هەورامان فەریق

وزەی ناوەكی و ڕێككەوتننامەی بەرجام

وزەی ناوەكی كۆماری ئیسلامیی ئێران زیاتر بە ڕێككەوتننامەی بەرجامدا دەناسرێتەوە. پلانی گشتگیری هاوبەشی كردەیی كە بە فارسی پێ دەگوترێت برنامەی جامع اقدام مشترك (برجام) یان ڕێككەوتنی وزەی ناوەكی، ڕێككەوتنێكی نێودەوڵەتی بوو كە لە نێوان وڵاتانی گروپی 5+1 (ئەمریكا، ڕووسیا، چین، فەڕەنسا، بەریتانیا و ئەڵمانیا) و ئێران كە لە ڕێككەوتی 14/7/2015 و لە شاری ڤییەننای نەمسا ئەنجام كرا.  ڕێككەوتنەكە لەسەر بنەمای بڕیاری 2231ی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەكگرتووەكان دەنگی لەسەر درا. ئەم دانووستانانە بە یەكێك لە دوورودرێژترین دانووستانە نێودەوڵەتییەكان هەژمار دەكرێت كە لە ساڵی 2013 دەستیان پێكرد و تا 2015 درێژەی كێشا. بە گوێرەی دەقی ڕێككەوتنەكە كە وەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران لە دووتوێی 123 لاپەڕەدا بە زمانی فارسی بڵاوی كردووەتەوە. ئێران گەرەنتی دەدا كە پرۆگرامە ناوەكییەكەی ئاشتیخوازانەیە. لایەنەكانی بەرامبەر چاوەڕوانی ئەوەن كە جێبەجێكردنی ئەم پرۆگرامە بە ئاڕاستەی ئەرێنی ئاشتی و ئاسایشی ناوچەیی و نێودەوڵەتی هەنگاو دەنێت و ئێران جەخت دەكاتەوە كە لە ژێر هیچ دۆخێكدا بە دوا گەڕان، پەرەپێدان یان بەدەستهێنانی چەكە ناوەكییەكانەوە نابێت.

كورتەیەك سەبارەت بە دۆسیەی وزەی ناوەكیی ئێران

گرنگە سەرەتا بزانین، بەهۆی ململانێ و ناكۆكی لە مێژینەوەی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست و مەترسی بڵاوبوونەوەی چەكی كۆكوژ، پێش بەرجام، ڕێككەوتنێكی دیكە بەناوی زۆن لە ئارادابووە. ئەو ڕێككەوتنە ناوی زۆن (Zone) یان ناوچە بوو؛ كە بریتی بوو لە ڕێككەوتنێك لە ژێر ناوی “ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست، ناوچەیەك خاڵی لە چەكە كۆكوژەكان). بیرۆكەی دامەزراندنی ئەم زۆنە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1974 و گروپی ئاسایشی ناوچەیی و كۆنتڕۆڵی چەك (ACRS) لە دەیەی 90ی زایینی و هەنگاوە نافەرمییەكانی جنیڤ لە دەیەی 2010 ^([1]). بەڵام ئەو ڕێككەوتنە شكستی هێنا و مایەوە بەرجام كە ئامانج لێی بریتی بوو لە كەمكردنەوەی توانای ئێران لە دروستكردنی چەكی ناوەكی و درێژكردنەوەی كاتی خۆدەربازكردن – واتە ئەو كاتەی كە ئێران پێویستییەتی بۆ كۆكردنەوەی مادەی لەتكردنی پێویست بۆ چەكی ناوەكی ـ بۆ ساڵێك لە بری كەمكردنەوەی گەمارۆكان و هاوكاریی ئاشتیخوازانەی نێودەوڵەتی ناوەكیی لەگەڵ ئێراندا. بەڵام ئامانجی زۆن (ناوچە) رزگاربوونی تەواوەتی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست بوو لە چەكی كۆكژ كە 22 دەوڵەتی دەگرتەوە بە ئیسرائیلیشەوە .

سەرەتای نیگەرانییەكانی وڵاتانی ڕۆئاوا لە پرۆگرامی ناوەكیی ئێران دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2003. ڕێگاچارەیەك لەسەر بنەمای دانووستان لە لایەن فەڕەنسا، ئەڵمانیا، بەریتانیا لەگەڵ نوێنەری باڵای كاروباری نێودەوڵەتی و سیاسەتڕێژیی ئاسایشی یەكێتی ئەوربا پێشنیاز كرا. پرۆسەكانی بەرجام و زۆن شانبەشانی یەكتر لە ماوەی كۆنفرانسی پێداچوونەوەی ڕێككەوتتنامەی بڵاونەبوونە (2010) بەرەو پێشەوە دەبران. دواجار لە دوای دوانزە ساڵ لە مانگی حەوتدا وڵاتانی چین، فەرەنسا، ئەڵمانیا، كۆنفدراسۆنی ڕووسیا، ئەمریكا و بەریتانیا (E3/EU+3)  لەگەڵ ئێراندا لەسەر بەرجام ڕێككەوتن^([2]). بەڵام هەر ئەو ساڵە كۆنفرانسی پێداچوونەوە لەسەر پرسی (ناوچە) شكستی هێنا.

لە ڕووی مێژووییەوە یەكەم پرۆگرامی ناوەكیی ئێران لە ساڵی 1957 بە پشتیوانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ژێر ناوی (ناوەكی بۆ ئاشتی) دامەزرا^([3]). بە ڕوودانی شۆڕش لە ساڵی 1979 كە لەگەڵ خۆیدا پەیامی دژە ڕۆژئاوایی هەڵگرتبوو، مشتومڕی پرسی وزەی ناوەكیش دەستی پێكرد. لە سەردەمی كابینەی موحەمەدی خاتەمیدا (2005-1997)، ڕوانینی چاكسازیخوازەكان بە ئاڕاستەی گفتوگۆ بوو لەگەڵ ڕۆژئاوا. دەوڵەتی خاتەمی لە ساڵی 2003 لە ژێر ڕێككەوتننامەی پارسیدا و بەئامانجی كەمكردنەوەی بەریەككەوتنەكان و گەرەنتی بەرژەوەندییە ئابوورییەكان، پیتاندنی یۆرانیۆمی هەڵپەسارد. لە بەرامبەردا، باڵە بناژووخوازەكان بەتایبەت ئەنجومەنی پاسەوانی و  پیاوانی ئایینی دژی وەستانەوە. بۆیە هەرجۆرە گفتوگۆیەك بەتایبەت بەرجام جگە لە لایەنە تەكنیكییە ورد و زانستی و هەستیارییەكەی، لەڕووی سیاسییەوە بەردەوام یەكێك لە خاڵە جێی ناكۆكەكانی نێوان بناژووخوازەكان و چاكسازیخوازەكانی ئێران بووە و بناژووخوازەكان تا ئەم چركەساتەی دوای جەنگی 12 ڕۆژە لەگەڵ ئیسرائیل بەتوندی دژی ئەم ڕێككەوتنە وەستاونەتەوە و هەرچی سەركزی و شكستی كۆماری ئیسلامییە دەدەنە پاڵ ئەو ڕێككەوتنە و لایەنگرەكانی.

لە لایەكیترەوە، خۆبەدوورگرتنی ئەمریكا لە بەفەرمیناساندنی مافی پیتاندن لە ژێر ڕێككەوتننامەی ڕێگریكردنی پەرەسەندنی چەكە ناوەكییەكان (NPT)، گفتوگۆكانی پەك خست و پەرچەكرداری زیاتری بناژووخوازەكانی بەدوادا هات. ئەم ڕووداوانە ڕیگەیان بۆ سەرۆكایەتی مەحمود ئەحمەدی نەژاد (2013-2005)، واڵا كرد كە بە سیاسەتێكی توند دەناسرێتەوە. ناوبراو دەستی بە پیتاندنی یۆرانیۆم كردەوە و پێشنیازەكانی ڕۆژئاوای ڕەتكردەوە و دەستی بە كێشانی هوتافی هێرشبەرانە و دژە ئیسرائیلی كرد. ڕێبازەكەی ئەو لەگەڵ باوەڕ و گوتاری بناژووخوازەكانی بەتایبەت سوپای پازداراندا یەكی دەگرتەوە و سەربەخۆیی ناوەكی وەك هێمای بەرگری خستە ئەولەوییەتەوە. تا ساڵی 2013، گەمارۆكان ئێرانیان لە پەلوپۆ خست. گەمارۆكانی نەتەوە یەكگرتووەكان، ئەمریكا و ئەوروپا هەناردەی نەوتی ئێرانیان بۆ نیوە كەم كردەوە، 100 ملیار دۆلاری ئێران دەستی بەسەردا گیرا و هەڵاوسانی سەدا 60 و دابەزینی سەدا 40 بەهای تمەن. ئەم ڕووداوانە بوونە هۆی هەڵبژاردنی حەسەنی ڕۆحانی وەك سەرۆك كۆماری چاكسازیخواز. گفتوگۆكان لە ژێر كاریگەری حەزەرەكانی ڕێبەری ئێراندا دەستی پێكرد. دانووستانەكان بەرجامی لێكەوتەوە. لە مانگی دووی ساڵی 2016 گەمارۆكانی سەر ئێران لابران. بەڵام ئاستەنگە نێوخۆیی و دەرەكییەكانی ئێران سەبارەت بە وزەی ناوەكی ئێران كەم نەبوون. ئاژانسی وزەی ئەتۆم ناوبەناو ئێرانی بە پابەندنەبوون بە بڕگەكانی ڕێككەوتن تۆمەتبار دەكرد. هوتاف و هەڕەشەكان و گۆڕانكاری و ئاڵۆزییەكانیش ناوچەكەش بێكاریگەر نەبوون. بەتایبەت كێشە و ململانێكانی ئێران لەگەڵ ئیسرائیل.

بە لای ئەمریكییەكان و بەتایبەت تڕەمپەوە، بەدەستهێنانی چەكی ناوەكی لە لایەن ئێرانەوە هێڵی سوورە و یەكێكە لە هەستیارترین و گرنگترین پرسەكانی جێی مشتومڕی كۆماریخواز و دیموكراتەكان بەتایبەت لە كاتی بانگەشەكانی هەڵبژاردندا. تڕەمپ بەرجام بە یەكێك لە خراپترین و بێواتاترین ڕێككەوتنەكانی دەزانێت كە بەسەر ئەمریكادا تێپەڕیوە و بۆیە لە نزیكترین كاتدا لێی هاتە دەرەوە. لە بەرامبەردا دیموكراتەكان بە ڕێككەوتنێكی كاریگەریان بۆ سەر سەقامگیری ناوچەكە و جیهان لێك داوەتەوە و هەر لەم هەفتەیەدا بوو كە جۆن كێری ئاماژەی بەوە كرد كە چوونەدەرەوەی ئەمریكا لە ڕێككەوتنی بەرجام هۆكاری سەرەكی ئەو جەنگەی نێوان ئیسرائیل و ئێرانە^([4]).

ساڵی 2018 دۆناڵد تڕەمپ لە ڕێككەوتنەكە هاتە دەرەوە و بەرجام شكستی هێنا. شكستەكە واتایەكی زۆری هەبوو. یەكێك لە واتاكانی، نائومێدبوونی ئەو كەسانە بوو كە باوەڕیان وابوو پابەندبوونی باراك ئۆباما بە دیپلۆماسی و زاڵبوونی حەسەن ڕۆحانی بەسەر توندڕەوەكاندا، یەكەم هەنگاو بوو بە ئاڕاستەی ئاشتییەكی پایەداری نێوان ئێران و ئەمریكا. كە تەنانەت تڕەمپ لە خولی یەكەمی سەرۆكایەتییەكەیدا نەیتوانی بەری پێ بگرێت. دوای ڕۆحانی، ئیبراهیم ڕەئیسی دەستی بە درێژەدان بە سیاسەتی بناژووخوازەكان كردەوە و دۆخەكە خراپتر لە جارانی لێهاتەوە. بە مردنی ڕەئیسی، مەسعود پزشكیان سەرۆك كۆماری نوێ ملی بە دانووستانی نوێ دایەوە، چونكە چاكسازیخوازەكان پشتیوانی لە زیندوكردنەوەی دانووستانەكان دەكەن. هەڵبەت بناژووخوازەكان بە هیچ جۆرێك لە هەڵوێستی خۆیان پاشەكشێیان نەكردووە و گفتوگۆ لەسەر توانا بەرگرییەكانی وڵات بەلایانەوە هێڵی سوورە^([5]). دوابەدوای جەنگەكە هەم سەرۆكایەتی كۆماری ئێران و هەم ئەنجومەنی شورای ئیسلامی بڕیاری ڕاگرتنی هەرجۆرە پەیوەندی و هاوكارییەكی ئێرانیان لەگەڵ ئاژانسی وزەی ناوەكی دا.

هەڵوێستی بناژووخوازەكان سەبارەت بە گفتوگۆ لەسەر وزەی ناوەكی

سەرانی شۆڕش بە دروشمی (نە ڕۆژهەڵات، نە ڕۆژئاوا، كۆماری ئیسلامی)، لە دوای چوار دەیە لە گرتنەدەستی دەسەڵات، نەیانتوانی خۆیان سەبارەت بە پەیوەندییەكانیان و مامەڵەیان لەگەڵ ڕۆژئاوا یەكلایی بكەنەوە. بناژووخوازەكان و بەتایبەت ڕێبەری باڵا هیچكات متمانەی تەواوەتیان بە ئەمریكا و ڕۆژئاوا نەبووە و هەمیشە بەچاوی گومانەوە سەیری هەرجۆرە ڕێككەوتنێكیان كردووە لەگەڵ ئەمریكادا و دانووستانیان لەگەڵیدا بە هێڵی سوور زانیوە. بۆیە (جگە لەم دانووستانانەی چەند مانگی ڕابردوو)، هەمیشە دانووستانەكان ناڕاستەوخۆ و لە ڕێگەی نوێنەرایەتی بەرژەوەندییەكانی ئێران و ئەمریكاوە لە وڵاتی سێیەم ئەنجام دراون. ئەوە جگە لە لایەنێكی دیكەی پشتی پەردەی ڕێككەوتنەكان كە ئیسرائیلە و ئێران تەنیا وەكو قەوارەیەكی ناشەرعی دەیناسێت و ئامادە نەبووە دان بە هەبوونیدا بنێت و لەگەڵیدا دابنیشێت.

بەم هەموو تەمومژەوە، ئاسۆی ڕێككەوتنەكەش لێڵ و ناڕوون بووە. تەنانەت ئەوكاتەی كە كابینەی حەسەنی رۆحانی سەرپەرشتی دانووستانەكان دەكەن و پرۆسەكە دەگەیەننە ئەنجام، ڕێبەری باڵای كۆماری ئیسلامی لە نامەیەكدا، سەرۆك كۆمار لە مەترسییەكانی ئەم ڕێككەوتنە ئاگادار دەكاتەوە. لە دەقی نامەكەدا كە ناونیشانەكەی بریتییە لە (دانپێدانانی مەرجدار) و هەشت خاڵی تێدا خراوەتەڕوو، چەندە سوپاسی لیژنەكانی دانووستانەكانی بەرجام دەكات، هێندە سوپاسی ڕەخنەگرەكانی. ئەو، جەخت لەسەر دوژمنایەتی بەردەوامی ئەمریكا و نیازخراپییەكەی دەكاتەوە و هاوكات مێژووی پڕ لە دووبەرەكینانەوە و پشتیوانی ئەو وڵاتە لە دیكتاتۆرەكانی سەردەم و ڕژیمی تاوانباری زایۆنی بەبیر دەهێنێتەوە. ناوبراو هەروەها ڕەفتاری ئەمریكا لە دانووستانەكاندا بە درێژەپێدەری زنجیرەی فێڵبازانە و دوژمنكارانەی ئەو وڵاتە دژ بە ئێران پێناسە دەكات.

هەروەها ئاماژە بە وریایی ئێرانییەكان دەكات لە پاراستنی بەرژەوەندییەكان و جێبەجێكردنی داواكارییەكانی ئێران و جەخت لەسەر لایەنە تەكنییەكانییەكانی وەك پیتاندنی یۆرانیۆم و هەڵگرتنی سزاكان و گەمارۆكان دەكاتەوە. ناوبراون، دان بە دوو لایەنی دەقی دانووستانەكاندا دەنێت. یەكێكیان ناڕوونییە لە خاڵەكانی ڕێككەوتن كە لە خاڵە تەمومژاوییەكاندا، ڕاڤەی لایەنی بەرامبەر ڕێگەپێدراو نییە و هەموو ئەم ئاڵۆزی و تەمومژانە لە دەقی بەرجام، گومانی بەردەوام لە بێبەڵێنی، لادان و فێلبازی لایەنەكانی بەرامبەر بەتایبەت ئەمریكا، وەها دەخوازێت كە لیژنەیەكی بەهێز، بەئاگاو و زیرەك، بۆ بەدواداچوونی پێشكەوتی كارەكان و بەڵێنەكانی لایەنی بەرامبەر و بەرجەستەبوونی خاڵەكانی ڕێككەوتن، پێك بهێنرێت^([6]).

خاڵە گرنگەكانی ڕێككەوتننامەی بەرجام

ئەوەی لە دانووستانەكان بەرهەم هات ڕێككەوتنێكی دوور و درێژی ورد و پڕ لە تەمومژ بوو كە زیاتر لە 500 خاڵی لەخۆ دەگرت. ڕێككەوتنەكە، بە دیباجە و دەروازەیەك دەست پێدەكات كە 16 خاڵە. بەشی دووەم، ورد و درشتی پرسی ناوەكی و سەنترفیوژەكان ڕوون دەكاتەوە. بەشی سێیەم، باسی بنكەی ئەراك و ئاوی قورسە. بەشی چوارەم، تایبەتە بە شەفافیەت و هەنگاوی متمانەساز. بەشی پێنجەم، لە 33 لقی سەرەكی و خاڵی لاوەكیدا، جەخت لەسەر گەمارۆ و سزاكان دەكاتەوە كە بە گوێرەی بڕیارەكانی ئەنجومەنی ئاسایش لە ساڵانی 2006 تا 2015 دەركراون. بەشی كۆتایی بەرنامەی جێبەجێكاری بەرجام و ڕێكارەكانی چارەسەركردنی ناكۆكییەكان ڕوون دەكاتەوە. ئەمە جگە لە هاوپێچەكانی ڕێككەوتنەكە كە تیایاندا بۆ نمونە سەرجەم ئەو كەس و كۆمپانیایانەی كە دەبێت لە لیستی گەمارۆكاندا بهێنرێنە دەرەوە؛ لەگەڵ هەندێك بابەتی دیكەی وەك هاوكارییەكانی نێوانیان، كۆمسیۆنی هاوبەش و بەرنامەی جێبەجێكردن  خراونەتەڕوو.

پرسی بنەڕەتی گفتوگۆكان هەر لەسەرەتاوە پیتاندنی یۆرانیۆم، دەستڕاگەیشتنی تیمەكانی چاودێری ئاژانس، لابردنی گەمارۆكانی سەر ئێران بوون. بەڵام بەرزكردنەوەی تا لەسەدا 20 و هەڵگرتنی 10000 كیلۆ یۆرانیۆم بە ڕێژەی نزم، ڕۆئاوای نیگەران كرد. بەرجام ئەو نیگەرانییانەی ڕەواندەوە كە ئێران بۆ بەدەستهێنانی ڕەوایەتی بەرنامە ناوەكییەكەی لە ژیر (NPT) دا پێ ڕازی بوو. ئێران هەڵگرتنی یۆرانیۆمی پیتێنراوی بۆ 97% (بۆ 300كیلۆ) دابەزاند وپیتاندنی بۆ ماوەی 15 ساڵ لە 3.67% سنووردار كرد كە بۆ راكتۆرە ناسەربازییەكانی بەكاربهێنرێت^([7]). هەروەها سەنترفیوژە كردارەكییەكانی لە نەتەنز تا ساڵی 2026 بۆ 5060 كەم كردەوە كە نزیكەی 20000 كەم بوویەوە و توانای پیتاندن خاو دەكردەوە. هەر بە گوێرەی ڕێككەوتنەكە، ئاژانس دەستڕاگەیشتنێكی بێوێنەی بۆ بنكە ناوەكییەكانی وەك نەتەنز و فۆردۆ بۆ ڕەخسا، كامێرەكانی ئاژانیس جێگیر كران و پرۆتۆكۆلی هاوپێچی بۆ سەردانی لەپڕی تیمەكانی جێبەجێ كرد. ئێران هەروەها ڕاكتۆی ئەراكی بۆ ڕێگری لە بەرهەمهێنانی پلۆتۆنیۆم دیزان كردەوە.

لە بەرامبەردا، ئەوەی ئێران بەدەستی هێنا، كەمكردنی بەرچاوی گەمارۆكانی نەتەوە یەكگرتووەكان، یەكیەتی ئەوروپا و ئەمریكا بوو. ئێران هەناردەكردنەوەی نەوتی دەست پێكردەوە و 50 تا 100 ملیار دۆلاری پارە بلۆككراوەكانی ئازاد كران و بەسترایەوە بە سیستمە داراییە جیهانییەكانی وەك سویفتەوە. لە هەمووی گرنگتر، بەرجام مافی ئێرانی بۆ هەبوونی بەرنامەیەكی ناوەكیی ناسەربازیی لە ژێر NPT  بە فەرمی ناساند كە سەركەوتنێكی دیپلۆماسی بوو. هەروەها لە ماوەی سەرۆكایەتی یەكەمی تڕەمپدا نەتوانرا پشتیوانی ئەنجومەنی ئاسایشی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ گەڕاندنەوەی گەمارۆكان لەسەر بنەمای “ڕێكارەكانی ماشە” بەدەست بهێنێت و هەندێك لەو دەستكەوتانە بۆ ئێران بە پارێزراوی مانەوە. هەر ئەوەی كە تڕەمپ و لایەنگرانی نەیانتوانی ئەو ڕێكارانە چالاك بكەنەوە، خۆی دەستكەوتێكی گەلێك گرنگ بوو. ماشە كە لە دەقی ڕێككەوتنەكەدا بە “ڕێكارەكانی چارەسەری ناكۆكی” هاتووە، ئامرازێكە كە ڕێگە بە وڵاتانی ئەندامی ڕێككەوتنەكە دەدات كە لە حاڵەتی سەرپێچی پابەندییەكانی ئێرانەوە، ڕێڕەوی فەرمی بۆ گەڕاندنەوەی گەمارۆ نێودەوڵەتییەكان دەست پێبكەنەوە. ڕێڕەوە لە بڕگەكانی 36 و 37 بەرجامدا ڕوون كراوەتەوە.[1]

ئەنجامی بەرجام

ئاڵۆزبوونی دۆخەكە و تێكچوونی پەیوەندییەكانی ئیران و ڕۆژئاوا لە لایەك و ئێران و ئاژانس لە لایەكیترەوە بۆ پێش سەرۆكایەتیی پزشكیان دەگەڕێتەوە. كێشەكان لەوكاتەوە زیاتر بوون كە ئاژانسی وزەی ئەتۆم لە ساڵی 2019 بە دواوە گومانی خستەسەر پابەندییەكانی ئیران بە بەڵێنەكانی و سەرهەڵدانی پرسی موشەكە بالیستییەكانی ئێران و جەختكردنەوەی تڕەمپ لەسەر دانووستانی نوێ. ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ناوەكی بە بەردەوامی ڕاپۆرتەكانی خۆی سەبارەت بە پیتاندنی زیاتری یۆرانیۆم^([8])، ڕێگریی ئێران لە دەستڕاگەیشتنی تیمەكانی ئاژانس^([9])، نەبوونی چاودێری ئاژانس بەسەر چالاكییە ناوەكییەكانی ئێران، لێكردنەوەی كامێراكانی چاودێری^([10])، بەرزكردنەوەی ئاستی پیتاندن^([11]) و كۆگاكردنی یۆرانیۆم بۆ 8 هێندەی ئاستی ڕێككەوتن^([12]) لەسەركراوی بڵاو دەكردەوە و ڕۆژئاواش بە نیگەرانییەوە چاودێری دۆخەكەیان دەكرد. تا كار گەیشتە ملدانی ئێران بە دەستكردنەوە بە دانووستانی نوێ. دانووستانەكانی ئەم دوواییە هەنگاوی باشیان بڕی. بەڵام لە كۆتا قۆناغەكانیدا، گومانەكان بەسەر متمانەدا زاڵ بوویەوە. تا ئەم چەند مانگەی كۆتایی و بەدیاریكراوی لە كۆتایی مانگی ئایاردا كە گرۆسی بە ئاشكرا پایەندنەبوونی ئێرانی بە خاڵەكانی ڕێككەوتننامەكە ڕاگەیاند و ئیسرائیل و هەندێك لە سەرچاوەكانی وڵاتانی ڕۆژئاوا باسیان لە نزیكبوونەوەی ئێران دەكرد لە دروستكردنی بۆمبی ناوەكی^([13]) و بەمشێوەیە ناكۆكییەكان ئاگری شەڕیان خۆش دەكرد. ئێرانیش ڕاپۆرتی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ناوەكی ڕەت كردەوە كە لە ڕێككەوتی 31/5/2025 ڕایگەیاند كە ئێران ڕێژەی پیتاندنی یۆرانیۆمی بەرز كردووەتەوە⁾[14]⁽.

لە نێو كۆبوونەكانی ئەمجارەدا، دۆناڵد تڕەمپ ڕۆڵی یەكلاكەرەوەی دەبینی. ئەو بە ئومێدەوە سەیری ڕێڕەوی گفتوگۆكانی دەكرد. بەڵام ڕووداوەكانی جەنگی غەزە و هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر پرۆكسییەكانی ئێران لە ناوچەكە كاریگەرییەكەییان لەسەر ڕێڕەوی گفتوگۆكان هەبوو. ئەوەبوو لە دوای چاوپێكەوتنی پێش هێرشی ئیسرائیلدا بێهیوابوونی خۆی ئاشكرا كرد و زەنگی سەرەتای هەڵگیرسانی جەنگ لێدرا. ئێستا كە جەنگی 12 ڕۆژە كۆتایی هاتووە، دیسانەوە ڕۆژئاوا و تڕەمپ داوای دەستپێكردنەوەی بێمەرجی گفتوگۆكان دەكەنەوە و ئێرانییەكان لەم ساتەدا هەم گفتوگۆكان ڕەت دەكەنەوە، هەم دەستڕاگەیشتی چاودێرانی ئاژانس بە پێگە ناوەكییەكان. وادیارە “حكایت همچنان باقی است!”.

[1] – رضا سپهری، مکانیسم ماشه چیست و اگر فعال شود چه سرنوشتی در انتظار ایران است؟، بی بی سی فارسی، https://www.bbc.com/persian/articles/cn0qrn80d7wo ڕێككەوتی دواسەردان 6/7/2025

[1] https://app.unidir.org/fa/timeline/2010s/rayznyhay-ghyrrsmy-2013-2014-dr-glywn-w-zhnw  The United Nations Institute for Disarmament Research (UNIDIR) ، ڕێككەوتی دوا سەردان 28/6/2025

[2] Chen Zak Kane and Farzan Sabet [eds] (2021) “From the Iran nuclear deal to a Middle East Zone? Lessons from the JCPOA for an ME WMDFZ”, UNIDIR, Geneva, Switzerland. https://doi.org/10.37559/WMDFZ/2021/JCPOA1 . P.2.

[3] – Nuclear Power in Iran, World Nuclear Association, https://world-nuclear.org/information-library/country-profiles/countries-g-n/iran ڕێككەوتی دواسەردان 1/7/2025

[4] – جان کری به ترامپ تاخت/ همه‌چیز از خروج ترامپ از برجام شروع شد، ايسنا، https://shorturl.at/pwDC4 ، ڕیككەوتی دوا سەردان 1/7/2025.

[5] Iran’s Revolutionary Guards Draw Line Ahead of US Talks: Military Capabilities ‘Not Up for Negotiation’, Kurdistan24, https://www.kurdistan24.net/en/story/835112, ڕێككەوتی دواسەردان 1/7/2025

[6]  نامه رهبر انقلاب به رئیس‌جمهور درباره الزامات اجرای برجام، دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آيت‌الله‌العظمی سيدعلی خامنه‌ای (مد‌ظله‌العالی) – مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، https://farsi.khamenei.ir/message-content?id=31168

[7] ISIS Analysis of JCPOA (LEU Cap, Civil Nuclear Benefits, JCPOA Fundamental Goal), By Institute for Science and International Security, https://isis-online.org/isis-reports/isis-analysis-of-jcpoa ڕێككەوتی دواسەردان 1/7/2025

[8] Iran tells UN it will boost uranium enrichment capacity, DW, https://www.dw.com/en/iran-tells-un-it-will-boost-uranium-enrichment-capacity/a-44078775 ڕێككەوتی دواسەردان 1/7/2025

[9] Iran cuts UN nuclear monitor’s access, DW, https://www.dw.com/en/nuclear-program-iran-cuts-un-watchdogs-access/a-56645358, ڕێككەوتی دواسەردان 1/7/2025

[10] Iran removes nuclear site monitoring cameras: UN, DW, https://www.dw.com/en/iran-removes-nuclear-site-monitoring-cameras-says-un-watchdog/a-62082574, ڕێككەوتی دواسەردان 1/7/2025

[11] Iran ramps up uranium enrichment, DW, https://www.dw.com/en/iran-ramps-up-uranium-enrichment-in-latest-nuclear-breach/a-50336501 ڕێككەوتی دوا سەردان 2/7/2025

[12] Iran stockpiled uranium at nearly 8 times the limit — UN, DW, https://www.dw.com/en/iran-stockpiled-enriched-uranium-at-nearly-8-times-the-limit-un/a-53701845, ڕێككەوتی دواسەردان 1/7/2025

[13] How close is Iran to getting a nuclear bomb? Andreas Illmer, DW, https://www.dw.com/en/iran-nuclear-bomb-uranium-natanz-israel-attacks-donald-trump-iaea-v3/a-72918689, ڕێككەوتی دواسەردان 1/7/2025

[14] IAEA warns Iran has upped enriched uranium production, DW, https://www.dw.com/en/iaea-warns-iran-has-upped-enriched-uranium-production/a-72744504 ڕێككەوتی دواسەردان 1/7/2025