ئامادەكردن: د. ژیلوان لەتیف یارئەحمەد

کۆچ وەك یەکێك لە گرنگترین دیاردە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانی جیهان، لە ئێستادا کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ژیانی ملیۆنان کەس هەیە. هەرێمی کوردستان، وەك بەشێك لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە دوو دەیەی ڕابردوودا لەم گۆڕانکاری سیاسی و کۆمەڵایەتییانە بەدەر نەبووە، و وەك بەرهەمهێنەرێكی دیاردەی كۆچ و كۆچبەریی بەرەو وڵاتانی ڕۆژئاوا دەناسرێت. ئەم ڕاپۆرتە هەوڵێکە بۆ وردبوونەوە لە هۆکارەکانی کۆچکردنی خەڵکی هەرێمی کوردستان و نیشاندانی دیمەنێکی ڕوون لەم کێشە ئاڵۆزە، بەتایبەت كۆچی هاوڵاتیانی كورد بەرەو وڵاتانی ڕۆژئاوا، هەروەها لێكدانەوەی گۆڕانکارییە سیاسییەكانی کۆچ بۆ وڵاتانی ڕۆژئاوا لە دوای پەتای کۆڕۆنا  و شەڕی ئۆکرانیا، پاشان تێگەیشتنی جیاواز و مامەڵەی ئەو وڵاتانە بەرامبەر بە کۆچبەرانی جیاواز لەسەر ئاستی جیهان، ئەویش بە پشتبەستن بە ئاماری نوێی ساڵانی ٢٠٢٤ و ٢٠٢٥ و داتاکانی ڕێکخراوە كوردستانی و نێودەوڵەتییەکان.

هۆكارو هاندەرەکانی کۆچ لە هەرێمی کوردستان

مەبەست لە چەمكی كۆچكردن ڕۆیشتنی دانیشتووانی ناوچەیەكی دیاریكراوە لەشوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر لە پێناوی گۆڕینی شوێنی نیشتەجێبوونی ئاسایی خۆیان، لە كاتێكدا ئەگەر هاتوو ئەم كۆچە لە چوارچێوەی سنووری وڵاتدا ڕووی دا ئەوا پێی دەوترێت كۆچی ناوخۆیی، بەڵام ئەگەر تێپەڕاندنی سنووری ڕامیاری وڵاتەكەی تێ كەوت، پێی دەوترێت كۆچی نێودەوڵەتیی. ئەم پڕۆسەیە وادەكات كۆچبەران لە ناوەندە كۆمەڵایەتی و ئابووریی و سیاسییەكەیانەوە بچنە ناوەندێكی كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی جیاواز. لە هەمانكاتدا پڕۆسەكە دووبارەكردنەوەی گونجاندن و تێكەڵبوونی كۆچبەران لەگەڵ بوارە جیاوازەكانی ژیان لە كۆمەڵگەی نوێدا لەخۆ دەگرێت، چونكە كۆچكردن سەرەڕای ئەوەی كە جێهێشتنی شوێنی نیشتەجێبوونە بۆ شوێنێكی نوێ، لە هەمان كاتدا ئەم كۆچە هەموو ئەو داب ونەریت و ڕەفتارو هەڵسوكەوتانە دەگرێتەوە كە ڕەنگە نزیك یان دوور بێت لەو خەسڵەت و سیفەتانەی كە كۆچبەر هەڵگری بووە لەو وڵاتەی كۆچی لێوە كردووە بۆ ئەو وڵاتەی كە كۆچی بۆ كردووە. لەسەر بنەمای ئەو دووری و نزیكییە ئامادەباشی كۆچبەر بۆ خۆگونجاندن و وەرگرتنی گۆڕانكری و دیاردەكانی ژینگە نوێیەكە و گوزارشتكردن لێیان بە ڕەفتار و هەڵسوكەوت دیاری دەكرێن، بێگومان ئەم هەنگاوانە لە چوارچێوەی دیاردەی كۆچكدا، كۆمەڵێك هۆكار و پاڵنەریی سەرەكیی و لاوەكی لەخۆ دەگرێت.

لەم بارەیەوە ماردین حەمە ڕەشید، بەرپرسی بەشی ڕاگەیاندنی دەزگای “لوتكە” بۆ كاروباری ئاوارە و پەنابەران دەربارەی پاڵنەرەكانی كۆچ لە هەرێمی كوردستان ئاماژە بەوە دەكات كە بەردەوامیی کۆچی گەنجان و لاوان بۆ کۆمەڵێك هۆکار و ئەو تەنگەژە یەك لە دوای یەکانە دەگەڕێتەوە کە ڕووبەڕووی هاوڵاتیان بووەتەوە لە ناڕوونی ئایندەی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی کە بووەتە کێشەی سەرەکی هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان، جگە لە بێکاری دەرچوانی زانکۆ و پەیمانگەکان وخراپی گوزەرانیان. د.كوردستان عومەر محەمەد، پسپۆڕ لە كاری كۆمەڵایەتیی و كۆچبەرانی كورد لە وڵاتانی ڕۆژئاوا، پێی وایە لە باسكردنی دیاردەی كۆچدا خاڵی سەرەكی و گرنگ فاكتەرەكانی پشت بڕیاردانە لە كۆچكردن بەو مانایەی ئەوەی هەنگاوی كرداریی بۆ كۆچكرن دەهێنێتە ئاراوە، فاكتەرەكانی كۆچكردنە كە بە دوو ئاڕاستە كار دەكەن و تەواوكەری یەكترن بۆ ئەوەی بڕیارەكە هەنگاوی جێبەجێكردن وەرگرێت، ئەویش فاكتەرە پاڵنەرەكانی كۆچكردنە و لە بەرامبەریدا، فاكتەرە ڕاكێشەرەكانی كۆچكردنە، ئەم فاكتەرانەش هێندە كاریگەرو بەهێزن كە ئیدی كۆچبەر ئاوڕ لە زۆر شت ناداتەوە و تەنانەت دوای كۆچكردنی بۆ كاتێكی زۆر كاریگەری لەسەری دەمێنێت و زامی ئەو هۆكارانەی كە بوونەتە مایەی هەڵكەندنی ئەو لە زێدی خۆی زۆری دەوێت تاوەكو تیمار ببێت. بۆیە زۆر جار كە كۆچبەری كورد ئەدوێنیت وێنەی باش و جوانت ناداتێ لەسەر كۆمەڵگەی كوردی و كەمجار پەشیمانە لەوەی كە كۆچی كردووە و زێدی خۆی بەجێ هێشتووە، چونكە فاكتەرەپاڵنەرەكانی كۆمەڵگەكەی ئەو هێشتا وەك خۆی وان و هەر پاڵنەرن بۆ ئەو، بەپێچەوانەوە لە كۆمەڵگەیەكی سیستماتیكی ڕێكخراودا كە هۆكارە ڕاكێشەرەكان بەشێوەیەكی ڕێكخراو و بە بەرنامەی توندوتۆڵ خۆیان نمایش دەكەن كە شوێنی سەرنج بێت.

لەسەرئەم بنەمایانە دەكرێت گرنگترین هۆكارە پاڵنەرەكانی كۆچی هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان  چەندین هۆكاری جیاواز لە خۆ بگرێت؛ لەم بارەیەوە د.كوردستان عومەر محەمەد، جەخت لەوە دەكاتەوە كە پرۆسەی كۆچكردن لە ڕۆژهەڵات بۆ ڕۆژئاوا بە شێوەی سەرەكی دەگەڕێتەوە بۆ شكستی یەكێتی سۆڤیەت و شكستی ئەزمونی ئیسلامی و شكستی دەوڵەتە نەتەوەییەكان لە چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكان، خەڵكی ناوچەكانی بندەستی وڵاتانی سۆشیالیستی و نەتەوەیی و ئاینییەكانی بێئومێد كردووە لە بنیاتنانی ئایندەیەكی گەش، لەوە زیاتر، ئەوەی پێشوتریش بنیات نرابوو، لە بری پێشكەوتن، ڕما و وێران بوو، نموونەی عێراق و ئەفغانستان و ئۆكرانیا و لیبیا و چەندین وڵاتی دی، خەڵكی ئەو وڵاتانەی بێئومێد كرد،  لە لایەكی دی هێماكردنی ڕۆژئاوا بە پێشكەوتووی و ڕۆژهەڵات بە دواكەوتوو بە تایبەت بە سوودوەرگرتن  لە سۆشیال میدیا و پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا  و بەكارهێنانی لە ژیانی ڕۆژانەدا، وێنای جیهانی ڕۆژئاوای جوانتر و ڕۆژهەڵاتی ناشرینتر كردووە.  فاكتەرێكی تر، بریتییە لە یاسا مرۆڤدۆستییەكانی ڕۆژئاوا كە لە ڕۆژهەڵاتدا نادیدە دەگیرێت. چین، ڕووسیا، مالیزیا،  ئیمارات، سعودیە، كۆریای باشوور، ژاپۆن و چەندین وڵاتی دیكە لە دیدی ڕۆژئاوا نموونەی سەقامگیریی و پێشكەوتنی تەكنەلۆجیان، بەڵام لە یاساكانیان وشك و بێ هەستن لەبەرامبەر كۆچبەردا، بۆیە كۆچبەر هیچ دەستەبەرییەكی مافی مرۆڤی لە چوونە نێو ئەو وڵاتانە نییە كە ئایا لە كاتی گەیشتن بەو دەوڵەتە سەروماڵی سەلامەت دەبێت یان نا؟ بۆیە نائومێدی لە ڕۆژهەڵات و وێناكردنی ڕۆژئاوا وەك بەهەشت، و نەبوونی مافی كۆچبەر لە وڵاتە گەشەسەندووەكانی ڕۆژهەڵاتدا، سێ فاكترەی سەرەكی زۆربوونی كۆچكردنە لە ڕۆژهەڵاتەوە بۆ ڕۆژئاوا.

لە لایەكی ترەوە، هۆکارە ئابوورییەکان و ڕێژەی بێکاری و داهاتی کەم بوونەتە سەرەكیترین هۆیەكانی كۆچ، بەپێی ئامارەکانی فەرمانگەی ئاماری هەرێمی کوردستان (KRSO) لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٣دا، دانیشتووانی هەرێمی کوردستان گەیشتووەتە زیاتر لە ٦.٥ ملیۆن کەس، کە ٣.٣ ملیۆنیان پیاو و ٣.٢٦ ملیۆنیان ژن بوون. بەڵام ئەو خوێندنەوەیەی کە لە پەیوەندی لەگەڵ لایەنە نێودەوڵەتییەکان ئەنجام دراوە ئاماژە بە کێشەیەکی قووڵ دەکات، بە پێی دوایین لێکۆڵینەوەی “کوردستان ٢٤” کە لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٤دا بڵاو کرایەوە، ٨٧% خێزانەکانی هەرێمی کوردستان داهاتیان كەمترە لە ٨٥٠ دۆلار لە مانگێکدا، ئەم ڕێژەیە ئاماژە بە قورسیی بارودۆخی ئابووری دەکات کە وای کردووە زۆرێك لە خەڵك بیری کۆچکردن بکەنەوە.

ئاماری بێکاریی گەنجان لە هەرێمی کوردستاندا ئاڵۆزییەکی جیاوازی نیشان دەدات؛ بەپێی “ناوەندی لێکۆڵینەوە ڕووداو” ڕێژەی بێکاری تاكو مانگی ئەیلوولی 2023 لە نێو گەنجاندا گەیشتووەتە ١٣.٦٪، هەروەها بەپێی ئامارێكی “ڕێكخراوی كوردیش گڵۆب” ڕێژەی بێکاری گەنجان لە مانگی ئایاری ٢٠٢٥ نزیكەی ٣٧.٢٪ بووە، هەروەها فەرمانگەی ئامار و زانیارییش  لە هەمان مانگی ٢٠٢٥دا ئاماژە بە ڕێژەی ٢٧.٢٪ی بێکاری لە نێو گەنجانی هەرێمی كوردستاندا دەكات. بارودۆخی دیمۆگرافیی و ڕێژەی گشتی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان ئامارێكی مەترسیدارن و هۆكاری پلەیەكی كۆچی گەنجانن بۆ وڵاتانی ڕۆژئاوا.

لە لایەكی ترەوە تایبەتمەندییە کۆمەڵایەتییەکان، لە نموونەی کارکردن لە نێو ئافرەتاندا جیاوازییەكی گەورە لە هەرێمی كوردستاندا بەدی دەكرێت؛ بۆ وێنا، ئافرەتان بە ڕێژەی ١٦.١٪ كاردەكەن بەراورد بە ٦١.٥٪ بۆ پیاوان، و ڕێژەی بێکاری لە نێو ئافرەتاندا دەگاتە ١٣.٥٪، جیا لەوانە ڕێژەی  (NEET) گەنجانی نەخوێندەوار، یاخود بێكار و ڕانەهێنراو لە هەرێمی کوردستان لە ئاستێكی بەرزدایە، ئەمانە بە تێكڕا لە گرنگترین هۆکارەکانی هەوڵی کۆچکردن بۆ وڵاتانی ڕۆژئاوا، چونكە بە پێی خەمڵاندنی “ڕۆژنامەی رووداو”، نزیکەی ٢٠,٠٠٠ کەس لە عێراق و هەرێمی کوردستان بە هەمان هۆكار لە ساڵی ٢٠٢٣دا کۆچیان کردووە، لە کاتێکدا سەنتەری لێکۆڵینەوەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاماری جیاواز دەخاتەڕوو، كە نزیكەی 26،000 كەس دەخەمڵێندرێت، بەشێك لە هۆكارەكانی كۆچ بۆ هۆکارە سیاسیی و ئەمنی و کەمتەرخەمیی حکومەت لە بەردەم کێشەکانی گەنجان و نەبوونی بەرنامەی ڕوون بۆ چارەسەری کێشەی بێکاری و خزمەتگوزارییەکان دەبیننەوە.

گۆڕانکاریی لە سیاسەتی ڕۆژئاوا و كاریگەریی لەسەر پەنابەرانی كورد

پاش چەندین دەیە لە كۆچی هاوڵاتیانی ڕۆژهەڵات بەرەو ڕۆژئاوا، لە ئێستادا وڵاتانی ڕۆژئاوا لەبەردەم گۆڕانكاریی ڕیشەیی دان لە سیاسەتی كۆچ و مامەڵەیان لەگەڵ پەنابەر و مافەكانیدا، لەمبارەیەوە “ماردین حەمە ڕەشید” دەربارەی گۆڕانكارییەكان لە سیاسەتی ڕۆژئاوا بەرامبەر بە مافی پەنابەرێتی ئاماژە بەوە دەكات بە هۆی زۆریی کۆچی کۆچبەران و گرتنەبەری ڕێگەیەکی مەترسیدار و هەبوونی ڕێژەیەکی زۆری کۆچبەر لە وڵاتان و کەمبوونەوەی دەستی کار بۆ هاوڵاتیانی ڕەسەنی وڵاتانی ئەورووپا و ناڕەزایەتی پیشاندانیان لە هاتنە ژوورەوەی کۆچبەران و گرتنەبەری ڕێڕەوی توندوتیژی هەندێك لە کۆچبەران، بووەتە هۆکار بۆ گۆڕینی سیاسەتی وڵاتانی ئەرورووپا بەرامبەر بە کۆچبەران. وڵاتانی ئەورووپا لە کاتی هەبوونی جەنگ لە هەر وڵاتێکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و نەبوونی سەقامگیریی، بەشیوازێکی مرۆڤانە پێشوازیان لە کۆچبەران کردووە و هەمیشە هەستیان بەوە کردوە کە ئەم کۆچبەرانە لە وڵاتانی خۆیان هەڵهاتوون بەهۆی هەبوونی مەترسی لەسەر  گیانی خۆیان و خێزانەکانیان، جەنگی ئۆکرانیا هۆکارێکی تری گۆڕینی هەڵوێستی وڵاتان بوو بەرامبەر بە کۆچبەرانی وڵاتانای دیکە بە هۆی ڕێژەی زۆری ئاوارەکانی جەنگی ئۆکرانیا.

شەڕی ئۆکرانیا کاریگەری لەسەر کۆچبەرانی هەرێمی کوردستان هەبووە؛ لە یەک لایەنەوە بایەخی زۆری نێودەوڵەتی بۆ پەنابەرانی ئۆکرانی وای کردووە کەمتر سەرنج بۆ کێشەکانی ناوچەی کوردستان بدرێت، لە لایەکی ترەوە، مامەڵەی جیاوازی وڵاتانی ڕۆژئاوا لەگەڵ پەنابەرانی ئۆکرانیا، كاریگەریی لەسەر  پەنابەرانی هەرێمی کوردستان کردووە.  بەپێی ئاماری UNHCR لە ساڵی ٢٠٢٤دا، زۆرینەی کۆچبەرانی کورد کە بەرەو ئەورووپا بە ڕێگەی تورکیا و یونان گەیشتوونەتە وڵاتانی ئەورووپی، لە كاتێكدا لە كاتی شەڕی ئۆكرانیا ڕێگەی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەورووپا بۆ كۆچبەرانی كورد زیاتر بووە، ئەگەرچی ڕێژەی پەسەندكردنی داخوازییەکانی پەنابەرانی كورد لە ٣٠٪ كەمترە کە ئەمە ئاماژە بە سەختە بۆ مامەڵەکردنی ڕۆژئاوا لەگەڵ پەنابەرانی كورد، بەتایبەت كە بەپێی ئامارەكانی دامەزراوەی “IOM” لە ساڵی ٢٠٢٤، زۆرینەی ئەو کۆچبەرانەی کە لە هەرێمی کوردستانەوە گەیشتوونەتە ئەوروپا گەنجانی تەمەن ١٨-٣٥ ساڵن، و زۆریان کۆلێژیان تەواوکردووە یاخود پسپۆری تەکنیکین بەڵام زۆرینەیان لە وڵاتانی ئەوروپا بێ مای پەناهەندەیی ماونەتەوە.

لە چوارچێوەی گۆڕانكاری لە سیاسەتی وڵاتانی ڕۆژئاوا بەرامبەر بە كۆچ و جەنگ و ناسەقامگیری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و ڕۆڵی نەرێنییان لەسەر وێنای مرۆڤی كۆچبەر، لە هەمان كاتدا مامەڵەی وڵاتانی ڕۆژئاوا لە پاش شەڕی ئۆكرانیا و كۆرۆناوە، د. كوردستان عومەر محەمەد، پێی وایە هۆكاری سەرەكی بۆ گۆرینی سیاسەتی ڕۆژئاوا بەرامبەر كۆچبەران، زۆربوونی ژمارەی كۆچبەران بووە لە ڕۆژئاوادا، زۆری ژمارەی كۆچبەر واتا زۆربوونی ئەو كەسانەی كە خاوەن كولتوورێكی جیاوازن لە ڕۆژئاوا، لە نێو كولتووری ڕۆژئاوادا، كەسی كۆچبەر یان دەیەوێت پارێزگاری لە كولتووری خۆی بكات، یان دەخوازێت پەرەی پێ بدات، یان دەیەوێت بیگونجێنێت لەگەڵ كولتووری ڕۆژئاوا، لەهەر دوو بارەكەدا، فشار لەسەر كولتووری ڕۆژئاوا دەكات، لێرەدا بەریەككەوتن ڕوودەدات لە نێو كولتووری باڵا كە دەیەوێت ڕامی كولتووری كۆچبەر بكات لەگەڵ كولتووری كۆچبەر كە بیەوێت یان نا، فشاری لەسەر كولتووری ڕۆژئاوا داناوە. زۆربوونی فشاری كۆچبەر لەسەر ڕۆژئاوا، بووە هۆی گۆرینی سیاسەتی ڕۆژئاوا لە پرسی مرۆیی و سیاسی و پرسەكانی تایبەت بە كۆچبەران.

لەسەر ئەم بنامایانە سیستەمی هەڵسەنگاندنی داخوازییەکانی پەنابەران، گۆرانكاری بەرچاوی بەخۆوە دیووە؛ لە ساڵی ٢٠٢٤دا، وڵاتانی ئەورووپا سیستەمی نوێیان بۆ هەڵسەنگاندنی داخوازییەکان داناوە کە زیاتر جەختی لەسەر “پەنابەری ڕاستەقینە” دەکردەوە. ئەمە ئەگەری قبووڵکردنی داخوازییەکانی کۆچبەرانی کوردستان کە بە زۆری بە هۆکاری ئابووری و کۆمەڵایەتی کۆچ دەکەن، زیاتر لە هەر وڵاتێكی تر کەمی کردووە. بەم پێیە سەبارەت بە بەرزبوونەوەی ڕێژەی قبووڵنەكردنی داخوازییەكانی پەنابەران یان ڕەتکردنەوەی کۆچبەر، بەپێی دوایین ئامارەکانی UNHCR”” لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٤دا، ژمارەی ئەو كەسانەی بەناچاریی كۆچیان كردووە لەسەر ئاستی جیهان گەیشتووتە ١٢٣ ملیۆن و 200 هەزار کەس، کە ئەمە بەرزترین ئاستە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا تاوەكو ئەو قۆناغە. لەم نێوەندەدا بۆ کۆچبەرانی هەرێمی کوردستان، لەگەل ئەوەی ڕێژەی كۆچ و ژمارەی كۆچبەر بەرەو وڵاتانی ڕۆژئاوا زیادی كردووە، هاوكات لەگەڵ زۆربوونی داخوازیی مافی پەنابەریی، پەسەندكردنی لە لایەن وڵاتانی ڕۆژئاواوە كەمی كردووە، ئامارەكانی UNHCR”” ئاماژە بە زیادبوونی ژمارەی کۆچبەر لە هەرێمی کوردستان بەرەو وڵاتانی ڕۆژئاوا و زیادبوونی بەکارهێنانی ڕێگەی نوێ بۆ کۆچکردن دەكەن، بۆ نموونە لە ڕێگەی دەریای سوور و باکوری ئەفریقا. لەگەڵ ئەم زیادبوونە بەشێكی بەرچاوی پەسەندکردن و وەرگرتنیان وەک پەنابەر لە لایەن وڵاتانی ڕۆژئاوا كەمی كردووە ئەویش بە هۆی قورسبوونی یاساکانی کۆچ لە زۆرێك لە وڵاتانی ئەوروپا، زیادبوونی کۆنترۆڵ لەسەر سنوورەکان و کەمبوونی ڕێژەی قبووڵکردنی داخوازییەکانی پەنابەری کورد. وێڕای ئەوانەش ڕێژەی وەرگرتنی پەنابەر  وپێدانی مافی پەنابەرێتی بە كۆچبەرانی كورد  لە وڵاتی ئەڵمانیا نزیکەی ٢٥٪ بۆ پەسەندکردنی داخوازیی پەنابەرانی لورد تەنگا بۆ ساڵی ٢٠٢٤، لە کاتێکدا هەریەك لە فەرەنسا بە ڕێژەی ١٨٪ و هۆڵەندا بە ڕێژەی ٣٢٪ و بەریتانیا بە ڕێژەی کەمتر لە ١٥٪ی داواکاریی پەنابەرانیان پەسەند کردووە.

هەڵوێستی وڵاتانی ڕۆژئاوا لە نێوان بەهاناوەچوون یاخود ڕەتكردنەوەی پەنابەر

لەم كاتەدا سیاسەتی ڕۆژئاوا بەرامبەر بە كۆچ لە نێوان دوو بەرداشی نەرێنی و پەڕگیرانە یاخود مرۆییانەیە، هاوكات پاسەواكانی وڵاتانی ڕۆژئاوا بۆ ڕەتكردنەوەی كۆچكردن لە نێوان دوو گریمانەی پاساوی مرۆیی و شارستانین یاخود ڕاسیزم و نەژادپەرستانە، بە جۆرێك كە زۆرترین مشتومڕی بە دوای خۆیدا هێناوە. زۆرینەی وڵاتانی ڕۆژئاوا لە چوارچێوەیەكی فەرمیدا جەخت لەوە دەکەنەوە کە كارنامە و نەخشەڕێی سیاسییان لەسەر بنەمای یاسای نێودەوڵەتی و پارێزگاریی لە مافەكانی مرۆڤ دامەزراوە، بەڵام جێبەجێکردنی ئەو سیاسەتانە زۆرجار جیاوازی لە هەڵوێستی فەرمییان نیشان دەدات. ماردین حەمە ڕەشید پێیوایە بە هۆی ئەوەی هەموو وڵاتان هەمان بۆچوونیان لەسەر کۆچبەران نییە، هەندێك وڵاتان بە یاسایی کار لەسەر ڕەتکردنەی کۆچبەران دەكەن، بۆ نموونە تەماشای سەقامگیری وڵاتی ڕەسەنی کۆچبەرەکە دەکەن و بەپێی بارودۆخەکە بڕیار دەدەن. بەڵام هەندێکی دیکە نەژادپەرستانە بڕیار دەدەن، بە بیانووی ئەوەی کە كولتوورو ئایینیان تێ کدەدەن. زیاتر لەوە د.كوردستان عومەر محەمەد،  هێما بۆ ئەوە دەكات ئەو دەرگایەی كە لە سەدەی  19 و 20 بە ڕووی كۆچبەردا خرابووە سەر پشت و كراوەبوو، لە ئێستادا كۆچبەر دەبێت لەدەرگای ڕۆژئاوا بدات و ڕۆژئاوا دەیەوێت خۆی سەرپشك بكات داخۆ وەریدەگرێت یان نا، بۆ نموونە وڵاتیكی وەك ئەڵمانیا بیر لەوە دەكاتەوە چ ژمارەیەك لە كۆچبەری پێویستە و چ جۆرێكی پێویستە و كێی ناوێت و كێ دوور دەخاتەوە. لە ئێستادا دەستی كار لەوەرگرتنی كۆچبەر ڕۆڵی گرنگ دەبینێت، پرسی بنیاتنانی سوپای ئەورووپی و زیاكردنی بودجەی سەربازی وڵاتانی ئەورووپا لە هاوپەیمانی ناتۆدا، ڕێژەی پشتبەستن بە كۆچبەر دەگۆڕێت، هەروەها پیربوونی كۆمەڵگەی ئەورووپی و لاوازبوونی خێزان، كاریگەری لەسەر پێویستی كۆمەڵگە بە كۆچبەرهەیە. هەموو ئەمانە وای كردووە ئەورووپا  بەتایبەتی و ڕۆژئاوا بەگشتی، پێویستی بە كۆچبەر هەبێت، بەڵام ململانێی حیزبایەتی بەتایبەت ڕاستڕەوەكان لە لایەك و ئەوانیی دیی لە لایەكی دی، وای كردووە پێداچوونەوە بە یاساكانی كۆچ بكرێت بە جۆرێك هەوڵەكان لە پێناوهاندانی كۆچی یاسایی و كەمكردنەوی كۆچی نایاساییە. كۆچبەری یاسایی، كرێكاری زیرەكە، ئەوانەن كە زانیاریان لەسەر گوزەران و ژیانكرنی ئەو دەوڵەتە هەیە كە بۆی دەڕۆن و پێش كۆچ، دەوڵەتی پێشوازیكەر كار و شوێنی بۆ دابین كردووە، ئەم جۆرە یاسایە لە ئەمریكا و كەنەدا بەركارە، هاوكات ڕێگرە لەو كۆچبەرانەی كە لە ڕێگەی باندەكانەوە ملی ڕێگە دەگرنە بەر و بەپشتبەستن بە مافی مرۆڤ لە ئەورووپا كۆچ دەكەن. ئەم جۆرە كۆچكردنە، بێزراو و ناحەز كراوەو ڕۆژئاوا بۆ كۆنترۆڵكردنی ژمارەی كۆچبەر و چییەتی و كەسێتی كۆچبەر، زۆرجار چاوپۆشی لە مافەكانی مرۆڤ دەكەن و كۆچبەر بە زۆرەملێ هەناردەی وڵاتی دی یان دیپۆرتی وڵاتی خۆی دەكەنەوە.

سەبارەت بە هەرێمی كوردستان و تایبەتمەندی کۆچبەرانی كورد لە بەردەم وڵاتانی ڕۆژئاوا، وەها وێنا دەكرێت كە زۆرجار وەك (کۆچبەری ئابووریی) تەماشا دەکرێن نەك وەك پەنابەری سیاسی. ئەمە کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ڕێژەی پەسەندكردنی داخوازییەکانیان هەیە، هەرچەندە ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ وەك Human Rights Watch و Amnesty International بەردەوام ڕەخنە لە سیاسەتەکانی وڵاتانی ئەورووپا سەبارەت بە مامەڵە لەگەڵ کۆچبەرانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگرن لە نێویاندا كۆچبەرانی كورد، بەڵام پاساویی ڕۆژئاوا جێبەحێكردنی سیاسەتی (Safe Country)  بۆ عێراقە، واتە زۆرێك لە وڵاتانی ئەورووپا عێراق و هەرێمی کوردستان وەك زۆنی سەلامەت و سەقامگیر وێنا دەكەن.  بەم پێیە ئەگەری پەسەندكردنی داخوازییەکانی پەنابەر بە ڕێژەیەكی بەرچاو كەمی كردووە، ئەمە لە کاتێکدایە کە هەرێمی کوردستان هێشتا لە ژێر کاریگەری کێشە سیاسی و ئابوورییە جۆراوجۆردایە.

سەرباری ئەمانەی باس كرا، جیاکاریی نەتەوایەتی و ئایینی فاكتەرێكی تری هەڵوێستە نەرێنییەكانی وڵاتانی ڕۆژئاوایە بەرامبەر كۆچی ڕۆژهەڵاتییەكان،  بۆ نموونە بەراورد بە پەنابەرانی مەسیحی و ئێزیدی عێراقی، پەنابەرانی موسڵمانی هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی سەختی زیاتر دەبنەوە و ڕێژەی پەسەندكردنی داخوازییەکانی کەمینە ئایینییەکان زۆرجار زیاترە.

جیاوازی هەڵوێستی ئەمریکا و کەنەدا بەرامبەر مافی پەنابەران

هەریەك لە وڵاتانی ئەمریكا و كەنەدا كە دوو ناوەندی سەرەكی كۆچی پەنابەرانی ڕۆژهەڵاتن لە دوای وڵاتانی ئەوروپا بە زۆر هۆكاریی سیاسی، ئابووریی و جوگرافیی و …هتد، مامەڵە و تێڕوانینیان لەگەڵ كۆچبەر و مافەكانی پەنابەرێتی جیاوازە، “د.كوردستان عومەر محەمەد” بۆچوونی وایە كە جیاوازییەك لە نیوان ئەوروپاو ئەمریكادا ئەوەیە، سنورەكانی ئەمریكا كۆنترۆڵی زیاترە وەك لە سنوری ئەوروپا، كیشورەی ئەوروپا زیاتر لە رێگەیەكی ئاویی و وشكانی لەگەڵ ڕۆژهەڵات هەیە بەڵام ئەمریكا تاكە یەك ڕێگەی وشكانی لەگەڵ مەكسیك و كەنەدا . گەیشتن بە ئەوروپا و ئەمریكا ئەستەم نییە بەڵام وەك ڕێگەكانی ئەوروپا ئاسان نییە. لە لایەكی دیكە یاساكانی ئەمریكا و كەنەدا بەتەنها دیموكراتیی و سەرمایەدارانەن، بەڵام لە ئەوروپا سۆسیال دیموكرات ڕەوتێكی بەهێزە و ئەم پارتانە پشگیری ڕەچاوكردنی مافی مرۆڤ زیاتر دەكەن، هەروەها “ماردین حەمە ڕەشید” ئاماژە بەوە دەكات كە بە هۆیی جیاوازی بارودۆخی جوگرافی و ئابووری وسیاسیی، لە وڵاتانی ئەوروپا زیاتر بە نایاسایی کۆچبەران کۆچ دەکەن بەڵام لە وڵاتی کەندا بەشیوازێکی یاسایی هەڵدەبژێردرێت، لە كاتێكدا ئەمریکا تەنها لە سەر سنووری مەکسیکەوە پەنابەران دەڕۆن و کۆچەکان نایاساین، جیا لەوە ئەوروپا یاسای هاوبەشی هەیە، بەڵام لە ئەمریکا و کەندا بڕیاری کۆتایی دەچێتە لای حکومەتی فیدڕاڵی.

لە سۆنگەی جیاوازیی سیاسەتی ئەمریکا بەراورد بە وڵاتانی ڕۆژئاوا، و بەهۆی ڕۆڵی ڕاستەوخۆی لە عێراق و پشتگیری لە هەرێمی کوردستان، ئەمریکا بەرنامەی تایبەتی بۆ کۆچبەرانی کورد هەیە، هەر بۆیە سیاسەتی ئەمریکا بەرامبەر بە کۆچبەرانی کورد جیاوازی بەرچاوی لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپا هەیە، ئامارەکانی وەرگرتنی پەنابەر لە ئەمریکا بۆ ساڵی ٢٠٢٤ بە پێی ڕاپۆرتە فەرمییەكانی UNHCR”” ئەوە نیشان دەدەن کە کۆی گشتی پەنابەری وەرگیراو گەیشتووەتە 100,000 کەس، لەوانەش نزیکەی 3,500 کەس لە عێراق و هەرێمی کوردستان بوون، ئەوەی تایبەت بە بەرنامەی پەسەندكراوی SIV (Special Immigrant Visa) بۆ ئەو کەسانەی کە لەگەڵ هێزەکانی ئەمریکا كاریان كردووە کە ئەمە دەرفەتێکی تایبەتی بۆ کۆچبەرانی کورد ڕەخساندووە.

هەمان كات سیاسەتی کەنەدا هاوشێوەی ئەمریكا جیاوازی بەرچاوی لەگەڵ لوڵاتانی ئەوروپی هەیە، کەنەدا یەکێکە لە باشترین وڵاتان بۆ پەسەندكردنی داخوازییەكانی کۆچبەرانی کورد، بەتایبەت کە سیستمی “Provincial Nominee Program” و “Express Entry” ڕێگەی بەردەوام بۆ کەسانی کارامە و خوێندەوار دەدكاتەوە تاكو كۆچ بۆ ئەو وڵاتە بكەن، بە پێی ڕاپۆرتەكانی UNHCR”” ئامارەکانی کەنەدا بۆ ساڵی ٢٠٢٤ ئاماژە بەوە دەكەن کە کۆی گشتی کۆچبەری وەرگیراو گەیشتووەتە 460,000 کەس، لەوانەش نزیکەی 8,000 کەس لە عێراق و هەرێمی کوردستان بوون، گرنگتر لەوە ڕێژەی پەسەند كردنی داخوازیی بۆ کۆچبەرانی کورد گەیشتووەتە 68٪ کە ئەمەش ئامارێکی بەرز و پێشوازی کارانەیە، لە كاتێكدا ئەم دەرفەتانە ئەو ڕاستییانە نیشان دەدەن كە ئەمریکا و کەنەدا تا ڕادەیەكی بەرچاو لە وڵاتانی ئەوروپی جیاوازترن، چونكە لە ڕووی جوگرافییەوە لە هەرێمی کوردستان دوورن، کە ئەمە مانای ئەوەیە کۆچبەران دەبێت ئامادەیی زیاتریان هەبێت، هەروەها سیستمی یاسایی ئەم دوو وڵاتە ڕێگە بە کۆچبەرانی کورد دەدات بە شێوازی یاسایی داوای مافی پەناهەندەیی بكەن، زیاتر لەوە بازاری کاری ئەمریکا و کەنەدا پێویستیان بە کرێکاری پسپۆر هەیە، کە ئەمە لەگەڵ تایبەتمەندی زۆری کۆچبەرانی خوێندەواری کورد دەگونجێت.

دیاردەی كۆچ وەك دەرفەتێك بۆ مرۆڤ و ڕەگەزێكی پێشخستن و ئاڵوگۆڕ

دیاردەی كۆچ وەك نەریتێكی جیهانیی بە هەمیشەیی لە لایەن پەنابەرەوە وەك دەرفەتێكی نوێ بۆ دەستپێكردنی ژیانێكی نوێ تەماشا دەكرێت، لە كاتێكدا کۆچ وەك هەڕەشەیەكی مەترسیدار لە لایەن بەشێكی وڵاتانی پەناهەندەوە تەماشا كراوە، لە نێوان ئەم دوو ڕوانگە جیاوازەدا، د. كوردستان عومەر محەمەد ئاماژە بەوە دەكات لە سایەی جیهانگیریی و كاڵبوونەوەی سنوور و كۆمپانیا فرە ڕەگەزەكان و پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا، سەرمایە و دەستی كار لە هاتوچۆیەكی زۆر دان و گەشتە فرۆكەوانییەكان و گەشتەكانی شەمەندەفەر و ئۆتۆمۆبێل و ڕێگەكانی ئاوی زۆر زیاتر بووە. دۆزینەوی هەلی كار لە ڕێگەی سۆشیال میدیاوە زۆر بووە، كرێكاری بیانی لە جیهاندا گەشەی سەندووە، لەگەڵ هەموو ئەمانە بازاڕیش هاندەرێكی زۆری كۆچە. بۆیە تاكو هۆكارەكانی پەیوەندی پێشكەوتن بەخۆوە ببینێت، تێكەڵبوونی كۆمەڵگەكان زۆرتر دەبێت و یەك لە چڕكردنەوی تێكەڵ و پێكەڵی دیاردەی كۆچە. بۆیە وڵاتانی ڕۆژئاوا لەوە تێگەیشتوون كە دیاردەی كۆچ لێكەوتەی جیهانگیرییە و دیاردەیەكی سروشتییە و ڕێگریكردن لێی سنووردارە، بەڵام ئێستا هەوڵەكان لەو پێناوەدایە كە كۆچ، یاسایی و سنوربۆدانراو بێت. جیا لەوە، ماردین حەمە ڕەشید ئەوە دووپات دەكاتەوە كە دەكرێت کۆچ وەك دەرفەتێکی پێشخستن لە ڕووی زمان و کولتوور و بیر و لایەنی ئابووری و سیاسییەوە تەماشا بکرێت بۆ هاتنە ژوورەوەی تازەگەریی و خزمەتکردن و پێشخستینی وڵات، لە نموونەی ئەو وڵاتانەی کە کۆچ وەک دەرفەت دەبینن هەریەك لە ( ئەمریکا، کەنەدا، ئوسترالیا و ئەڵمانیا)ن.

 لە چوارچێوەی ئەو وڵاتانەی كە دیاردەی كۆچ وەك دەرفەتێك تەماشا دەكەن، كەنەدا دەبێتە نموونەیەكی سەركەوتوو، چونكە بە شێوەیەکی سیستماتیک کۆچ وەك چالاکیی گەشەی ئابووری بەکار دەهێنێت. لە چوارچێوەی یاسای پەنابەریی كەنەدیی بۆ كۆچ، بەرنامەی (Century Initiative) وەك پەیڕەوێكی یاسایی گونجاو دەبینرێت كە ئامانجی ئەوەیە دانیشتووانی کەنەدا لە ساڵی ٢١٠٠دا بگەیەنێتە ١٠٠ ملیۆن کەس، کە ئەمە زیاتر لە دوو ئەوەندەی ئێستایەتی، ئەم بەرنامەیە پشت بەو دیدگایە دەبەستێت کە کۆچبەران دەتوانن ڕاستەوخی بەشداری لە گەشەی ئابووری و کۆمەڵایەتیدا بکەن.

سەبارەت بە بەشداریی سەركەوتووانەی پەنابەرانی كورد لە وڵاتانی پەناهەندەدا، ڕاپۆرتەكانی UNHCR”” جەخت لەوە دەكەنەوە كە ئامارەکانی سەرکەوتنی کۆچبەرانی کورد لە وڵاتی کەنەدا، بە جۆرێكە كە ڕێژەی دەستکەوتنی کار لە ماوەی یەك ساڵدا ٧٨٪ بووە. ناوەندی داهات دوای پێنج ساڵ لە كاركردن  ٥٢,٠٠٠ دۆلاری کەنەدی بووە، ڕێژەی دەستپێکردنی کاری تایبەت ٢٣٪ بووە، هەروەها لە وڵاتی ئوسترالیا لە ڕێگەی بەرنامەی (Regional Sponsored Migration Scheme) پڕۆسەی نیشتەجیكردنی كۆچبەرانی لە ناوچە دوورەدەستەكاندا جێبەجێ كردووە، ئەم سیاسەتە هاوکاری بە پڕکردنەوەی کەلێنی گەورە و کارگەری لە ناوچە کەم گەشەسەندووەكاندا كردووە. کۆچبەرانی کورد زۆرجار لە پیشە جۆراوجۆرەكانی وەك کشتوکاڵكردن، پیشەسازیی و خزمەتگوزاری بەشێوەیەکی بەرچاو بەشدارییان لە گەشەپێدانی ئابووری ناوخۆییدا هەبووە.

لە چوارچێوەی ڕاپۆرتەكانی UNHCR””دا وڵاتی سوید نموونەیەکی سەرکەوتووە بە تایبەت لە پێش گۆڕانی سیاسەتەکانی لە ساڵی ٢٠٢٢دا. ئەو کۆچبەرانەی کورد کە لە دەیەی ٩٠کاندا چوونەتە ئەو وڵاتە ئێستا بەشێکی گرنگن لە ئابووریی کۆمەڵگەی سوید. پەنابەرانی ئەو وڵاتە نەك تەنیا وەك هێزی کاریگەری بەشداری کردووە، بەڵکو وەك دامەزرێنەری کۆمپانیاكانیش ڕۆڵی گرنگیان گێڕاوە، هەروەها وڵاتی نەرویج-یش بەرنامەی (High Skilled Migrant) پەیڕەو دەكات، كە لە ڕێگەیەوە هەوڵ دەدات کەسانی پسپۆر ڕاکێشێت. کۆچبەرانی کورد بەتایبەتی لە بوارەکانی تەکنەلۆجیا و پزیشکی تا ڕادەیەكی بەرچاو سەركەوتوو بوون، ئەم بەرنامەیە کاریگەری ئەرێنی هەبووە لەسەر گەشەی بوارە تەکنەلۆجییەکان لە ئەم وڵاتە.

لەگەڵ ئەوەشدا هەندێک وڵات دیاردەی کۆچ وەك دەرفەتێك بۆ پێشکەوتن دەبینن و بەرنامەی تایبەتیان بۆ ئەم مەبەستە دامەزراندووە، لەوانە: کەنەدا و سیستمی Start-up Visa، ئەم سیستمە ڕێگە بە کۆچبەرانی کۆمپانیا دامەزرێنەرەكان دەدات کە پڕۆژەی نوێگەرایانەیان هەبێت، ئەم بەرنامەیە بووە هۆی دروستبوونی هەزاران کاری نوێ و پێشکەوتنی بواری تەکنەلۆژیا. هەروەها وڵاتی ئەڵمانیا و بەرنامەی EU Blue Card كە تیایدا کەسانی پسپۆری یەکێتی ئەورووپا ڕادەکێشێت. ئەم بەرنامەیە بە ئاسانکردنی ڕێکارەکانی مامەڵەی كۆچبەران و پێشکەشکردنی مافە کۆمەڵایەتییەکان، توانیوویەتی پسپۆڕانی زۆر لە جیهانەوە ڕابکێشێت.

ئاکامەکانی نەرێنییەكانی دیاردەی كۆچ لە هەرێمی کوردستان

وێڕای سەركەوتنی بەشێكی بەرچاوی پەنابەرانی كورد لە وڵاتانی ڕۆژئاوا بەڵام بە شێوەیەكی گشتی دیاردەی كۆچ كاریگەریی نەرێنی كردووەتە سەر هەرێمی كوردستان لە دیارترینیان:

یەكەم: زیاد بوونی دیاردەی كۆچكردنی مێشكەكەكان (Brain Drain)؛ بەم پێیە کۆچکردنی کەسانی خوێندەوار و پسپۆڕ لە هەرێمی کوردستان کاریگەری نەرێنی لەسەر گەشەی ناوخۆیی هەبووە، بەپێی ئاماری وەزارەتی خوێندنی باڵای هەرێمی کوردستان، لە ساڵی ٢٠٢٤دا، ٣٨٪ لە دەرچووانی زانکۆکان ئارەزووی کۆچکردنیان هەبووە، زۆرینەی ئەوانەی کۆچ دەکەن لە بوارەکانی پزیشکی، ئەندازیاری، و تەکنەلۆجیان، کە ئەمەش وای کردووە کەمبوونەوەیەکی بەرچاو لە پسپۆڕانی ناوخۆیی ڕووبدات.

دووەم: لێكەوتەی لەسەر بارودۆخی ئابووریی و گەشەپێدان، بەپێی خەمڵاندندێكی وەزارەتی دارایی و ئابووریی، هەرێمی كوردستان ساڵانە نزیکەی ٢.٣ ملیارد دۆلار بەهۆی کۆچکردنی کەسانی کارامەوە لە دەست دەدات، ئەمەش كاریگەریی لەسە کەمبوونی وەبەرهێنان لە بوارە تەکنەلۆجییەکان، زیادبوونی پشتبەستن بە کرێکاری بیانی، و لاوازبوونی توانای داهێنان و نوێکاریی بە شێوەی ڕاستەوخۆ بەجێ هێشتووە.

هێڵكارییەكی نموونەیی بۆ ساڵی ٢٠٢٤:  کۆچی هەرێمی کوردستانی عێراق بەرەو ڕۆژئاوا، ئەورووپا و ناوخۆیی عێراق

سەرچاوە: ئامارە فەرمییەكانی IOM، KRSO، UNHCR و ICMPD

 

چارەسەری گۆڕینی دیاردەی كۆچ بۆ دەرفەت و بەرەوپێشچوون

لە پێناو گۆڕینی دیاردە و نەریتی جیهانیی كۆچكردن لە هەڕەشە و ئاڵنگارییەوە بۆ دەرفەت و خۆبنیاتنان، پێویستە چەند هەنگاوێكی سیاسیی و سیستماتیك دابنرێت لە گرنگترینیان:

یەكەم: سیاسەتی Circular Migration؛ بۆ ئەوەی کۆچ بگۆڕدرێت لە هەڕەشەوە بۆ دەرفەت، پێویستی  بە دروستکردنی بەرنامەیەكی ئەوتۆیە کە ڕێگە بە کۆچبەرانی کورد بدات بەشێوەیەکی کاتیی کار بکەن و دواتر بگەڕێنەوە، هەروەها لە ڕێگەی بەرنامەی تەکنۆلۆجی دوورەوە کە ڕێگە بە كەسانی پسپۆڕ دەدات لە هەرێمی کوردستانەوە بۆ کۆمپانیا ڕۆژئاواییەکان کار بکەن.

دووەم: وەبەرهێنان لە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، بۆ وێنا بەشداریكردن لەگەڵ پارتنەرەكانی وەك  UNDP، World Bank، و EU بۆ دروستکردنی دەرفەت و قۆستنەوەی کار لە ناوخۆ دەتوانێت کاریگەری بەرچاو هەبێت، وەبەرهێنان لە تەکنەلۆجیا و نوێکاریی دەتوانێت دەرفەت و کاری نوێ دروست بکات کە هاوتەریبن لەگەڵ ئەوانەی لە دەرەوە پێشکەش دەکرێت.

سێیەم: حەواڵەكردن  Remittance، بەپێی ئاماری بانکی ناوەندی عێراق، کۆچبەرانی عێراقی و کورد ساڵانە نزیکەی ٤.٢ ملیارد دۆلار دەنێرنەوە ماڵەوە، ئەم پارەیە دەتوانرێت بە شێوەیەکی سیستماتیك لە پڕۆژەی گەشەپێدان بەکار بهێنرێت، وەك وەبەرهێنان لە ژێرخان، پەروەردە، و تەکنەلۆجیا.

بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان بتوانێت دیاردەی كۆچ وەك دەرفەتێك بۆ دروستكردن و خۆبنیاتنان بەكار بێنێت پێویستە چەند هەنگاوێك بگرێتە بەر لەوانە:

 یەكەم: دروستکردنی Kurdistan Talent Magnet Program، بە واتای تەرخانکردنی بودجەیەکی تایبەت بۆ گەڕاندنەوەی خوێندکارانی کورد لە دەرەوەی وڵات، ئەمەش لە ڕێگەی پێدانی قەرزی کەم یان بەخشین بۆ دامەزراندنی کۆمپانیا و دروستکردنی پارکی تەکنەلۆجی لە هەولێر، سلێمانی، و دهۆ ك و شارەكانی تر.

دووەم: جێبەجێكردنی بەرنامەی Digital Nomad Kurdistan، واتە ڕێگەدان بە کۆچبەرانی کورد لە دەرەوە کە هەر لە وڵاتانی ڕۆژئاوا کار بکەن، ئەمەش بە دابینکردنی ئینتەرنێتی خێرا و شوێنكاری هاوبەش، لەگەڵ ئاسانکاری یاسایی بۆ کارکردنی کۆمپانیا بیانییەکان مسۆگەر دەبێت.

سێیەم: وەبەرهێنان لە پەروەردە و لایەنی تەکنیکی

هاوکاری لەگەڵ زانکۆکانی جیهان بۆ دروستکردنی بەرنامەی نوێ، فێرکردنی زمانی ئینگلیزی و زمانەکانی تری ئەوروپی، و ڕاهێنانی کاری تیمی و کارامەییەکانی كە دەتوان ڕیشەیەكی پتەو و بەهێز بۆ ئەم مەبەستە دابین بكەن.

تایبەتمەندی کۆچبەرانی کورد و ڕێژەی سەركەوتنیان لە وڵاتانی ڕۆژئاوا

ڕەوەندی کوردیی لە دیاسپۆرا ڕۆڵێکی گرنگی لە پڕۆسەی کۆچ و یەکخستندا هەبووە، هەرچەندە تاكو ئێستا ئامار و زانیارییەكی دروست سەبارەت بە رێژەی كۆچی هاوڵاتیانی كورد بۆ وڵاتانی ڕۆژئاوا  لە بەر دەست نین، بەڵام بە پێی بەشێك لە ئامارە نافەرمییەكان نزیکەی ٢.٥ ملیۆن کورد لە دەرەوەی هەرێمی کوردستان دەژین، کە تەنها لە وڵاتی ئەڵمانیا نزیکەی ١.٥ ملیۆن کورد هەن، بەڵام بەهۆی نەبوونی ناسنامەی پێویست و دابەشبوونی كورد بەسەر وڵاـانی عێراق، سووریا، ئێران و توركیادا ناتوانرێت ڕێژەی سەركەوتنی كۆچبەران لە وڵاتانی ڕۆژئاوا بە وردی وەربگرین، هەروەك “ماردین حەمە ڕەشید” ئاماژەی بۆ دەكات كە بەهۆی نەبوونی بەڵگەنامەی کوردیی، هەموو پەناخوازانی كورد لە هەرێمی كوردستان بە عێراقی ئامارەکانیان پێشاندەدرێت، هەربۆیە ڕووبەڕووی  ئاستەنگییەکی زۆردەبینەوە لەو ڕووەوە، بەڵام بە هۆی کۆچی زۆری هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان ساڵانە ڕێژەی لە ٪70 بۆ ٪75 پەناخوازی کوردن کە ڕێژەی داواکردنی مافی پەنابەری پێ دەهێنن لە تەواوی عێراقدا و لە وڵاتانی ئەوروپا. بەپێی لێکۆڵینەوەیەك لەلایەن “سەنتەری لێکۆڵینەوەکانی کوردستان”ەوە لە ساڵی ٢٠٢٤، کۆچبەرانی کورد تاوەكو ئەندازەیەكی بەرچاو سەركەوتووبوون چونكە چەندین تایبەتمانییان تێدا هەبووە ، بۆ نموونە ٧٨٪یان زمانی ئینگلیزی لە ئاستێکی باش دەزانن، ٦٥٪یان بڕوانامەی کۆلێج یان بەرزتریان هەیە، ٤٢٪یان پێش کۆچکردن ئەزموونی کاریان هەبووە لە بوارەکانی تەکنەلۆجیا یان ئەندازیاری، ٥٦٪یان پاشەکەوتیان هەبووە بۆ سەرەتای ژیانی نوێ، بەم پێیە ئەم ئامارانە ئەوە نیشاندەدەن کە کۆچبەرانی کورد ئامادەییان هەبووە و پلانی پێویستیان بۆ ڕووبەڕووی ئەم قۆناغە هەبووە.

 

ئامار و داتاكان چی دەڵێن

لەسەر بنەمای ئامارو زانیارییە پێویستەكانی نێو ڕاپۆرتەكە چەند خالێك وەك ئەنجام دەستنیشاددددطن دەكەین ئەوانیش:

یەكەم: دیاردەی کۆچکردن لە هەرێمی کوردستان لە ئەمڕۆدا دیمەنێکی ئاڵۆز و پڕ ئاڵنگاریی تێدا دەبینرێت؛ لەگەڵ ئەوەی ڕێژەی بێکاری گەنجان لە هەرێمی کوردستان بە ئاستێكی بەرز بە ڕێژەی (٢٧.٢٪ – ٣٧.٢٪) گەیشتووە، و ٨٧٪ لە خێزانەکان داهاتیان کەمترە لە ٨٥٠ دۆلار لە مانگێکدا، دەبینین کە هەرێم لە ڕووی ئابووری و کۆمەڵایەتییەوە لە دۆخێکی ئاساییدا نییە، ئەمەش هۆكارو پاڵنەرەكانی كۆچی زیاد كردووە.

دووەم: کۆچکردن لە هەرێمی کوردستانەوە تەنها دیاردەیەکی چاولێكەریی و خۆویستی نییە، بەڵکوو ڕەنگدانەوەی کێشە قووڵەکانی سیاسی، ئابووری، و کۆمەڵایەتییە. بەپێی ئامارەکان، نزیکەی ٢٠,٠٠٠ کەس لە ساڵی ٢٠٢٣دا کۆچیان کردووە، و ئەمە ڕێژەیەکی بەرچاوە بۆ دانیشتوانێکی ٦.٥ ملیۆن كەسی لە هەرێمێكدا.

سێیەم: شەڕی ئۆکرانیا و پەتای کۆڕۆنا کاریگەری ڕاشکاویان لەسەر سیاسەتی وەرگرتنی کۆچبەران هەبووە. مامەڵەی جیاواز لەگەڵ پەنابەرانی ئۆکرانیا (پەسەندكردنی بەرفراوان و خێرا) بەراورد بە پەنابەرانی هەرێمی کوردستان (پەسەندكردنی کەمتر لە ٣٠٪) ئاماژە بە بوونی دوو پێوەری مامەڵەکردن دەکات، كە تەواو لێك جیاوازن.

چوارەم: لەکاتێکدا وڵاتانی ئەوروپا، نەخشەی سیاسەتی مرۆیی و یاسایی ڕاگەیاندووە، بەڵام جێبەجێکردنی كردارەكی زۆرجار جیاوازی لە ئاخاوتنە فەرمییەکان نیشان دەدات. ڕێژەی پێدانی مافی پەنابەرێتی بەپێی وڵاتان جیاوازە، ئەڵمانیا (٢٥٪)، هۆڵەندا (٣٢٪)، بەڵام بەریتانیا (کەمتر لە ١٥٪)ە.

پێنجەم: ئەمریکا و کەنەدا سیاسەتی جیاوازیان بەرامبەر كۆچبەران هەیە، کەنەدا بە ڕێژەی پەسەندكردنی ٦٨٪ بۆ کۆچبەرانی کورد، خۆی وەك وێنەیەکی ئەرێنی نیشان داوە، لە کاتێکدا ئەمریکا بە بەرنامە تایبەتەکانی خۆی (SIV)، نزیکەی ٣,٥٠٠ کەسی لە ساڵی ٢٠٢٤دا وەرگرتووە.

شەشەم: ئەگەرچی هەندێك وڵات وەك کەنەدا، ئوسترالیا، و تاكو ڕادەیەك ئەڵمانیا کۆچ وەك دەرفەتێك بۆ گەشە تەماشا دەکەن، بەڵام بۆ هەرێمی کوردستان ئەمە مانای دەرچوونی مێشکە داهێنەرەكانە، کە ساڵانە زیانێکی ٢.٣ ملیارد دۆلاری بۆ هەرێمی لێ دەکەوێتەوە.

سەرچاوەكان

1. Kurdistan Region population to exceed 6.5 million by end of 2023: Kurdistan Region Statistics Office, Kurdistan 24, 19/9/2025, https://tinyurl.com/ym479rmt
2. UNHCR,Iraq data 19/9/2025, https://data.unhcr.org/en/country/irq
3. UNHCR,Iraq data 20/9/2025, https://www.unhcr.org/iq/
4. reliefweb, Iraq, Humanitarian Situation, 20/9/2025, https://reliefweb.int/country/irq
5. DTM Iraq: Cross-Border Monitoring Report, Data Collection Period: March-May 2025 (July 2025), reliefweb, Iraq, Humanitarian Situation, 20/9/2025, https://tinyurl.com/4rubr8f6
6. IOM (International Organization for Migration), 22/9/2025, https://tinyurl.com/3bkh6rds
7. IOM (International Organization for Migration), 22/9/2025, https://tinyurl.com/4m38u5b3
8. International Organization for Migration Iom, 22/9/2025, https://tinyurl.com/y7fd8zue
9. USA for UNHCR,26/9/2025, https://tinyurl.com/2xuyn4he
10. چاوپێكەوتن لەگەڵ د.كوردستان عومەر محەممەد، مامۆستا لە كۆلیجی زانستە مرۆڤایەتیەكان /بەشی كاری كۆمەڵایەتی.
11. چاوپێكەوتن لەگەڵ ماردین حەمە ڕەشید، بەرپرسی بەشی ڕاگەیاندنی دەزگای “لوتكە” بۆ كاروباری ئاوارە و پەنابەران.