی ململانێی توند و جەمسەرگیری کۆمەڵایەتی و تەنانەت هەڵگيرسانى شەڕی ئەهليش(٢٨). هەڵبەت لێرەدا قسە لەسەر ڕەوايەتى ئەو شۆڕش و خۆپيشاندان و ناڕەزايەتييە جەماوەرييانە نييە، كە زۆربەى كات دژى ڕژێمگەلێكى عەرەبى سەركوتكار و ناديموكراتى بوون، بەڵام مەبەست ئاماژە كردنە بۆ حاڵەتەكانى ئيستيغلالكردنى هەندێك لەو خۆپيشاندانانە لەلايەن حيزب و ڕێكخراوى ئيسلامييەوە بۆ بەديهێنانى ئامانجى حزبى و سياسى نائايينى وەك نموونەى بەسياسييكردنى ئايينى ئيسلام. سەرەڕاى ئەمەش پەرەسەندنى هەندێك حيزب و بزاوتى هەژماركراو لەسەر ئيسلامى سياسى بۆ گرووپ و رێكخراوى چەكدارى لەچوارچێوەى ئەوەى بە (سەلەفييەتى جيهادى) ناسراوە، وەك (قاعيدە، داعش) نموونەى ديكەى هاوچەرخى بەسياسييكردنى ئايينى ئيسلامن.
گەشەسەندنی مێژوویی ئیسلامیی سیاسی، نيشاندەرى هەوڵێکی بەردەوامە بۆ سازاندنی نێوان عەقیدەی ئایینی و دەسەڵاتی سیاسی، كە زۆرجار لەڕێگەی دووبارە لێکدانەوەی دەق و چەمکە بنەڕەتییەکانى (وەک: شورا، قەدەر و حاکمیيەت)ەوە بووە. سەرهەڵدانی ئیسلامیی سیاسی مۆدێرن وەڵامێکی ڕاستەوخۆيە بۆ گۆڕانکارییە جیۆپۆلەتیکیەکان (هاتنى ئیمپریالیزمی ڕۆژئاوایی، ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، پشتيوانى هەندێك لە زلهێزە ڕۆژئاواييەكان بەتايبەت ئەمريكا بۆ بەشێك لە ڕژێمە ستەمكارەكانى وڵاتانى عەرەبى و ئيسلامى). هەموو ئەمە تیشک دەخاتە سەر بەكارهێنانى ئایین وەک ئایدۆلۆژیایەکی سیاسی کە تواناى سەرلەنوێ ڕاڤەكردنەوە و خۆ گونجاندنى لەگەڵ ئاڵنگارييە هاوچەرخەكاندا هەبێت. بۆيە تێگەیشتن لە ئیسلامیی سیاسی، وەك جۆرێكى مۆدێرنى بەسيياسيكردنى ئايينى ئيسلام، تەنیا بە شرۆڤەکردنی ئامانجە ڕاگەیەندراوەکانی نابێت، بەڵکو دەبێت شيكارى ورد بۆ ئەو لێکدانەوە ستراتیجییانەش بكرێت کە بۆ شەرعیەتدان بەو ئامانجانە بەکاردەهێنرێن. لێرەدا مشتومڕە و لێکدانەوە ناوخۆییە جۆراوجۆرەکانى ناو بیری سیاسی ئیسلامی وەک (عەقڵگەرايیەکان) بەرامبەر بە (دەقگەراييەکان) زۆر گرنگن، چونکە سروشتى جێيناكۆكى دەسەڵاتی ئایینی و بوونى هەوڵی بەردەوام بۆ سەپاندنى هەژموونی ئایدیۆلۆجی بەناوى ئايينەوە ئاشکرا دەکەن، کە ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر نموونەكانى بەسياسييكردنى ئايينى ئيسلامى لە ئێستادا هەيە.
٤- بەسياسيكردنى ئايينى بودايى:
هەرچەندە ئایینی بودايى (البوذية) جەخت لەسەر بەزەیی و ناتوندوتیژی (ئەهیمسا) دەکاتەوە، بەڵام نموونەی مێژوویی و هاوچەرخ لەسەر بەكارهێنانى بۆ پاساودانى توندوتیژی هەیە، وەك نموونەى بەسياسييكردنى ئەم ئايينە، كە زۆرجار لەلايەن هێزە سیاسی و ناسیۆنالیستييەكانەوە ئەنجامدراون. هاوكات هەندێک لە دەقەکانی (مەهایانا) پاساو بۆ (کوشتن لەپێناو ڕزگارکردنی ژیان) دەهێننەوە. لەسەردمى شانشینە بوداییەکانی سەربە مەزهەبى (تێراڤادا)، كە لە كۆنترین مەزهەبە سەرەکییەکانی ئایینی بوداییە، پاشاكان بە شێوەیەکی نەریتی بەرگریکار و پارێزەری ئایینی بودايى بوون، بەتايبەت لە باشوور و باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. ڕووخانی ئەم شانشینانە لە سەردەمی کۆلۆنیالیزمدا بووە هۆی ئەوەى كە باوەڕدارانى بودايى بەقووڵى هەستی دروستبوونى مەترسی لەسەر ئايينەكەيانيان لەلا دروستببێت، بەشێوەيەك كە هانيدان پەرە بە ناسیۆنالیزمی بودایی بدەن(٢٩). بەتايبەت لە هەندێك لەو وڵاتانەى كە لەسەردەمى هاوچەرخدا لەم ناوچانە دروستبوون و ئایینی بودایيان بە ئایینی فەڕمی خۆیان ناساندووە و پشتیوانی و پاراستنی دەوڵەتیان بۆ دابینکردووە، وەك (بوتان، کەمبۆدیا، میانمار، سریلانکا…).
لە میانمار (بورما) ڕژێمی سەربازی (ئەنجوومەنی ئاشتی و گەشەپێدانی دەوڵەت) لەساڵانى ١٩٨٨-٢٠١١ بۆ شەرعیەتدان بە حوکمڕانیەکەی، ناسیۆنالیزمی بودایی بۆرماى بەرەوپێش برد و هانی گۆڕینی زۆرەملێی ناسنامەى ئايينى کەمینەکانی دا. لە ئێستاشدا زۆربەى پێشێلکاريیەكانی مافی مرۆڤ لە ميانمار لەسەر بنەمای نەتەوەیی و بەناوی ئایینی بودایيەوە ئەنجام دەدرێن، و ڕاهيبەكانى ئەم ئايينە پاڵنەريانن. (بزووتنەوەی 969) و (ماباتا) و ڕاهيبە بوداييەکانی وەک (ویراتوو) بە ئاشكرا هانی بزووتنەوە ناسیۆنالیستيەکانی دژە موسڵمانان دەدەن. كە ئەمە تەواو ناكۆكە لەگەڵ پرۆسەی بەناو گواستنەوەی دیموکراسی لە میانمار. لە وڵاتى سریلانکا، تۆمارە مێژوويەکانی (مەهاڤامسا) سەرچاوەى بەرەوپێشچوونى ناسیۆنالیزمی بودایی سینهالیی بوون، كە سریلانکايان وەک (دوورگەیەکی بودایی) نیشان دەدا و ڕەوایەتييان بە توندوتیژی دژی تامیلەکان دەدا (وەك: گێڕانەوەكانی شا دوتوگامۆنو). دوای سەربەخۆیی، سیاسەتی جیاکاری و بەشداریکردنی ڕاهيبە بوداييەکان لە سیاسەتدا، بووە هۆی هەڵگيرسانى شەڕی ناوخۆيى و توندوتیژی دژی تامیلەکان و موسڵمانەكان. گرووپەکانی وەک (بۆدو بالا سێنا – BBS) هانى كارى ئاژاوەگێڕی دژە موسڵمانەكان دەدەن. لە تایلەند، نوێنەرایەتیکردنی دەوڵەت بۆ ئایینی بودايى وەک ئایینی فەڕمی دیفاکتۆ، بووەتە هۆی گرژی لەگەڵ پەیڕەوکەرانی ئایینەکانی تر. لە ژاپۆن لە کاتی جەنگی دووەمی جیهاندا، ئەدەبیاتی بودایی ژاپۆنی پشتگیری لە هەوڵەکانی جەنگ و كارى خۆكوژيى دژى دوژمنان دەکرد، ڕەوایەتی بەو وتەيە دەدا “یەکێک بکوژە تا زۆر کەس بژین” لەپێناو بەرقەراركردنی ئاشتی. بە نزیکەيى سەرجەم پەرستگا بوداييەکان لەوكاتەدا لەگەڵ ڕەوتى بەسەربازیکردنى ژاپۆندابوون(٣٠).
بە سیاسیکردنی ئایینی بودايى، بە تایبەتی لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، شێوازێك لە بەسياسييكردنى ئايين ئاشکرا دەکات، کە تێیدا ئایینێکی نەریتی و ناتوندوتیژ بەشێوەيەك لێکدەدرێتەوە كە پاساو بۆ ئەجێندای ناسیۆنالیستی و توندوتیژی دژی کەمینەکان بهێنێتەوە. زۆرجار ئەمە کاتێک ڕوويداوە کە گرووپێکی ئایینی باڵادەست ناسنامەى خۆى یان خاکە پیرۆزەکەی وەک (جێى مەترسی) هەست پێكردبێت، بەمەش لەناو باوەڕدارانيدا برەوى بە دەمارگيرى داوە بەتايبەت بۆ عەقيدەكانى وەك (پیرۆزکردنی ڕەچەڵەكى پاک) و (پاوانکردنی خاکى زياتر). ئەمە ئەو دەگەيەنێت کە هیچ ئایینێک لە بنەڕەتدا لەبەردەم بەسیاسیکردن یان ئیستغلالکردن بۆ مەبەستی توندوتیژی سياسى پارێزراو نييە. زۆرجار پرۆسەکە پێناسەکردنەوەی سنوورى (پیرۆزييەکان) و وێناكردنەوەى ناسنامەی (دوژمن) لەخۆدەگرێت، کە تێیدا (ئەوی دی) لە مرۆڤ بوون دەخرێت تاكوو پاساو بۆ شەڕانگێزی لەدژى بهێنرێتەوە. ئەم دیاردەیە بە تایبەتی کاتێک جێی نیگەرانییە کە ببێتە هۆی پێشێلکردنی مافی مرۆڤ و پاکتاوی ئەتنی. ئەمەش ئاماژەيە بۆ چۆنێتى بەکارهێنانى گێڕانەوە ئایینييەكان لە گوتارە سیاسیيەكاندا، وەك ئامرازێكى گرنگى بەسياسييكردنى ئايين.
٥- بەسياسيكردنى ئايينى هیندۆسی:
ديارترين شێوازى بەسياسييكردنى ئەم ئايينە بريتييە لە دەركەوتنى ناسیۆنالیزمی هیندۆسی (هیندۆتڤا)، كە وەك ئایدۆلۆژیایەکی سیاسی هەوڵدەدات هیندستان بكاتە نەتەوەیەکی تەواو هیندۆسی (هیندۆس ڕاشترا). ئەم ئایدۆلۆژیایە لەسەر ئايدياى (خۆدێکی هیندۆسی یەکپارچە) و (گۆڕینی کەمینە ئایینییەکانى دى بۆ هندۆسى) بەتایبەت كەمينە موسڵمانان و مەسیحییەکان بنیات نراوە، کە زۆرجار ئەم كەمينانە وەک هەڕەشە بۆ سەر ناسنامەی نەتەوەیی هندۆسى وێنا دەکات(٣١).
ڕەگ و ڕیشەی (هیندۆتڤا) دەگەڕێتەوە بۆ هەريەك لە لێكەوتەكانی فاشيزمى ئەوروپى سەردەمى کۆڵۆنیالیزم، و بزووتنەوە فەندەمينتاڵيزمەكانى بوژاندنەوەی هیندۆسی، و پەرەپێدانە هزرييەكانی چەمکی هیندۆسی لەلایەن چەند بيرمەندێكى وەك (ڤینایاک دامۆدار ساڤارکار)ەوە. كە بەهۆى هەموو ئەمانەوە لە بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی-ئاینییەوە بۆ هێزێکی سیاسی پەرەيسەند. لە ئێستادا ئایدیۆلۆجیای سیاسی دامەزرێنەر و بزوێنەری پارتی (بەهاراتیا جاناتا – BJP)یە. كە ئێستا گەورەترین پارتی سیاسی هیندستانە، و بە سەرۆکایەتی نارێندرا مودی سەرۆک وەزیران لەم وڵاتەدا پارتی دەسەڵاتدارە. زيادبوونى پێگەى جەماوەرى ئەم پارتە لەم ساڵانەى دواييدا، هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ پاشەكشێكردنی پێگەى پارتی (كۆنگرێسى هندى) و داخورانى ڕێکارە دیموکراسیيەکان، کە بۆشایی بۆ بەرژەوەندى برەوسەندنى ئایدیۆلۆجیای ناسیۆنالیستی هیندۆسی فەراهەمكرد. (هیندوتڤا) پێڕەوە عەلمانییە دامەزراوەیيەكانی لە هیندستان قۆستۆتەوە، بەتایبەت ئەوەى پێى دەوترێت سیاسەتى دەستێوەردان و ياساى مەدەنى يەكگرتوو، بۆ وروژاندنی نیگەرانييەكان سەبارەت بە هاووڵاتیبوون لە هندستان. ئەم پارتە زۆر بە وردى كار لەسەر بە سیاسیيکردنى ناسنامەی هیندۆسی دەكات، بە ئیستغلالکردنی بيرۆكەى هەبوونی (هەڕەشە) لەسەر ئەو ناسنامەيە، گوايە سەرچاوەى ئەم هەڕەشەيە سیاسەتەكانى (عەلمانييەتی ساختە)يە كە نازى زۆر بە (کەمینەکان) دەدات. هاوكات ناسیۆنالیزمی هیندۆسی زۆر بە وردى خۆی لەگەڵ مۆدێرنیتەدا گونجاندووە، لەڕێگاى بەکارهێنانی میدیای گشتی (ڤیدیۆ، شریتی دەنگی، تەلەفزیۆنی حكومى) بۆ بڵاوکردنەوەی بنەما ئایدۆلۆژیيەکەی و بەنيشتيمانيکردنی پرسە هيندۆسييە خۆجێییەکان (وەک: كێشەى پەرستگای ئەیۆدیا). هەروەها بە وریاییەوە مامەڵە لەگەڵ ئاروزووى بەکاربەری و فراوانبوونی بازاڕەکان دەكات(٣٢).
ناسیۆنالیزمی هیندۆسی لە سەردەمی (نارێندرا مودی)دا بە سەردەمی (ياساكانى جیم کرۆو) لەساڵانى هەشتاكانى سەدەى ١٩ لە ئەمریکا بەراورد دەکرێت، كە ئامانجی پەراوێزخستنی موسڵمانانی هیندستانە لەسەر بنەمای ئایین، هاوشێوەی پەراوێزخستنی ئەمریکییە ڕەشپێستەکان لەسەر بنەمای ڕەگەز(٣٣). شێوازەکانی پەراوێزخستن بریتین لە یاساکانی هەڵاوێردن (وەک: ياساى زەوتکردنی ئۆتۆنۆمی کشمیر، یاسای هەموارکردنەوەی مافى هاووڵاتیبوون کە موسڵمانەكان لەم مافە بەدەر دەکات، یاساکانی ڕێگريكردن لە جیهادی خۆشەویستی و هاوسەرگیرى بۆمەبەستى گۆڕينى ئايين)، لەگەڵ هاندانى توندوتیژی ميللى (وەک لەسێدارەدانی موسڵمانەكان لەدەرەوەى ياسا و لەناوبردنی موڵک و ماڵ بە فەرمانی دەوڵەت). ئەمە وێڕاى بەگەڕخستنى گوتارێكى زۆر بەرفراوان لە دژايەتيكردنى موسڵمان و مەسيحييەكان، و بەكارهێنانى چەند ئەفسانەيەكی وەک “ڕێزگرتن لە مانگا” بۆ دژایەتی کەمینەکان و پشتیوانی هیندۆسەکان و لادانی سەرنج لەسەر پرسە کۆمەڵایەتییە ناوخۆییە هەنووكەييەکان. جگە لەوەش ڕێکخراوە باوەڕدارەكانى هیندوتڤا، کە هەندێکیان لەسەر بنەماى نیمچە سەربازیی ڕێکخراون، ڕێكارە دیموکراسیيەکان پشتگوێ دەخەن و هەندێکیان داوای دووبارە نووسینەوەی دەستووری هیندستان لەسەر بنەمای دەقە نەریتییەکانی هیندۆسی دەکەن(٣٤)، هاوكات لە چەندين كارى ئاژاوەگێڕى و توندوتیژی تائيفی تێوەگلاون، كە کاریگەریى قووڵی لە تێكدانى یەکانگيری کۆمەڵایەتى لە هیندستاندا هەيە(٣٥). بەگشتى هەردوو سەردەمی ياساكانى جیم کرۆو لە ئەمریکا و نارێندرا مودی لە هیندستانى ئێستادا، زۆربەى جار دەسەڵاتی دادوەری لە پاراستنى مافی کەمینەکان لە بەرامبەر دەسەڵاتی زۆرینە و پێشێلكارييەكانيدا دەستەوسان بووە.
بەسیاسیکردنی ئایینی هیندۆسی ئەوە دەردەخات کە چۆن دەكرێت ناسنامەیەکی ئایینی باڵادەست بەگەڕبخرێت بۆ دروستکردنی دەوڵەتێک بەپێى ناسنامەى نەتەوەیی- ئایینی زۆرینە، کە دەبێتە هۆی جیاکاری سیستماتیک و توندوتیژی دژی کەمینەکان. هاوتەریبی ئەم ئەزموونە لەگەڵ ئەزموونى ياساكانى جیم کرۆو تیشک دەخاتە سەر نەخشێکی جیهانیی لە چۆنێتى بەکارهێنانی ناسنامە (ئاینی یان ئيتنی) بۆ دروستکردنی هاووڵاتی پلە دوو، تەنانەت لە چوارچێوەی دیموکراسیشدا. ئەمەش ئەوە دەگەيەنێت؛ کاتێک کە بەسیاسیکردنی ئایین لەگەڵ حوکمڕانی زۆرینەدا یەکدەگرێتەوە، مەترسییەکی بەرچاو لەسەر بەها لیبڕاڵى و دیموکراتییەکان و مافەکانی مرۆڤ و هەماهەنگی کۆمەڵایەتی دروستدەکات. ئەوەش نیشان دەدات کە چۆن دەشێت پرۆسەی دیموکراسی بۆ بەدامەزراوەییکردنی جياكارى و هەڵاواردن بڕووخێنرێت، هەروەها تیشک دەخاتە سەر ناسکی مافەکانی کەمینە ئايينييەکان، کاتێک ناسنامەی ئایینی زۆرينە وەک چەکێکی کۆنترۆڵکردنی سیاسی بەکاربهێنرێت. هەموو ئەمانش لێكەوتەى مەترسيدارى بەسياسييكردنى ئايينن جا لەهەر كوێيەك بێت.
كۆتايى و دەرئەنجام:
بەسیاسیکردنی ئایین، دیاردەیەکی جیهانی ئاڵۆز و بەردەوامە، كە گەلێك جار تێگەیشتنە ئاساییەکانی مۆدێرنەى ئاوەژووکردووەتەوە. ئەم دياردەيە تەنیا کاریگەرییەکی بێگەردی ئیمان نییە لەسەر ژیانی گشتی؛ بەڵکو زۆربەيجار دەستکاریکردنی ستراتیجی و بە ئەنقەستی بیروباوەڕ و دامەزراوە و ناسنامە ئاینییەکانە بۆ بەدەستهێنان مەرامى تايبەتى و چەسپاندنی دەسەڵاتی سیاسی. كارلێكى مێژوویی نێوان دەسەڵاتی ئایینی و سیاسی، لەگەڵ چەمکە مۆدێرنەکانی وەک (چەکدارکردنی ئایین) و (ئاینی سیاسی)، جەخت لەسەر پێویستییەکی قووڵی مرۆڤایەتی بۆ مانا و ڕزگاری دەکاتەوە، کە دەشێت لەلایەن هێزە سیاسییەکانەوە بقۆزرێتەوە و بۆ مەرامى ديكەى نائايينى و سياسى ئاڕاستە بکرێتەوە، لەڕێگاى چەند ئامرازگەلێكى وەك ئایدیۆلۆجياى ئايينى و پارتى ئايينى و دەوڵەتى ئايينى و ڕژێمى ئايينييەوە.
پيادەكردنە جۆراوجۆرەکانی ئەم دیاردەیە بەسەر زۆربەى ئایینەكاندا (جوولەکە، مەسیحی، ئیسلام، هیندۆسی و بودايى)، خاڵە لەيەكچووە هاوبەشەکان لەسەر ئەم دياردەيە دەخەنەڕوو؛ وەک بەكارهێنانى هێما و چەمکە ئایینییەکان بۆ سوودى سياسى و کۆکردنەوەى پشتيوانی جەماوەرى و گەيشتن بە دەسەڵات و شەرعیەتپێدانى، و پاساودانى توندوتیژی، و پتەوکردنی باڵادەستى زۆرينەيەك دژى كەمينەيەك و… بەڵام هاوكات خاڵە جياوازەكانى نێوان ئەزموونە جۆراوجۆرەكانى ئەو دياردەيەش دەخاتەڕوو، بەشێوەيەك كە بەسياسييكردنى ئەوە دەسەلمێنێت كە پرۆسەى بەسياسييكردنى هەر ئايينێك تەواو كاريگەرە بە ڕەوشى سياسى وئابورى و کۆمەڵایەتی و كەلتوريى ئەو ناوچە و وڵاتەى كە ئەم پرۆسەيەى تيا پيادە دەكرێت، بەهۆى جياوازى میراتی مێژوو و سیستەمی سیاسی و داینامیکە کۆمەڵایەتی و كەلتورييەكانى وڵاتانەوە.
لەسايەى نموونە پراكتيكييەكانەوە، بۆمان دەركەوت كە بەسیاسیکردنی ئایین سروشتێكی پارادۆکسئامێزى هەيە، چونكە لە کاتێکدا كە دەتوانێت بزوێنەرێکی سەرەکی توندوتیژی و جەمسەرگیری و پێشێلکردنی مافی مرۆڤ و پاشەكشێكردنی دیموکراسی بێت، لەهەمان كاتدا لە هەندێک بارودۆخدا دەتوانێت هێزێک بێت بۆ یەکگرتنی کۆمەڵایەتی و ڕێنمایی ئەخلاقی و بەرەنگاربوونەوەی نادادپەروەری و ستەمى سياسى، بەڵام زۆربەى جار دەرئەنجامە نەرێنييەكانى لە دەرئەنجامە ئەرێنييەكانى زياتر بووە.
دەرئەنجامە قووڵە كەلتورى و کۆمەڵایەتییە نەرێنييەکانی بەسیاسیکردنی ئایین، هەر لە هاندانى گوتارى توندوتيژييەوە تا ململانێی بەربڵاو و جياكارى و هەڵاواردن، تەحەددای بنەڕەتين بۆ پرەنسیپەكانى دیموکراسی و مافەکانی مرۆڤ، پێویستی بە تێگەیشتنى ورد و مامەڵە لەگەڵکردنی وریایانەيە. کاتێک ئایین وەک ئامرازێکی سیاسی بەکاردەهێنرێت، دەتوانرێت توانا سروشتييەكەى بۆ یەکگرتنی کۆمەڵایەتی، وەرگڕێنرێت بۆ پەرەپێدانی دابەشبوون و پەراوێزخستن و توندوتیژی.
لەم دیمەنە ئاڵۆزەدا، دەشێت برەودان بە چوارچێوە نێودەوڵەتییەکانی وەك مافی مرۆڤ و بەديهێنانى عەدالەتى جيهانى، و پەروەردەکردنی کۆمەڵگا لەسەر بەهاكانى يەكدى قبوڵكردن و لێبوردەيى، و سازدانى گفتوگۆی بەردەوامى نێوان پێکهاتە ئاینییەکان و دامەزراوە سیاسییەکان و کۆمەڵگەی مەدەنی، دەشێت هەموو ئەمانە كاريگەرييان بۆ كەمكردنەوەى لايەنە نەرێنييەكانى بەسياسييكردنى ئايين هەبێت، لەپێناو هێشتنەوى ئايين وەك مۆتيڤى بەديهێنانى ئاشتی و دادپەروەری، نەک ئامرازى نانەوەى ململانێ و ستەمکردن.
پەراوێز و سەرچاوەکان:
(١) سەبارەت بە زاراوەى (بە سياسييكردن) لەڕووى زمانييەوە بڕوانە ئەم فەرهەنگانە لەم بەستەرانە:
Politicization noun – Definition, pictures, pronunciation and usage notes, Oxford Advanced Learner’s Dictionary, accessed on (24/9/2025) at:
https://www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/english/politicization
Politicization Definition & Meaning, Merriam-Webster, accessed on (14/8/2025) at: https://www.merriam-webster.com/dictionary/politicizations
Politicization, definition in the Cambridge English Dictionary, accessed on (14/8/2025) at: https://dictionary.cambridge.org/us/dictionary/english/politicize
(٢) د.عابد خالید رەسول، دەروازەیەک بۆ زانستى سیاسەت، ئەکادیمیاى هۆشیارى و پێگەیاندنى کادیران، سلێمانى، ٢٠١٢، ل ل ١٦-٢١.
(3) Claudia Wiesner (ed.), Rethinking Politicisation in Politics, Sociology and International Relations, Trento & Copenhagen: Palgrave Studies in European Political Sociology, 2021), p 43.
(4) Claudia Wiesner, Politicisation and Democracy: The Consequences of Contingency, (Cogitatio Press: Politics and Governance – Open Access Journal, Vol. 13, 2025), accessed on (24/9/2025) at:
https://www.cogitatiopress.com/politicsandgovernance/article/view/9723
(٥) سەبارەت بە ئەم پێناسانە بڕوانە: منال جرود، مفهوم تسييس الدين، موقع الموسوعة اﻟﺴﻴﺎﺳﻴّﺔ كتبت في ١٩/7/2025، تأريخ الزيارة في (٢٦/٩/2025)، على الرابط الآتي:
https://political-encyclopedia.org/dictionary/مفهوم%20تسييس%20الدين
(6) Carolina Ivanescu (2010): Politicised religion and the religionisation of politics,
Culture and Religion: An Interdisciplinary Journal, Vol. 11, No. 4, December 2010, pp 309-310.
(7) Scott W. Hibbard, Religion, Politics, and Nationalisms, Berkley Forum, March 30, 2022, accessed on (24/9/2025) at:
https://berkleycenter.georgetown.edu/responses/religion-politics-and-nationalisms
(8) Kathryn Echele, Weaponization of Religion: The Manipulation of Religion in the Pursuit of Political Power in Yugoslavia and Syria, Senior Theses ,International Studies, Fordham Research Commons, Fordham University, Spring 2023, pp 13-14.
(9) Prof. Anastasia Mitrofanova & Prof. Sharyl Cross, Politicization of Religion from a Global Perspective, A special issue of Religions, 1 October 2021, accessed on (25/9/2025), at: https://www.mdpi.com/journal/religions/special_issues/politi_rel
(10) Kathryn Echele, Op. Cit., p 15.
(11) Luca Ozzano, Religious fundamentalism and democracy, Politics and Religion Journal, Vol. 3, No.1, June 2009, pp 128-129.
(12) Tamás Nyirkos, Patriotism as a Political Religion: Its History, Its Ambiguities, and the Case of Hungary, Religions – open access journal, Vol. 14, issue 1, January 2023, pp 2-3.
(13) Pew Research Center, Many Countries Favor Specific Religions, Officially or Unofficially, accessed on (16/8/2025), at:
https://www.pewresearch.org/religion/2017/10/03/many-countries-favor-specific-religions-officially-or-unofficially/
(14) م.د. محمد علي محمد بحر العلوم، التنظيم الدستوري لمكانة الدين في الدولة – دراسة مقارنة، مجلة كلية القانون والعلوم السياسية في الجامعة العراقية، العدد (13)، كانون الثاني ٢٠٢٤، ص 250.
(15) Angelina E. Theodorou, In 30 countries, heads of state must belong to a certain religion, Pew Research Center, accessed on (25/9/2025), at:
https://www.pewresearch.org/short-reads/2014/07/22/in-30-countries-heads-of-state-must-belong-to-a-certain-religion/
(16) Aernout J. Nieuwenhuis, State and religion, a multidimensional relationship: Some comparative law remarks Free, International Journal of Constitutional Law, Vol. 10, Issue 1, January 2012, p 157.
(17) Nadeem Karkabi, Jewish Religious Nationalism in Israel and the Racist Exclusion of Palestinians, Berkley Forum, August 6, 2021, accessed on (26/9/2025), at:
https://berkleycenter.georgetown.edu/responses/jewish-religious-nationalism-in-israel-and-the-racist-exclusion-of-palestinians
(18) Mika Ahuvia, Judaism, Jewish history, and anti-Jewish prejudice: An overview, The Stroum Center for Jewish Studies, accessed on (26/9/2025) at:
https://jewishstudies.washington.edu/about-us/
(19) Lili Levi, Politicizing Antisemitism amidst Today’s Educational Culture Wars, Lewis & Clark L. Review, Vol. 27.4, 2024, pp 1190-195.
(٢٠) چورچ سباين، تطور الفكر السياسي، الهيئة المصرية العامة للكتاب، الكتاب الثاني، ص ص ٨٨-٩١، والكتاب الثالث، ص ص ٦٠- ٧٠.
(21) Laura Silver, Comparing Levels of Religious Nationalism Around the World, Pew Research Center, accessed on (26/9/2025) at:
https://www.pewresearch.org/global/2025/01/28/comparing-levels-of-religious-nationalism-around-the-world/
(٢٢) ماكس فيبر، الأخلاق البروتستانتية وروح الرأسمالية، ت: محمد علي مقلد، مركز الانماء القومي، بيروت، ص ص ٥- ١٤.
(٢٣) منال جرود، المصدر السابق.
(24) Kathryn Echele, Op. Cit., pp
(٢٥) أ. د. حمدي عبد الرحمن حسن، نحو اقترابات آمنة: جدلية دور الدين في بناء السلام في أفريقيا، مركز الأهرام للدراسات السياسية والاستراتيجية، تأريخ في (٢٦/٩/2025)، على الرابط الآتي:
https://acpss.ahram.org.eg/News/17810.aspx
(٢٦) رجب البنا، الشيعة والسنة واختلاف الفقه والفكر والتاريخ، دار المعارف، القاهرە، ٢٠٠٥، ص ص ١١-١٤.
(٢٧) د. محمد جميح، تسييس المقدس وتقديس المسيس، مؤسسة مؤمنون بلا حدود، تأريخ الزيارة في (٢٦/٩/2025)، على الرابط الآتي:
https://www.mominoun.com/articles/تسييس-المقدس-وتقديس-المسيس-في-التاريخ-الإسلامي-A-5426
(٢٨) الزواوي بغورة، تسييس الدين والثورات في الحاضر الإسلامي، مجلة التفاهم، المجلد (14) العدد (51)، سلطنة عمان، ٢٠١٦، ص ص ٦٩-٧٤ .
(29) Eva Chappus, Buddhist Nationalism: Rising Religious Violence in South Asia, University of Denver – Undergraduate Research Journal, Volume 4 Issue 2, 2023, .
(30) Andrew Bartles-Smith and Others, Buddhism and International Humanitarian Law, Taylor & Francis, London & New York, 2024, pp 36-38.
(٣١) د. ظفرالإسلام خان، حركة القومية الهندوسية.. وكيف غيرت الحياة السياسية الهندية وهمّشت المسلمين، ﻣﻨﺼﺔ إدراك اﻟﻤﻌﺮﻓﻴﺔ، أوراق ﻤﻌﺮﻓﻴﺔ، ٢٠٢٢ ، ص ص ٣٨ – ٤١.
(32) Anuja Bose, Hindutva and the Politicization of Religious Identity in India , Journal of Peace, Conflict and Development, Issue 13, February 2009, pp .
(33) Ashutosh Varshney and Connor Staggs, Hindu Nationalism and the New Jim Crow, accessed on (28/9/2025) at:
https://www.journalofdemocracy.org/articles/hindu-nationalism-and-the-new-jim-crow/
(34) Khalid Ansari, Hindu Nationalism in Theory and Practice, Project of Master, submitted in the Graduate School of Duke University, 2016, p. 87.
(٣٥) راجيب نيوبان، صعود القومية الهندوسية: الأسباب والمآلات، ت: حسين محمد نعيم الحق ، مؤسسة وعي: تأريخ الزيارة في (٢٨/٩/2025)، على الرابط الآتي:
https://wa3efoundation.net/Post/article/hindus
