د. یاسین عزەم

ژیاننامەی كەسیی و سیاسی موسەوی بەر لە شۆڕشی ساڵی 1979ی گەلانی ئێران

میر حسێنی موسەوی خامنە، لە 2ی ئازاری 1942، لە شارۆچكەی خامنە، سەر بە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژهەڵات لە خێزانێكی تورك زمان لەدایكبووە. باوكی كە ناوی میر ئیسماعیل موسەوییە لە شاری تەبرێز یەكێك لە بازرگانەكانی فرۆشتنی چا بووە. موسەوی لە شارۆچكەی خامنە ژیانی منداڵی بەڕێكردووە. دوای تەواوكردنی قۆناغی ئامادەیی، خانەوادەی موسەوی دەچنە تارانی پایتەخت، لەوێ بەردەوام دەبێت لەسەر خوێندن و لە زانكۆی نەتەوەیی ئێران لە تاران لە بەشی ئەندازیاری تەلارسازی وەردەگیرێت، دواتریش لە هەمان زانكۆ بڕوانامەی ماستەر بەدەست دەهێنێت و وەك یەكێك لە كادیرەكانی زانكۆ لە وتنەوەی وانە بەردەوام دەبێت.

موسەوی لە میانی خوێندنی زانكۆیی، “ئەنجومەنی ئیسلامیی زانكۆی میللیان”ی لەگەڵ هاوڕێكانی دامەزراند، دوای تەواوكردنی زانكۆ لەگەڵ هەمان ئەو هاوڕێیانەی زانكۆی، كۆمپانیای سەمەرقەندیان دامەزراند. كۆمپانیاكە بووە شوێنی كۆبوونەوەی دەنگە ناڕازی و ئۆپۆزسیۆنەكانی دەسەڵاتی شاهەنشاهی لە ئێران. محەمەد عەلی ڕەجایی یەكێك بوو لە هاوڕێ نزیكەكانی، لەگەڵ چەند هاوڕێیەكی دیكەی وەك عەبدول عەلی بازرگان و عەلی خامنەیی، پێش شۆڕش بەردەوام لە ململانێدا بوون بۆ دژایەتیكردنی دەسەڵاتی پەهلەوی لە ئێران.

 لە ساڵی1969 لەگەڵ زەهرا ڕەهنەوەرد، كە كچی یەكێك لە دەرەجەدارە سەربازییەكانی شاهەنشاهی و یەكێك لە خوێندكارانی بەشی پەیكەرسازی بوو، هاوسەرگیری كرد. ڕەهنەوەردیش لەو ساڵانەدا یەكێك لە قوتابییە ناسراوەكانی عەلی شەریعەتی بوو، كە لە خەباتی دژ بە حكومەتی پەهلەوی چالاك بوو.

موسەوی بە یەكێك لە دامەزرێنەرانی بزووتنەوەی مسوڵمانان لەسەر تەرزی سۆسیالیستی دادەنرێت، هەربۆیە بە لایەنگری چەپەكانی ئێران لەو قۆناغەدا لەقەڵەم دەدرا. لە ڕاستیدا لە حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو بیرو باوەڕی چەپ لە ئێران لەوپەڕی برەوی خۆیدا بوو، عەلی شەریعەتی كە بیرمەندێكی ئێرانی بوو، بەوە ناسرابوو كە پشتگیری لە چینی هەژار و كەمدەرامەت دەكرد و دژایەتی ئیمپریالیزمی دەکرد، كە چەپەكان لەو قۆناغە بانگەشەیان بۆ دەكرد، ئەوەش كاریگەری هەبوو لەسەر بڵاوبوونەوەی لە ناو چینی خوێندەواری ئێرانیدا.

بەهۆكاری چالاكییە سیاسییەكانییەوە، دەزگای هەواڵگری ساواك، هێرشی كردە سەر كۆمپانیای سەمەرقەند و تەواوی ئەندامانی كۆمپانیاكە بە میرحسێن موسەویشەوە دەستگیر كرد. موسەوی دوو جار لە لایەن دەزگا ئەمنییەكانی ئیرانەوە دەستگیر دەكرێت، دواتر لە ساڵی 1977، لەگەڵ خێزانەكەی كە پێشتر لە ئەمریكا ژیابوو، سەفەری ئەمریكا دەكات بە مەبەستی خۆ حەشاردان لە دەزگا ئەمنییەكانی ئێران. بۆ ماوەی نزیكەی ساڵێك لەو وڵاتە دەمێنێتەوە. پێش گەڕانەوەی ئایەتوڵڵا خومەینی بۆ ئێران بە ماوەیەكی كەم، موسەویش گەڕایەوە بۆ تاران بە مەبەستی درێژەدان بە خەبات دژ بە دەسەڵاتی شاهەنشاهی.

بەشداری سیاسی موسەوی لە سەرەتای سەركەوتنی شۆڕش تا ساڵی 1989

لە سەرەتاكانی ساڵی 1979، شۆڕشی گەلانی ئێران سەركەوتنی بەدەستهێنا و كۆتایی بە دەسەڵاتی شاهەنشاهی لە ئێران هات. لە دوای سەركەوتنی شۆڕش، لە لایەن محەمەد بەهەشتییەوە حیزبی جمهوری ئیسلامیی دامەزرا، هەر زوو موسەوی پەیوەندی بە حیزبە نوێیەكەوە كرد و بوو بە یەكێك لە ئەندامە باڵاكانی حیزبەكە، هاوكات وەك سەرنووسەری ڕۆژنامەی جمهوری ئیسلامیش دەستبەكار بوو.

لە سەردەمی سەرۆك كۆمار محەمەد عەلی ڕەجایی، موسەوی وەك وەزیری دەرەوەی ئێران دەستبەكار بوو، بەڵام دوای ماوەیەكی كەم و لە 30ئابی 1981، سەرۆك كۆمار” ڕەجایی”، و سەرۆك وەزیران “باهونەر”، لە ئەنجامی تەقینەوەیەك لە نووسینگەی سەرۆك وەزیران تیرۆر كران، هەربۆیە جارێكی دیكە هەڵبژاردن لە ئێران كرایە وە و عەلی خامنەیی وەك سەرۆك كۆماری نوێی ئێران هەڵبژێردرا. هەرچەندە لەسەرەتادا خامنەیی، ویستی عەلی ئەكبەر ولایەتی وەك سەرۆك وەزیران هەڵبژێرێت، بەڵام لە پەڕلەمان دەنگی پێویستی بەدەست نەهێنا، هەربۆیە ناچار بوو موسەوی بۆ ئەو پۆستە دیاری بكات، چونكە ڕەزامەندی ڕابەری باڵای “خومەینی” لەسەر بوو.

لە دەیەی هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە دەستی سەرۆك وەزیراندا بوو، سەرۆك كۆمار لە ڕێگەی دەنگی ڕاستەوخۆی هاونیشتیمانیانەوە هەڵدەبژێردرا، بەڵام سەرۆك وەزیران لە لایەن پەڕلەمانەوە متمانەی پێ دەدرا و دواتریش تەواوی كابینە وزارییەكەی دەنگی لەسەر دەدرا، بەو پێییەش دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە دەست سەرۆك وەزیراندا بوو.

 بابەتی ئابووری دەوڵەتیی، یەكێك بوو لەو بابەتانەی كە لایەنگرانی موسەوی نەیاندەویست باسی لێوەبكرێت، چونكە موسەوی بە ئەندازیاری ئەو پرۆژەیە دادەنرا. موسەوی لە كابینەی یەكەمی سەرۆك وەزیرانی خۆیدا زۆر بە جدی كاری لەسەر ئەوە دەكرد، كە ئابووری وڵات لە لایەن دەوڵەتەوە بەڕێوە ببرێت، بە جۆرێك زۆربەی زۆری كارگەو پیشەساوزییە گرنگەكانی خستەوە ژێر دەسەڵاتی حكومەت. كەرتی گشتی جێگەی كەرتی تایبەتی گرتەوە و ئێران بەرەو وڵاتێكی ئابووری سۆسیالیستی هەنگاوی دەنا.

موسەوی وەك سەرۆك وەزیرانی نوێی ئێران لە ئۆكتۆبەری 1981 دەستبەكار بوو، لە ماوەی دەسەڵاتی وەك سەرۆك وەزیران، ئێران ڕووبەڕووی جەنگێكی درێژخایەن بوویەوە لەگەڵ عێراقی دراوسێی، سەرباری ئاڵنگاری جەنگەكە، كە وڵاتی تووشی قەیرانی گەورە كردبووە، موسەوی و خامنەیی لەسەر چۆنیەتی ئیدارەدانی وڵات ناكۆك بوون، هەر ئەوەش هۆكار بوو بۆ ئەوەی، كە موسەوی داوای دەستلەكاركێشانەوە بكات، بەڵام دەستلەكاركێشانەوەكەی لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە قبوڵ نەكرا.

چوار ساڵی یەكەمی كابینەكەی بە ناكۆكی لەگەڵ سەرۆك كۆمار تێپەڕاند، دوای تەواوبوونی وادەی سەرۆكایەتییەكەی، خامنەیی بە مەرجی دەستكراوەیی لە دیاریكردنی سەرۆك وەزیران بۆ حكومەتەكەی بڕیاریدا خۆی هەڵبژێرێتەوە، سەرباری ئەوەی خومەینی بەڵێنی ئەوەیپێدا بوو، وەك بەشێك لە ئاژانسە هەواڵییەكان ئاماژەیان بۆ دەكرد، بەڵام دوای سەركەوتنی خامنەیی لە هەڵبژاردنەكە ، ئایەتوڵڵا خومەینی نامەیەك ئاڕاستەی خامنەیی دەكات و پێی دەڵێت دیاری نەكردنی موسەوی بۆ سەرۆك وەزیران بەمانای خیانەت دێت، ئەوەش خامەنیی ناچار دەكات سەرباری ناڕەزایەتی و نەگونجانی لەگەڵی، جارێكی دیكە موسەوی وەك سەرۆك وەزیرانی حكومەتەكەی دیاری كردەوە.

لە دەورەی دووەمی سەرۆكایەتی خامنەیی، ناكۆكییەكانی لەگەڵ موسەوی درێژەی هەبوو، ئەوەش هۆكار بوو بۆ ئەوەی جارێكی دیكە موسەوی لە 6 سێبتەمبەری 1988، داوای دەستلەكاركێشانەوە بكات، سەرباری بڵاوبوونەوەی هەواڵەكە لە ڕۆژنامەی جمهوری ئیسلامی زمانحاڵی حكومەت، بەڵام جارێكی دیكە لە لایەن ئایەتوڵڵا خومەینی داواكەی موسەوی ڕەتكرایەوە، ئەوەش موسەوی ناچار كرد لەسەر كارەكەی بەردەوامبێت.

كۆچی دوایی ئایەتوڵڵا  خومەینی و كاریگەری لەسەر چالاكی سیاسی موسەوی

لە 6ی نیسانی 1989، ئایەتوڵڵا  خومەینی كۆچی دوایی كرد و عەلی خامنەیی وەك ڕابەری باڵای نوێی شۆڕشی ئیسلامیی دیاری كرا، بەوپێیەش موسەوی گرنگترین و كاریگەرترین كەسی لەدەستدا و ڕكابەرەكەی جێگەی گرتەوە. دەستبەكاربوونی خامنەیی بەمانای كۆتایی هاتنی نفوز و پێگەی موسەوی دەهات لە وڵات، دوای كەمتر لە سێ مانگ لە مردنی ئایەتوڵڵا  خومەینی، بە مەبەستی چاوخشاندنەوە بە دەستووری نوێی ئیران، دوای گشتپرسی، بڕیار درا بە هەڵوەشاندنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیران و تەواوی دەسەڵاتەكان درایەوە بە سەرۆك كۆمار، بەو شێوەیەش موسەوی بەتەواوی بێ هیوا كرا لە دووبارە گرتنەوە دەستی دەسەڵات.

دوای ئەوەی خامنەیی وەك ڕابەری باڵا دیاری كرا، بڕیاریدا موسەوی وەك ئەندامی دیاریكرنی بەرژەوەندییەكانی ئێران دیار ی بكات، لە ڕاستیشدا بە درێژایی نزیكەی بیست ساڵ موسەوی هیچ جۆرە ئەركێكی سیاسی گەورەی پێ نەسپێرا، هەرچەندە ماوەیەك وەك ڕاوێژكاری سەرۆك كۆمار دەستبەكار بوو، بەڵام نەیتوانی كاریگەرییەكی ئەوتۆی هەبێت لە سیاسەتی نوێی وڵاتەكەی.

بەشداری موسەوی لە هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ساڵی 2009

لە سەروبەندی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئێران لە ساڵی 2009، موسەوی لە میانی چاوپێكەوتنێكدا ڕایگەیاند بارودۆخی دژواری وڵات ئەوی ناچاركردووە جارێكی دیكە بەشداربێت لە كایەی سیاسی و دەیەوێت وڵات بخاتەوە سەر ڕێگە ڕاستەكە، بە بڕوای موسەوی ئەگەر وڵات بە شێوەیەكی باش بەڕێوە ببرایە ئەو پێی خۆشبوو سەرقاڵی كاری هونەری ببوایە، كە یەكێك بووە لە كارە لە پێشینەكانی بەر لە سەرهەڵدانی شۆڕش.

لەكاتی بەڕێوەچوونی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكەی 2009، بەشێك لە لایەنگرانی موسەوی لە هوتافەكانیاندا هاواریان دەكرد، سەرۆك وەزیرانی ئیمام، مەبەستیان لەوە بوو كە لە دەورەی دووەمی سەرۆكایەتییەكەی بە فەرمانی ئایەتوڵڵا  خومەینی بووەتەوە بە سەرۆك وەزیران، وەك ئاماژەیەك بۆ ڕەزامەندی ڕابەری پێشوو، كە دامەزرێنەی كۆماری ئیسلامیی ئێرانە سەبارەت بە موسەوی.

بەشێك لە لایەنگرانی موسەوی هۆكاری ناكۆكی و دەستلەكاركێشانەوەكانی دەیەی هەشتاكانی سەدەی ڕابردوویان بۆ ئەوە دەگێڕایەوە، كە گوایە موسەوی ناڕازی بووە لە شێوازی بەڕێوەچوونی حكومەت، بەتایبەتی سەبارەت بە زیندانی و دادگایی كردنی نەیارو ئۆپۆزسیۆنەكانی ئەو قۆناغە و لە سێدارەدانیان بە شێوەی دەستە جەمعی، بەڵام لە لایەن دەزگاكانی حكومەتی ئێرانەوە تەواوی دەستخەتی نامەی دەستلەكاركێشانەوەی موسەوی ساڵی 1988 بڵاوكرایەوە، لە نامەی دەستلەكاركێشانەوەكەیدا، موسەوی بەهیچ جۆرێك باس لە سێدارەدان و شێوازی بەڕێوەچوونی حكومەت ناكات لە ناوخۆی وڵات، بەڵكو گلەیی لە سیاسەتی دەرەوەی ئێران هەیە، كە بە بێ ئاگاداری سەرۆك وەزیران چەندین كۆبوونەوە و ڕێكەوتنی نهێنی دەرەكی كراوە، لەكاتێكدا ئەو وەك سەرۆك وەزیران ئاگای لە هیچكام لەو ڕێكەوتنە نهێنییە دەرەكییانە نەبووە. بۆ نمونە باس لەوە دەكات، كە عەلی لاریجانی خۆی دان بەوەدا دەنێت كە لە پێنج كەناڵەوە پەیوەندییان بە ئەمریكاوە هەبووە، بەڵام من وەك سەرۆك وەزیران ئاگام لە هیچكام لەو كەناڵانە نەبووە، ئەوەش ناڕەزایەتی ئەوی بەدوای خۆیدا هنێناوە داوای دەستلەكاركێشانەوەی كردووە. هێزە ئۆپۆزسیۆنە ئێرانییەكان سەبارەت سەروەختی دەسەڵاتی موسەوی و بەردەوامی زیندان و لە سێدارەدان ئاماژەیان بەوە كرد، كە موسەوی دەورێكی زۆر گەورەی بینیوە لە پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ و بەردەوامی سیاسەتی ستەمكارانە دەرهەق بە كۆمەڵگەی ئێران لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو.

لە 12\6\2009، هەڵبژار دن بۆ سەرۆك كۆماری نوێیی ئێران ئەنجامدرا، كە ڕكابەری سەرەكی ئەو هەڵبژاردنە لە نێوان میر حسێن موسەوی و ئەحمەدی نەژاد دا بوو، بە پێی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەكە نەژاد سەركەوتنی بەدەستهێنا، ئەوەش ناڕەزایەتی موسەوی و لایەنگرانی لێكەوتەوە، موسەوی لە كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەوانیدا ڕایگەیاند، “كە ئەو سەركەوتنی بەدەستهێناوە و ئەوەی ڕاگەیەنراوە ڕاست نییە، بەڵكو ساختەكاری لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان كراوە، داوای كرد ئەنجامی هەڵبژاردنەكە هەڵبوەشێندرێتەوە”.

بەردەوامی خۆپیشاندانەكانی بزووتنەوەی سەوز و بڕیاری مانەوەی زۆرەملێ دژ بە موسەوی “حصر خانگی”

بەهۆكاری ئەوەی دەسەڵاتدارانی كۆماری ئیسلامیی گوێیان لە داواكارییەكەی موسەوی نەگرت، خۆپیشاندانی گەورەی جەماوەری لە ئیران سەریهەڵدا، كە دواتر بە “جوڵانەوەی سەوز” ناونرا. خۆپیشاندان زۆربەی شار و شارۆچكەكانی ئیرانی گرتەوە، ئەوەش عەلی خامنەیی ناچار كرد یەك حەفتە دوای ئەنجامی هەڵبژاردنەكە لە وتاری نوێژی هەینی لە تارانی پایتەخت هەڕەشە لە موسەوی و كەڕوبی بكات وەك دوو ئایكۆنی هەڵسوڕێنەری خۆپیشاندانەكان. خامەنیی ئاماژەی بەوە كرد “پێویستە هەموو لایەك بە گیانی دۆستانەوە ئەنجامی هەڵبژاردنەكە قبوڵ بكات، پەنابردن بۆ هاندانی خەڵك و خۆپیشاندان كارێكی دروست نییە، داوای كرد هەرچی زووە كۆتایی بەو هەڵویستە بهێنن، دەرئەنجامەكەشی خستە ئەستۆی ئەوانەی كە هۆكاری سەرهەڵدانی خۆپیشاندانەكانن، كە مەبەست لێی موسەوی و كەڕوبی بوو”.

بە هۆكاری بەردەوامیدان بە هەڵوێستی نەگۆڕیان سەبارەت بە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان و فراوانبوونی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانی خەڵكی ئیران، دەسەڵاتدارانی كۆماری ئیسلامیی بڕیاریاندا بە ناچاركردنی موسەوی بە مانەوە لە ماڵەوە” حصر خانگی”، ئەو بڕیارەشیان بۆ ئەوە بوو كە پەیوەندی نێوان خۆپیشاندەران و موسەوی، كە ڕابەرایەتیانی دەكرد بپچڕێنن. بەو شێوەیەش موسەوی و خێزانەكەی ناچار كران لەو خانووەی كە تیاییدان بمێننەوە و تەواوی پەیوەندییەكانیان بە دەرەوە پچڕا.

دوای ئەو بڕیارەی دەسەڵاتدارانی ئێران، موسەوی بە شێوەیەكی گشتی نەیتوانی هیچ جۆرە چالاكییەكی سیاسی ئەوتۆ ئەنجام بدات، بە ناچاری ئەو دۆخە تازەیەی بۆی هاتە پیشەوە قبووڵ كرد، بەڵام دوای تێپەڕینی نزیكەی 12 ساڵ لە بێدەنگی، بۆ یەكەمین جار موسەوی، دوای ڕووداوی كوشتنی “مەهسا ئەمینی” و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانەكانی ئیران، پەیامێكی بڵاوكردەوە، هەرچەندە بە بڕوای چاودێران پەیامەكەی موسەوی درەنگ وەخت بڵاوكرایەو و دوای تێپەڕینی ماوەیەكی زۆر لە سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی خەڵكی ئیران بوو، بەڵام پەیامەكە بەلای دەسەڵاتدارانی ئێرانەوە بەزاندنی هێڵی سوور بوو، چونكە لە پەیامەكەیدا داوای دووبارە ڕیفراندۆمێكی گشتی بۆ وڵات دەكرد و پێی وابوو ئەوانەی كە لە دەسەڵاتن ناتوانن بەشێوەیەكی دادپەروەر حوكم بكەن، هەربۆیە داوای كردبوو ئەنجومەنێكی دامەزراندن هەڵبژێردرێت و لە ڕیگەی ئەنجومەنەكەوە جارێكی دیكە چاو بە دەستووری وڵاتدا بخشێنرێتەوە. بەیاننامەكەی موسەوی لە كاتێكدا بوو كە لە بەشێكی زۆر لە شارو شارۆچكەكانی ئێران خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی هەبوو، خەڵكێكی زۆر لەسەر شەقامەكان داوای گۆڕینی شێوازیی بەڕێوەبردنی وڵاتیان دەكرد.

دوای كۆتایی هێنان بە ناڕەزایەتییەكان جارێكی دیكە بۆ ماوەی نزیك بە دوو ساڵ، موسەوی بێدەنگی هەڵبژارد، بەڵام هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر كۆماری ئیسلامیی ئیران و كوشتنی چەند سەركردەیەكی سەربازی و چەند زانایەكی ناوەكی ئیران لە لایەن ئیسرائیلەوە، جارێكی دیكە چانسی ئەوەی بۆ موسەوی هێنایە پێشەوە، كە بتوانێت دەنگ هەڵبڕێت، لە بەیاننامەیەكیدا دوای شەڕی دوانزە ڕۆژەی ئێران و ئیسرائیل، موسەوی ڕایگەیاند خەڵكی ئێران لەو بارودۆخەی تێی كەوتووە، ناڕازییە، حكومەتی ئێستای ئێران ناتوانێت نوێنەرایەتی تەواوی خەڵكی ئیران بكات، هەربۆیە داوای كرد هەرچی زووە لە ڕێگە گشتپرسییەكەوە، ئەنجومەنی دامەزراندن پێكبهێنرێت بۆ نووسینەوەی دەستوورێكی نوێ و تەواوی زیندانیانی سیاسی ئازاد بكرێت.

 دوایین پێشهات سەبارەت بە موسەوی، ئاژانسەكانی هەواڵ باس لەوە دەكەن، كە نوێنەرێكی پزیشكیانی سەرۆك كۆماری ئیران، سەردانی موسەوی كردووە، ئامانج لە سەردانەكە گفتوگۆكردن بووە سەبارەت بە هەڵگرتنی سزای مانەوەی بە زۆرەملێ لە ماڵەكەی، كە لە دوای هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئێران و بەردەوامیدان بە خۆپیشاندان لەساڵی 2011، بە سەریدا سەپێندرا. هەرچەندە ئەو هەواڵە لەلایەن جێگری سەرۆك كۆماری ئێران بۆ كاروباری جێبەجێكردن پشتڕاستكرایەوە، بەڵام نووسینگەی تایبەتی موسەوی تەواوی ئەو هەواڵانەی ڕتكردەوە و ڕایگەیاند موسەوی ئامادە نییە هیچ بەرپرسێكی حكومەتی ئێران ببینێت، ئەوان ئامانجیان ئەوەیە دەسەڵاتداران نەرمی بنوێنن و سزای ناچاركردنی زۆرەملێی مانەوە لە ماڵەوە بەسەر موسەویدا هەڵبووەشێننەوە. بڵاوبوونەوەی ئەو جۆرە هەواڵانە دوای ئەوە هات، كە سەرۆك كۆماری ئێران ڕایگەیاند ئەوان دەیانەوێت لاپەڕەیەكی تازە هەڵبدەنەوە و لەگەڵ تەواوی هاوڵاتیانی ئیرانی گفتوگۆ بكەن، شایەنی باسە ماوەیەك پێش سزای مانەوەی زۆرەملێ بەسەر مەهدی كەڕوبی هەڵوەشێنرایەوە، كەڕوبی هاوكات لەگەڵ موسەوی ئەو سزایەی بەسەردا سەپێنرا بوو، هەربۆیە بە بڕوای چاودێران لە ئاییندەیەكی نزیكدا سزای سەر موسەویش هاوشێوەی كەڕوبی هەڵدەوەشێندرێتەوە.

سەرچاوەكان:

-زندگی‌نامه نامزدها: میر حسین موسوی، https://www.bbc.com/persian/lg/iran/2009/05/090521_og_ir88_mosavi، لە مانگی ئایاری 2009 بڵاوكراوەەتەوە.

-فروغ فرزانە، میرحسین موسوی خواهان رفراندوم برای مجلس موسسان شد، https://www.dw.com/fa-ir، بەرواری سەردان، 22\ئابی\ 2025.

– مروری بر زندگی و فعالیت‌های میرحسین موسوی، https://www.asianewsiran.com/fa/newsagency، بەروری سەردان، 23\ئابی\2025.

– زندگي نامه ميرحسين موسوي، https://mirhussein2.blogfa.com/post/1، بەرواری سەردان، 23\ئابی\2025.

 

– مرضیە جوادی، بیوگرافی میرحسین موسوی از نخست وزیری دوران جنگ تا انتخابات جنجالی ۸۸،

https://rooziato.com/1403649947، لە بەرواری 4\ دیسەمبەری\2024 بڵاوكراوەتەوە.
– موسوی در مقابل خامنه ای: جنبش سبز به دنبال چه بود؟ لە چەناڵی یوتیوب لینكی چەناڵ: https://www.youtube.com/watch?v=LfZUItXenzs&t=324s، لە بەرواری 29\سێبتەمبەری\ 2024 بڵاوكراوەتەوە.

– میرحسین موسوی ؛ نخست وزیر محبوب خمینی چگونه به زنـدانی در حصر خامنه ای تبدیل شد ؟ لە چەناڵی یوتیوب، لینكی چەناڵ: https://www.youtube.com/watch?v=O_zjKbg9y5s، لە بەرواری 25\ئۆگست\ 2025 بڵاوكراوەەتەوە.

– حقایق ناگفته از سوگلی خمینی میرحسین موسوی ناجی نظام در88، لە چەناڵی یوتیوب، لینكی چەناڵ: https://www.youtube.com/watch?v=KvmS-p3ndPU، لە بەرواری 21\ ی جوڵای \2025 بڵاوكراوەتەوە.

– هادی فلادكار، مير حسين موسوي.. من رئاسة الوزراء إلى الإقامة الجبرية، https://aljadah.media/archives/70867، لە بەرواری 11\ فبرایری \2023 بڵاوكراوەتەوە.

– متن کامل بیانیه میرحسین موسوی (بدون سانسور + واکنش ها)، https://www.roozlog.com/1487.تاریخ انتشار 17\بهمن\ 1401.
– موسوی در مقابل خامنه ای: جنبش سبز به دنبال چه بود؟، لە چەناڵی یوتیوب، لینكی چەناڵ: https://www.youtube.com/watch?v=LfZUItXenzs&t=418s، لە بەرواری 29\سێبتەمبەری \2024 بڵاوكراوەتووە.

-تضارب حول اجتماع مبعوث بزشكيان بمير حسين موسوي،https://aawsat.com/%D8%B4%D8%A4%D9. نشر فی 31\یولیو\2025.