د. كوردستان عومەر محەمەد/ دكتۆرا لە كۆمەڵناسی  |  دیدار ئەبوزەید سەعدی/ ماستەر لە كۆمەڵناسی

 

بەرایی

كۆچ تەنیا بریتی نییە لە ڕیشەهەڵكێشان لە ماڵی یەكەم بۆ ماڵی دووەم، بەڵكوو ڕووبەڕووبوونەوەشەوە لەگەڵ كۆمەڵێک پرسیاری وجوودی و جەوهەری كە بەردەوام لە ناخی كۆچبەردا دەمێنێتەوە و بەدوای وەڵامیدا دەگەڕێتەوە. بۆیە پڕۆسەی كۆچ نەک بە گەیشتن بە ماڵی دووەم كۆتایی پێ نایەت، بەڵكوو دەبێتە سەرەتایەت بۆ پێناسەكردنەوەی خود لە ژینگەیەكی جیاواز بە ناسنامەیەكی جیاواز. بۆ ئەم مەبەستە تێگەیشتن لە فاكتەرە كاریگەرەكانی كۆچ و دۆخی كۆچبەر لە وڵاتی یەكەم و دووەم؛ دەتوانێت تێگەیشتنمان بۆ دیاردەی كۆچ زیاتر بكات، لەم پێناوەدا ئەم توێژینەوە لە دوو بەش پێک هاتووە، لە بەشی یەكەمدا هەوڵ دراوە هۆكار و فاكتەرەكانی پاڵنەری كۆچكردن لە ماڵی یەكەم بكۆڵێتەوە و لە بەشی دووەمدا بە تێڕوانینێكی فەلسەفی باس لە جیهانی دووەمی كۆچبەر و ئاستەنگ و پرسیارەكانی بەردەمی دەكات.

1. كۆچ لە ماڵی یەكەمەوە
   • دیارترین خەسڵەت و فاكتەرەكانی كۆچی كورد

دیاردەی كۆچ یەكێكە لەو دیاردە و باسانەی كە ڕەگوڕیشەی مێژوویی هەیە. كاتێک پێناسەی كۆچ دەكەین، دەتوانین بڵێین بریتییە لەو شوێن گۆڕینەی كە دوێنێ و ئەمڕۆ و لە ئایندەشدا ڕوو دەدات، واتە دیاردەی ڕابردوو، ئێستا و ئایندەیە. ئەم بابەتە هێندەی وڵاتانی كۆچبۆكردووی سەرقاڵ كردووە كە بەدوای چارەسەری پاڵنەرەكانی كۆچ و قەلاچۆكردنی دیاردەی كۆچ بكەون لە ئێستادا، هێندە وڵاتانی كۆچلێكردووی بەم پرسەوە سەرقاڵ نەكردووە، لە نێویشیدا كۆمەڵگەی كوردی.

کۆچ یەکێکە لە پرسە نێودەوڵەتییە گوازراوەکانى سەدەى بیست بۆ سەدەى بیست و یەک. ئەم پرسە لە سەدەى بیستەمدا پەیوەندییەکى ڕاستەوخۆى بە دروستبوونى دەوڵەتە تازەدامەزراوەکانى جیهانى سێ هەبوو. شکستى پڕۆژەى نەتەوەیی و سۆسیالیستى و ئایینیى دەوڵەتە نوێکان، یەک لە هۆکارە سەرەکییەکانى برەوسەندنى کۆچى چین و توێژە جیاوزەکانى ئەو دەوڵەتانە بوو بەرەو دەوڵەتە ڕۆژئاواییەکان. یەک لەو گرووپانەى کە ژمارەیەکى بەرچاوى کۆچ پێک دەهێنن لە ڕۆژئاوادا، کۆچەرە کوردەکانن. لە پشت کۆچى کوردەوە دوو فاكتەری سەرەکى هەیە:

 یەکەمیان شکستى پڕۆژەى هاوڵاتیبوونی كوردە لەو دەوڵەتانەى کە کوردستانى بەسەردا دابەش کراوە کە تورکیا و ئێران و عێراق و سووریایە[1]. دووەمیان چەقبەستوویى پرسە ناوخۆییەکانى بزووتنەوەى ڕزگاریخوازى کوردییە[2]،  کە هیچى لە هۆکارى یەکەم کەمتر نییە بۆ کۆچى کوردی.

كێشەیەكی تری كۆچ پەیوەندیی بە ناسنامەی خودی كۆچەرەوە هەیە، هەم لە كۆمەڵگەكەی خۆی، هەم لەو كۆمەڵگەیەی كە كۆچی بۆ كردووە. ئەو ناسنامەیەی كە خۆی دەبینێتەوە، لە ئاستی یەكەمدا كە پێی دەوترێت ناسنامەی خودی یان من ، كە شوێنی خۆی لە ناوەندی بازنەیەكدا دەبینێتەوە لە بەرەنگاربوونەوەدا دەبێت لەگەڵ ئەوانی تر ، لەم ئاستەدا بەم جۆرە لە ناسنامە دەوترێت ناسنامەی خودی یان كەسی، تەركیزی تەواوەتی لە سەر پڕۆسەی پێگەیاندنی خودییە كە لە ڕێگەیەوە وێنە و شێوە جیاوازەكان بۆ خۆمان دەكێشین و بۆ ئەو پەیوەندییانەش كە لە دونیای دەوروبەرماندان. كاتێكیش دێینە سەر ئاستی كۆمەڵەكان، بە هەمان شێوە لێرەدا كۆمەڵەكان لە ناو میللەتدا وەک تاكەكان وان و هەمان شیكردنەوەی هەیە بەرامبەر میللەتانی تر. هەر گرووپ و نەتەوەیەكی سەر ڕووی زەمین وەربگرین، ئەگەرچی لە ئاستێكی ساكاری ژیانیشدا بێت، ئەوا كەڵەكەبوویەكی كولتووری هەیە كە لە ڕێگەی ئەزموونی ژیانی خۆیەوە بە شێوەیەكی بەردەوام و بە تێپەڕبوونی مێژوو بەرهەمیان هێناوە و لە نەوەیەكەوە دەیدەنە دەست نەوەیەكی تر و ناو و ناسنامەیان بۆ دیاری دەكات، ئەمەش گرنگترین سەرمایەیە كە بۆ كۆمەڵگە و بۆ تاكەكانی دەمێنێتەوە[3].

ناسنامەی بەكۆمەڵ پێویستی بە ئەزموونی بەكۆمەڵ و یادەوەریی بەكۆمەڵ هەیە و بە هۆیانەوە دەمێنێتەوە. ئەو ئەزموونانەی زۆر جار لە میانەی بوونی گرووپەكاندا كەڵەكە دەبێت، لە ڕێگەی مێژوو، كولتوور، ئەدەب و ماتیریاڵ و سێرمۆنیاكانیشەوە بۆ نەوەی دواتر دەگوێزرێتەوە[4].

ئا لێرەدا و بۆ كۆچەران بابەتی قەیرانی ناسنامە دێتە ئاراوە. ناسنامە واتای ئەو كۆدەی كە تاكەكان دەتوانن لە ڕێگەیەوە خۆیانی پێ بناسێنن بەوانی دیكە، بەڵام كاتێک كۆمەڵێک یان گرووپێک یان نەتەوەیەک تووشی دۆخێكی گومان و ململانێكردن دەبن بەرامبەر بابەتی ناسنامەكەیان، ئەوا وەرگرتنی كۆد كێشەی تێ دەكەوێت، ئەمەش ترسی پەرتپەرتبوون و لێكدابران دروست دەكات لە نێوان نەوەكاندا.

ئەگەر ئەمەی پێشوو وەک تیۆرییەک سەیر بكەین، كاتێک لە كۆمەڵگەی كوردی پراكتیكی دەكەین، دەبینین لە لایەک كۆچ بۆ كورد دیاردەیەكی مێژووییە و فاكتەرەكانی دووبارەیە، هاوكات كۆچەری كورد لە غەریبیدا قەیرانی تایبەت بە خۆی هەیە.

پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەو شتانە چین كە كورد دەیەوێت خۆی پێیان بناسێنێت؟ بۆ نموونە جلوبەرگی كوردی. ئایا هیچ ڕاڤەكی زانستی و لۆجیكی بۆ جلوبەرگی كوردی هەیە؟ ڕاڤەی ئێمە بۆ پشتێن، كۆڵوانە، كەوش و كڵاش، ڕەفتە و جامانە، ڕەنگەكان، شێوەكانی، وەرزەكانی، بەكارهێنانی لە خۆشیدا، لە ناخۆشیدا، چییە؟ ڕاڤەی ئێمە بۆ بازاڕی كوردی، بۆ یاسا، ئایین، بۆ سیاسەتی كوردی چییە؟ ناتوانین بڵێین نییە، بەڵام ناتوانین بڵێین هەیە و كۆمەڵگە زانیاریی لە سەر كورداندنی بەرگ و خواردن و سیاسەت و ئابووری هەیە و بە وریاییەوە مامەڵەی لەگەڵ دەكات و دەیپارێزێت و بە ناسنامەی خۆی دەزانێت و ئەم شارەزاییە لە كوێدا بەكار بهێنێت. ئەمە بۆ مێژوو، بۆ جوگرافیا، بۆ ڕەگەز، زمان، مەعریفە و بۆ چەندەها شتی دیكەش ڕاستە. كاتێک كە تاک خاڵی بوو لەو شتانە، واتە پێناس و ناسنامەی لاوازە. لێرەدا بابەتی دووەم دێتە پێش كە زۆر جار لە ئەنجامی بەریەككەوتن لەگەڵ پێناسێكی تردا سەر هەڵدەدات. بۆ نموونە؛ پرسەكانی نەتەوە و سۆشیالیزم و دەوڵەت و مۆدێرنە و هەموو ئەو شتانەی تر لە ڕۆژئاواوە ڕووی كردە جیهانی دەرەوەی ڕۆژئاوا و زۆر نەتەوە و دەوڵەت لە بەرئەنجامی كارلێک و كار و كاردانەوەدا؛ ناسنامەیان بۆ خۆیان دروست كرد، بەڵام ئێمەی كورد لەگەڵ وروژمی شەپۆلی مۆدێرنە و دەوڵەت و بیر و ئایدیا و تەكنەلۆژیا بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، تا ئێستاش نەمانتوانیوە كار لە سەر ئەو هەموو شتانە بكەین و ناسنامەیەک بۆ خۆمان دروست بكەین و خۆمان پڕ بكەین. كاتێک دوای سێ دەیە لەو دەوڵەتەی كە ڕۆژئاوا بۆ ئێمەی دروست كردووە، ئێمە نەمانتوانیوە وەڵامێک بدۆزینەوە بۆ سوپای كوردی، ئیدارەی كوردی، دەستووری كوردی، ئابووریی كوردی، كشتوكاڵی كوردی، دیموكراسیی كوردی، تەكنەلۆژیای كوردی و سیاسەتی دەرەوەی كوردی، ئیدی هەڵە دەرناچێت گەر بڵێین لە قەیرانی ناسنامەداین. ئا لێرەدا قەیرانی ناسنامە چییە؟ ئەوەیە كە تۆ تاكێكت هەیە لە كوردستاندا خاڵییە و ناتوانێت بۆ نموونە نە وەڵامی كەلەپوور و بەرگی كوردی بداتەوە، نە وەڵامی مۆدێرنە و دیموكراسیی كوردی بداتەوە، ئەی چارەسەر؟

چارەسەر ئەوەیە تاک لای خۆیەوە دەگەڕێت بەدوای ئەو وەڵامانەدا و كاتێک لە ناو كۆمەڵگەكەی خۆیدا ناتوانێت وەڵامی ئەو پرسیارانە بداتەوە، كۆچ دەكات و دەیەوێت لە كۆمەڵگەیەكی تردا ئەو وەڵامانەی دەست بكەوێت. كاتێک بە گیرفانێكی خاڵی لە ناسنامە دەچێتە دەرەوە، وەک پەڕەیەكی سپی وایە هەر پێناسەیەكی لە سەر چاپ بكەیت؛ چاپەكەی كواڵتیی باشتر دەردەچێت. بۆیە ئێمە كوردێكی ئەڵمانی، بەریتانی، ئەمەریكیی بێ كێشە و گرفتمان هەیە و هێندەی پێناس و ناسنامەی ئەوی تری كردووە بە بەرگدا، هێندە كاریگەریی ناسنامەی كوردی بەسەر نەوەكانی كورد لە وڵاتی كۆچبۆكردوودا نابینین. ئەمەش وا دەكات خێزانی كۆچی كوردی نزیک بێت لەوەی ئەگەر وڵاتی كۆچەری بۆ خۆی وڵاتی غەریبی بێت، بۆ نەوەكانی بە وڵاتی خۆیانی بزانن و لە بەرامبەردا كۆمەڵگەی كوردی بۆ نەوەكانیان وڵاتی غەریبی بێت.

لە لایەكی ترەوە كۆمەڵگەی كوردی بە گشتی و كوردستانی باشوور بە تایبەتی، وابەستەیە بە دۆخی جەنگ و سەرهەڵدانی دۆخی نوێی دوای جەنگەكانەوە. لە ساڵانی (90)كان كە دەگاتە ترۆپک تاوەكوو 2000، بە كۆمەڵە فاكتەرێكەوە وابەستە بووە كە تاكوو ئەمڕۆش بوونیان ماوەتەوە. بۆ نموونە؛ كاتێک داهاتی تاک لە ساڵێكدا بۆ ساڵانی (90)كان دادەبەزێتە سەر (450) دۆلار، ناكرێت فاكتەری ئابووری؛ قورسایی و ڕۆڵێكی فرە كاریگەری نەبێت لە سەر كۆچی دانیشتووان لە هەرێمی كوردستاندا[5]. كاتێک دەوڵەتی عێراقی لە جەنگی هەشت ساڵەی عێراق-ئێران بە زیانێكی گەورەوەی مرۆیی و ماددی دێتە دەر، تەواوی كۆمەڵگەی عێراقی دەبێت باجی ئەو زیانانە بدەن، ناكریت بڵێین فاكتەری جەنگ پشكی شێری بەر ناكەوێت بۆ كۆچڕەوی دانیشتووانەكەی.

بەڵام ئایا لەمڕۆدا پاش تێپەڕاندنی چەندین ساڵ وڵات نەک سەقامگیری، بەڵكوو ئومێدی سەقامگیریی سیاسی و ئابوری هەیە؟ ئێمە دەڵێین نەخێر، بۆچی؟ چونكە ئەگەر چانسی كۆچكردن بخرێتە بەردەم هەر كەس لەم كۆمەڵگەیەدا، ڕەتكردنەوەی مەحاڵ دەبێت. ڕۆژانە وێنەكان بۆخۆیان دەدوێن كە بە دەیان گەنج و لاوی ئەم نیشتمانە خۆیان دەدەنە بەردەم چانسێكی زۆر لاواز و كۆچ دەكەن بەرەو وڵاتانی ڕۆژئاوا و ئەنجامەكەی هەمان ئەنجامی ئەوانەی ساڵانی ڕابردووە كە لە باشترین ئەگەردا دیپۆرتكردنەوە و هەتنەوەیە بە كۆمەڵێک چیرۆک و بارودۆخی تراژیدی. بەڵام دووبارەبوونەوەی جەنگ و ململانێكان لە ژێر ناوی جۆراوجۆر، بەردەوامیی قەیرانە ئابوورییەكان، لاوازیی پڕۆژەیەكی مرۆڤانە و دڵسۆزانە، وای كردووە بینینی هەمووان بەو جۆرە بێت كە وڵاتی خۆت هۆكاری كێشەكان و كۆچكردن بۆ وڵاتی دی، چارەسەری كێشەكان بێت.

هاوكات، لە پشت ئەم كۆچە، كۆچەری كورد لە وڵاتی كۆچبۆكردوو هیچی پێ نییە، چونكە كاتێک نەیتوانی وەڵامی ئەو پرسیارانە بداتەوە كە لە كۆمەڵگەكەی خۆیدا هەیە، دەستەوسان دەبێ لە وەڵامی ئەو پرسیارانە كە لە نێو كۆمەڵگەی كۆچبۆكردوودا دووچاری دەبێتەوە كاتێک بەشێكی زۆری كۆچەری كورد خاوەن پڕۆژە و بەرنامەی لاوازە لە وڵاتی خۆی و لەو وڵاتەی كە كۆچی بۆ دەكات.

لە لایەكی ترەوە نەبوونی پڕۆژەی نیشتمانی بۆ پرسێكی ئەوها گرنگ كێشەكە قووڵتر و بەرفراوانتر دەكات، بۆیە لای هەمووان ئاساییە لە هەر سات و كاتێكدا كۆچی بەلێشاو، بێ بەرنامە لەم كۆمەڵگەیەدا ڕوو بدات. بە درێژایی مێژوو تا ئەم ساتەوەختە دیاردەی كۆچ لە نێو كورددا بڕیارێكی سادە و سەرپێیی و قسەلەسەرنەكراو بووە یان پەردەپۆشكراو بووە. هۆكاری ئەم پەردەپۆشكردن و باسلێنەكردنە وەک تەواوی ئەو بابەتە گرنگ و چارەنووسسازانەی تر بووە كە بە گڕ و كفێک دێن و تێدەپەڕن، لە نموونەیان ئەنفال و هەڵەبجە و… هتد. كێشەكە لەوێوە سەرچاوە دەگرێت كە خۆیلەخۆیدا كۆمەڵێكی زۆر فاكتەری پاڵنەر لەم كۆمەڵگەیەدا بوونی هەیە هەر لە سیاسییەوە تاوەكوو ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتووری و گەندەڵی و…، هەموومان درک بەمانە دەكەین بە پیر و ژن و پیاو و گەنجانەوە، هەموو ئەمانەش یەک دنیا پرسیاری لا دروست كردووین. بەڵام كوا وەڵام بۆ ئەم پرسیارانە؟ كوا چارەسەر و ئەلتەرناتیڤی ئەم بارودۆخانە؟ ئەمە وا دەكات كە گەنجێک بڕیارێكی سەرپێیی و ناڕاست بدات بۆ كۆچكردن یان خێزانێک یان وێنەی زۆر تراژیدی دایكانی بەتەمەن بەدووی منداڵەكانیدا كە لەم دواییانەدا هەموویمان لە جەنگەڵەكانی بلاڕووسدا بینیمان و بە ڕوونی دەركەوت كە وڵاتی خۆمان چۆن خۆمانی پەرتەوازە كردووە.

 بە دەگمەن و بە پچڕپچڕ ئەم بابەتە بووە بە شوێنی گفتوگۆ و پڕۆژەی جددی بۆ كار لە سەر كردن، بە تایبەت لای دەستەبژێری خوێنەوار و ڕۆشنبیر، تا وەكوو زانیاری و مەعریفەیەكی كەڵەكەبوو كە دواتر ببێتە ڕۆشنبیرییەكی سادە و ساكار لە نێو كۆمەڵگەدا لە سەر كۆچ، هۆكارەكانی، لێكەوتەكانی، مەترسییەكانی، چارەسەرییەكانی. ئەم دۆخە وای كردووە بڕیاری كۆچكردن و جێهێشتن زۆر ئاسانتر بووە لە پێشووتر، لە كاتێكدا كێشەكانی كۆمەڵگەی كوردی لە ئێستادا جیاوازییەكی زۆری لەگەڵ پێشووتردا نەبووە، بەڵام ئێستا دیاردەی كۆچ زۆرترە، چونكە ئەگەر لە پێشوودا دەوڵەت یەک لە بەربەستە سەرەكییەكانی كۆچ بووبێت، ئەوا لە ئێستادا پاشخانێكی ئەوتۆ بەدی ناكرێت بۆ بەستنەوەی تاک لە نێو كۆمەڵگەی كوردیدا یان وابەستەكردنی بە ناسنامەی لە نێو كۆمەڵگەدا، بە تایبەت لە ئاستی دەسەڵاتی كوردیدا.

بە هەموو ئەم بگرەوبێنەیەوە، پرسیاری دوای كۆچكردن و گیرسانەوە لە وڵاتی كۆچبۆكردوو سەر هەڵدەدات، ئایا لە ژینگەی نوێدا كۆچەری كورد چیی پێیە؟ ئا لێرەدا دەكرێت ئێمە بڵێین مادام كەسێكی بەتاڵمان ناردە ناو كۆمەڵگەیەكی سیستماتیک، پڕۆسەی سەرسامی و شوێنكەوتن لە ساتەكانی یەكەمەوە دەست پێ دەكات، بە جۆرێک زمان، ڕەفتار و مامەڵە، پۆشین…، زۆر بە وردییەوە وەردەگرێت.

لێرەدا ئاماژە بە فاكتەرێكی تر دەدەین لە مێژوویەكی دوورتر و كاریگەریی هەبووە لە سەر بابەتی كۆچڕەوی كورد، ئەویش ئەوەیەكە كۆچ بەشێک بووە لە سروشت و پێكهاتەی كەسێتیی تاكی كورد. كورد تا سەرەتای سەدەی 19؛ كەمتر لە 10% نیشتەجێ بوون، ئەوی دیكەی خێڵە كۆچەرییەكان بوون و لە گەرمیانەوە بۆ كوێستان و لە كوێستانەوە بۆ گەرمیان بەدوای لەوەڕدا كۆچیان كردووە، یان هەروەكوو جێگۆڕكێیەكی ساڵانە كۆچیان ئەنجام داوە و بە بێ گوێدانە سنوورە سیاسییەكانی دەوڵەتی عوسمانی و دەوڵەتەكانی ئێران ئەم كارەیان كردووە. وەک كۆچی ئێڵی جاف كە لەم پرسەدا نموونەی باڵایە. كاتێک خێڵێک یان بنەماڵەیەک تووشی دۆخێكی سیاسیی ناهەموار بوونەتەوە، كۆچكردن بۆیان ئەركێكی زۆر سەخت نەبووە. لە كۆتایی سەدەی 18 كە زەند ەكان دەسەڵاتی سیاسی لە ئێران لەدەست دەدەن، هەمەوەند وەک هێزێكی وابەستەی زەندەكان بە هەمان شێوە لێیان دەشێوێت، لە ڕۆژهەڵاتی كوردستانەوە دێنە باشوور و نیشتەجێ دەبن و دەبنە خاوەن موڵک و لەوەڕگە و پێگەی خۆیان[6].

واتە كۆچی ناوخۆیی لە نێوان پارچەكانی كوردستاندا كارێكی ئەستەم نەبووە و لە باكوور بۆ باشوور و لە ڕۆژهەڵات بۆ ڕۆژئاوای كوردستان كۆچڕەوی هەبووە. بۆیە دەكرێت ئەوەی كە لە میدیاكاندا باسی لێوە دەكرێت و بە چاولێكەری وەک فاكتەرێكی كاریگەر، ئێمە پێی بڵێین خوویەک و ڕۆتینێكی كۆمەڵگەی كوردییە و كورد شەرمی لە كۆچ نییە و بگرە جێگەی شانازییە بۆی. خەڵكانێک هەن و بە چاوی خۆمان بینیومانە كە نازانین بۆ كۆچ دەكات و نازانین بۆ دەگەڕێتەوە و دەتوانین وەک خوویەک بیدەینە قەڵەم كە حەزە بۆ جێگۆڕكێ. ئەم حەزە لە هەموو كۆمەڵگەكاندا هەیە، بەڵام لە كۆمەڵگەی كوردیدا زیاترە، بە جۆرێكە ئەگەر لە كۆمەڵگەكانی تر حاڵەت بێت؛ لای كورد دیاردەیە.

 

• جوگرافیای كۆچی كورد

لێرەدا گرنگە باسی بابەتێک بكرێت، ئەویش جوگرافیای كۆچكردنە لە كۆمەڵگەی كوردیدا لە پێشووتر و بەراوردكردنی بە ئێستا. مێژووی كۆچی كوردی كۆچێكی نێوخۆیی بووە لە نیشتمانی خۆیدا، بەڵام كاتێک كوردستان بە درێژایی سەدەی نۆزدە و بیست لە دۆخێكی ناسەقامگیری سیاسیدا بووە و میرنشینەكانی ڕووخاوە و بێ دەوڵەت ماوەتەوە، ئەمە وای كردووە بەرەوڕووی شەڕ و سووكایەتی و برسێتی بێتەوە، بۆیە دەستی كردووە بە كۆچ بۆ شارە سەقامگیرەكانی وەک بەغداد و ئەستەنبوڵ و تاران و دیمەشق و قاهیرە، لەو شارانە بوونەتە كرێكار و سەنعەتكار و دەستەبژێر و خاوەن گەڕەكی تایبەت بە خۆیان. كاتێک دەرگای پشتەوەی ئەو وڵاتانە بە ڕووی جیهانێكی خۆشتر لە بەغدا و ئەستەنبوڵ و دیمەشق و تاران دەكرێتەوە، كۆچی كورد بۆ ئەو شارانە ڕوو لە لاوازی دەكات و ڕووەو شوێنی باشتر هەنگاو دەنێت كە بە پلەی یەكەم وڵاتانی ڕۆژئاوای ئەورووپایە. بۆیە جوگرافیای كۆچی كوردی بە پلەی یەكەم ڕووەو ئەورووپا دەبێت، كە تیایدا زۆرتر خۆی دەدۆزێتەوە وەک لە هەر شوێنێكی تر[7].

خودی ئەم بابەتە دەمانباتە نێو بابەتێكی تری دەروونی و كۆمەڵایەتییەوە كە ئەویش گونجاندنی كۆچەرە لە نێو ژیانی كۆچڕەویدا كە مەبەست لێی بە شێوەیەكی گشتی كۆمەڵە وەڵامدانەوەیەكە لە لایەن تاكەوە بە مەبەستی هاوسەنگكردنی بونیادی دەروونی یان ڕەفتاری، بۆ مەرجەكانی دەوروبەر یان شارەزاییە نوێیەكان.

لە توێژینەوەیەكی مەیدانیدا كە تایبەت بە بابەتی گونجاندنی كۆچبەرانی كورد لە وڵاتانی ئەورووپا ئەنجام دراوە لە ساڵی 2008، توێژەر پاش ئەوەی كاری لە سەر نموونەیەكی (200) كەسی لە كۆچبەرانی كورد دەكات، دەگاتە كۆمەڵێک ئەنجام كە جەخت لەوە دەكەنەوە كۆچبەری كورد بە ئاستێكی باش توانای گونجاندنیان لە كۆمەڵگەی ئەورووپیدا هەیە. ئەم ئەنجامە شیكردنەوەی ئەوەمان پێ دەدات كە فاكتەرە پاڵنەرەكانی كوردستان كە پێشتر باس كران، بە درێژایی مێژوو كاریان كردووە بۆ ئەوەی كورد لە كۆچبەریدا بتوانێت و تەواوی هەوڵی خۆی بخاتە گەڕ بۆ تێپەڕاندنی قۆناغەكانی گونجاندن بە شێوەیەكی ناچاری. بە پێی تیۆری ئیزنستاد كە لەو توێژینەوەیەدا جێبەجێ كراوە، قۆناغەكانی گونجاندن كە بریتین لە (خۆبەدوورگرتن، ڕێككەوتن، تەواوكاری، تواندنەوە، نواندن) تێدەپەڕێنێت پاش نزیكەی حەوت ساڵ لە كۆچردن و هەڵكەندن لە زێدی خۆی[8]. ئەم ئەنجامە بۆ خودی كۆچەر و نەوەی كۆچەری ڕەنگە باش بێت كە هاوسەنگییەكی دەروونی و كۆمەڵایەتیی بۆ فەراهەم دەكات، بەڵام بە دیوێكی تردا دنیایەک ڕاڤە و شیكردنەوە لەخۆ دەگرێت و ئەو پرسیارە دەهێنێتە ئاراوە كە بۆچی كورد بە ئاسانی دەتوانێت قبووڵی هەنگاوی تواندنەوە و نواندن بكات لە كۆچەریدا؟ ئایا ئەمە پەیوەندیی بەوەوە نییە كە كۆمەڵگەی كوردی بەردەوام كۆچەریی پێ قبووڵە و بە ئاسایی وەریدەگرێت و ئامادەیە بۆ تواندنەوە و نواندن لە كۆمەڵگەیەكی تردا؟

 هەر لە سەر جوگرافیای كۆچكردن، لێرەدا جێی خۆیەتی  باس لە پێشبینیی گۆڕینی ئەو جوگرافیایە  بكرێت لە ڕۆژئاواوە بۆ ڕۆژهەڵات. تا بیست ساڵ لەمەوبەر كۆچ ڕووی لە ڕۆژئاوا بوو بە ئەمڕۆشەوە وەک خولیا و ئارەزووی كۆچ هەر ڕوو لە ڕۆژئاوایە، بەڵام لە دوای گۆڕانكارییەكانی سەردەمەوە، دیوێكی تری جوگرافیای كۆچ ڕووی لە ڕۆژهەڵاتە.

سیاسەتی وڵاتانی ڕۆژئاوا بەرامبەر بە كۆچ گۆڕانی بەسەردا هاتووە. هۆكاری سەرەكی بۆ گۆڕینی سیاسەتی ڕۆژئاوا بەرامبەر كۆچبەران، زۆربوونی ژمارەی كۆچبەر بووە لە ڕۆژئاوادا. زۆریی ژمارەی كۆچبەر واتە زۆربوونی ئەو كەسانەی كە خاوەن كولتوورێكی جیاوازن لە ڕۆژئاوا. لە نێو كولتووری ڕۆژئاوادا كەسی كۆچەر یان دەیەوێت پارێزگاری لە كولتووری خۆی بكات، یان دەخوازێت پەرەی پێ بدات، یان دەیەوێت بیگونجێنێت لەگەڵ كولتووری ڕۆژئاوا، لە هەردوو بارەكەدا فشار لە سەر كولتووری ڕۆژئاوا دەكات، لێرەدا بەریەككەوتن ڕوو دەدات لە نێو كولتووری باڵا كە دەیەوێت ڕامی كولتووری كۆچەر بكات لەگەڵ كولتووری كۆچبەر كە بیەوێت یان نا، فشاری لە سەر كولتووری ڕۆژئاوا داناوە. زۆربوونی فشاری كۆچەر لە سەر ڕۆژئاوا، بووە هۆی گۆڕینی سیاسەتی ڕۆژئاوا لە پرسی مرۆیی و سیاسی و پرسەكانی تایبەت بە كۆچەر.

پڕۆسەی كۆچكردن لە ڕۆژهەڵات بۆ ڕۆژئاوا بە شێوەی سەرەكی دەگەڕێتەوە بۆ شكستی یەكێتیی سۆڤیەت و شكستی ئەزموونی ئیسلامی و شكستی دەوڵەتە نەتەوەییەكان لە چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكاندا، خەڵكی ناوچەكانی بندەستی وڵاتانی سۆشیالیستی و نەتەوەیی و ئایینییەكانی بێئومێد كردووە لە بنیاتنانی ئایندەیەكی گەش، لەوە زیاتر، ئەوەی پێشووتریش بنیات نرابوو، لە بریی پێشكەوتن؛ ڕما و وێران بوو، نموونەی عێراق و ئەفغانستان و ئۆكراین و لیبیا و چەندین وڵاتی دی، خەڵكی ئەو وڵاتانەی بێئومێد كرد.  لە لایەكی دی هێماكردنی ڕۆژئاوا بە پێشكەوتوویی و ڕۆژهەڵات بە دواكەوتوو، بە تایبەت بە سوودوەرگرتن لە سۆشیالمیدیا و پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و بەكارهێنانی تەكنەلۆژیا لە ژیانی ڕۆژانەدا،  وێنای جیهانی ڕۆژئاوای جوانتر و ڕۆژهەڵاتی ناشرینتر كردووە. لە لایەكی ترەوە یاسا مرۆڤدۆستییەكانی ڕۆژئاوا كە لە ڕۆژهەڵاتدا نادیدە دەگیرێت. چین، ڕووسیا، مالیزیا، ئیمارات، سعودیە، كۆریای باشوور، ژاپۆن و چەندین وڵاتی دیكە نموونەی سەقامگیری و پێشكەوتنی تەكنەلۆژیان، بەڵام لە بەرامبەردا یاساكانیان وشک و بێهەستن لە بەرامبەر كۆچەردا، بۆیە كۆچەر هیچ گرەنتییەكی مافی مرۆڤی لە چوونە نێو ئەو وڵاتانە نییە كە ئایا لە كاتی گەیشتن بەو دەوڵەتە سەروماڵی سەلامەت دەبێت یان نا. بۆیە نائومێدی لە ڕۆژهەڵات و وێناكردنی ڕۆژئاوا وەک بەهەشت و نەبوونی مافی كۆچەر لە وڵاتە گەشەسەندووەكانی ڕۆژهەڵاتدا، سێ فاكتەی سەرەكیی زۆربوونی كۆچكردنە لە ڕۆژهەڵاتەوە بۆ ڕۆژئاوا.

ئەو دەرگایەی كە لە سەدەی  نۆزدە و بیستدا بە ڕووی كۆچەردا خرابووە سەر پشت و كراوە بوو، لە ئێستادا كۆچەر دەبێ لە دەرگای ڕۆژئاوا بدات و ڕۆژئاوا دەیەوێت خۆی سەرپشک بكات داخۆ وەریدەگرێت یان نا. داخۆ وڵاتێكی وەک ئەڵمانیا چەندە كۆچەری پێویستە و چ جۆرێكی پێویستە و كێی ناوێت و كێ دوور دەخاتەوە. دەستی كار لە ئێستادا ڕۆڵ دەبینێ لە وەرگرتنی كۆچەر، پرسی بنیاتنانی سوپای ئەورووپی و زیادكردنی بودجەی سەربازیی وڵاتانی ئەورووپا لە هاوپەیمانیی ناتۆدا؛ ڕێژەی پشتبەستن بە كۆچەر دەگۆڕێت. پیربوونی كۆمەڵگەی ئەورووپی و لاوازبوونی خێزان، كاریگەریی لە سەر پێویستیی كۆمەڵگە بە كۆچەر هەیە. هەموو ئەمانە وای كردووە ئەورووپا  بە تایبەتی و ڕۆژئاوا بە گشتی پێویستی بە كۆچەر هەبێت، بەڵام ململانێی حیزبایەتی، بە تایبەت ڕاستڕەوەكان لە لایەک و ئەوانی دی لە لایەكی دی، وای كردووە پێداچوونەوە بە یاساكانی كۆچدا بكرێ، بە جۆرێ هەوڵەكان لە پێناو هاندانی كۆچی یاسایی و كەمكردنەوی كۆچی نایاساییە. كۆچەری یاسایی كرێكاری زیرەكە، ئەوانەیە كە مەعریفەی لە سەر گوزەران و ژیانكردنی ئەو دەوڵەتە هەیە كە بۆی دەڕوات و پێش كۆچ؛ دەوڵەتی پێشوازیكەر كار و شوێنی بۆ دابین كردووە. ئەم جۆرە یاسایە لە ئەمەریكا و كەنەدا بەركارە. هاوكات ڕێگرە لەو كۆچەرانەی كە لە ڕێگەی باندەكانەوە ملی ڕێگە دەگرنە بەر و بە پشتبەستن بە مافی مرۆڤ لە ئەورووپا كۆچ دەكەن. ئەم جۆرە كۆچكردنە بێزراو و ناحەز كراوە و ڕۆژئاوا بۆ كۆنترۆڵكردنی ژمارەی كۆچەر و چییەتی و كەسێتیی كۆچەر، زۆر جار چاوپۆشی لە مافەكانی مرۆڤ دەكەن و كۆچەر بە زۆرەملێ هەناردەی وڵاتی دی یان دیپۆرتی وڵاتی خۆی دەكەنەوە.

لە سایەی جیهانگیری و كاڵبوونەوەی سنوور و كۆمپانیا فرەڕەگەزەكان و پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا، سەرمایە و دەستی كار لە هاتوچۆیەكی زۆردان و گەشتە فڕۆكەوانییەكان و گەشتەكانی شەمەندەفەر و ئۆتۆمبێل و ڕێگاكانی ئاوی زۆر زیاتر بووە. دۆزینەوی هەلی كار لە ڕێگەی سۆشیالمیدیاوە زۆر بووە، كرێكاری بیانی لە جیهاندا گەشەی سەندووە، لەگەڵ هەموو ئەمانەدا بازاڕ هاندەرێكی زۆری كۆچە. بۆیە تا هۆكارەكانی پەیوەندی پێشكەوتن بەخۆوە ببینێت، تێكەڵبوونی كۆمەڵگەكان زۆرتر دەبێ و یەک لە چڕكردنەوەی تێكەڵوپێكەڵیی دیاردەی كۆچە. وڵاتانی ڕۆژئاوا لەوە تێگەیشتوون كە دیاردەی كۆچ لێكەوتەی جیهانگیرییە و دیاردەیەكی سروشتییە و ڕێگریكردن لێی سنووردارە، لەگەڵ ئەوەشدا دۆخی ڕۆژئاوا بە گشتی و ئەورووپا بە تایبەتی، بۆ كۆچ لەبار نییە. نزمبوونەوەی داهاتی تاكەكەس و قەیرانی شەڕی ئۆكراین و  بەهێزبوونی ڕەوتی ڕاستڕەوەی دژەكۆچەر، وای كردووە ڕۆژئاوا تەنها هەڵبژاردەی كۆچ نەبێت، بەڵكوو هەڵبژاردەی دیكە هەبێ كە ڕۆژهەڵاتە.

پێشكەوتنە بەرچاوەكانی چین و گەرمیی بازاڕی ئیمارات، وای كردووە كۆچی سەرمایە و سەرمایەدار و كۆچی دەستی كاری زیرەک بۆ ئەو وڵاتانە ڕوو لە زیادبوون بێت و ڕوو لە دەركەوتن بكات. لەو دەوڵەتانەدا، كوردەكان، وەک زۆرینەی كۆچەرانی تر، لەدووی مافی پەنابەری و ڕەگەزنامە نین، ئەوەندەی بەدوای بازرگانی و كاركردن لە كۆمپانیا گەورەكاندا بە مووچەی بەرز وێڵن. ئەم جۆرە كۆچە دیاردەیەكی نوێیە و پەیوەندیی هەیە بە سەرهەڵدانی ئەژدیهای زەبەلاحی چین و تێكەڵبوونی بازاڕەكان لە جیهاندا كە ئەوەندەی کار لە سەر قازانج دەكات، هێندە گرنگی بە ناسنامە نادات. بۆیە لە نێو ئەم جۆرە كۆچەدا ناسنامە جێگەی پرسیار نییە، بگرە سەرمایە و شارەزایی لە تەكنەلۆژیای سەردەم جێگەی مشتومڕە. هەر كەسێک خاوەنی سەرمایە و خاوەنی شارەزایی تەكنەلۆژی بێت، لە ڕۆژهەڵات بەخێرهاتنی لێ دەكرێ و جێگەی دەبێتەوە، بە بێ ئەوەی ڕەنگی پێست و دەوڵەت و كولتوور بەربەست دروست بكات. بۆیە دەتوانین بڵێین ئەم جۆرە كۆچە لە جۆری كۆچكردن بۆ ڕۆژئاوا ناچێت، بەڵكوو جۆرێكی ترە و تایبەتە بەو كەسانەی كە خاوەنی سەرمایە و شارەزایین و بۆ كەسی دەستوپێ سپی گونجاو نییە.

كورد كەم تا زۆر ڕوویان لەم جۆرەی كۆچكردن كردووە، لە ئیمارات كوردانی رۆژهەڵات، ڕۆژئاوا و باشووری لێیە كە لە بواری بازرگانی و تۆریزم و خواردنگەكاندا كار دەكەن. بە پێی ڕاپۆرتێک ژمارەی ئەم كوردانە بە تەنها لە شاری ئیمارات؛ 2500 كەس زیاتر دەبێت[9] و سەرچاوەی وا هەیە باس لە 50 هەزار كورد لە ئیارات دەكات[10]. ئێران هاوسنووری ئیماراتە و كوردی ڕۆژهەڵات بە ئاسانی دەگاتە ئیمارات. هەروەها كوردەكانی باشوور و ڕۆژئاوا بە هۆی ئەوەی زمانی عەرەبی زمانی دووەمیانە، ئەوانیش كێشەی گەورەیان لەگەڵ بازاڕی ئیماراتدا نییە. قەیرانەكانی سووریا و عێراق و ئێران زیاتر هاندەری ئەم كۆچكردنەیە بۆ ئەو دەوڵەتانە. بەڵام هێشتا كۆچ بۆ چین سنووردارە و لە ساڵی 2004دا زیاتر لە 100 سەرمایەداری كورد لەوێ نیشتەجێ بوون و لە 2014دا 40 شوێنكاری كوردی لە چیندا هەبوون[11]. هەروەها لە ئێستادا جۆرێكی تری كۆچ؛ كۆچی خوێندكارانە بۆ ئەو دەوڵەتە بە مەبەستی خوێندن. هەندێكیان كە کارێکیان دەستگیر دەبێ؛ ناگەڕێنەوە و لەوێ دەمێننەوە بۆ كاركردن. ئەوەی جێگەی سەرنجە جیاوازییەک هەیە لە نێوان كۆچ بۆ ڕۆژئاوا و كۆچ بۆ ڕۆژهەڵات. یاساوڕێساكانی ڕۆژهەڵات گرنگی بە سەرمایە و بازرگانی دەدات، زۆر گرنگی بە ناسنامە نادات، لێرەدا هەڕەشە لە سەر ناسنامە گەلێ زیاترە وەک لە ڕۆژئاوا. كورد لە ڕۆژئاوادا خاوەنی ڕەگەزنامەن یان خاوەنی مافی پەنابەرین، ئەم دوو شتە وای كردووە كوردەكان بتوانن كەم تا زۆر باس لە ناسنامە و پارێزگاری لە ناسنامەیان هەبێت، بەڵام لە ڕۆژهەڵات ئەم جۆرە پرسانە لەگوڕێدا نین. ئەوەی پێناسەیە؛ سەرمایە و شارەزاییە لەگەڵ ڕەگەزنامەی ئەو دەوڵەتەی لێوەی هاتووی، كوردەكان چونكە خاوەنی ڕەگەزنامەی كوردی نین، بەڵكوو عێراقی یان ئێرانی یان سوورین، بۆیە مافی پێكهێنانی كۆمەڵە و پێگە و گردبوونەوەیان بە فەرمی نییە. ئەمە وا دەكات كێشەی ناسنامەی كوردی لە ڕۆژهەڵات زۆر زیاتر بێ لە ڕۆژئاوا ئەگەر چارەسەری بۆ نەدۆزرێتەوە، بە تایبەت لە لایەن دەسەڵاتی كوردی لە هەرێمی كوردستان. لە لایەكی دیكە، ئەم جۆرە كۆچە ڕێژەكەی دیاریكراو نییە و لەو بارەیەوە ئامارێكی ورد بەردەست نییە و هۆ سەرەكییەكەشی ئەوەیە ئەو كوردانە بە ناوی كورد لەو دەوڵەتانە تۆمار نەكراون، بەڵكوو بە ناوی ئەو دەوڵەتانەی لێوەی هاتوون تۆمار كراون. لەوە گرنگتر، چونكە تەمەنی ئەم جۆرە كۆچە كەمە و پەیوەندیی بە تەنها دوو دەیەی ڕابردووەوە هەیە، بۆیە هێشتا لێكەوتەكانی لە سەر ناسنامە بەرچاو نییە. بۆیە توێژینەوەكانی داهاتوو لەم بارەدا پڕبایەخ دەبێت.

2. كۆچ، بێماڵی هەمیشەیی

2-1. پڕۆسەیەكی ڕیشەهەڵكێش

کۆچ تەنیا گۆڕینی شوێنی ژیانی مرۆڤەکان نییە، بەڵکوو بریتییە لە دیاردەیەکی وجوودی بۆ مرۆڤەکان بە مۆتیڤەکانی فرەجۆری وەک ناچاری، هیوا، ترس لە داهاتوو، ملیۆنان مرۆڤ لە ئاستی جیهان شوێنی ژیان و نیشتمانی خۆیان بەجێ دەهێڵن، نەوەک تەنیا بە هۆکاری باشترکردنی ژیانیان، بەڵکوو زۆربەی جار بۆ ئەوەی نەمرن و نەبنە قوربانیی سیستمە سیاسییە دیکتاتۆرەکان، یان مەترسی بە هۆی گرووپی چەکدار و ئایدۆلۆژی کە جیاوازییە ئایینی و نەتەوەییەکان دەکەن بە بنەمای حکومکردن لە سەر ژیانی مرۆڤەکان.

کۆچ پڕۆسەیەکی قووڵی گۆڕانی ژیانی مرۆڤەکانە لە ئاستی جەستەیی، دەروونی، کۆمەڵایەتی و کولتووری، تەنانەت کاریگەریی لە سەر سیستمی خۆراک و خواردنی مرۆڤەکانیش دەکات. کۆچ دابڕانێکی ڕیشەیی لە پەیوەندی، شووناس، زمان و خووەکانی مرۆڤ دەکات، کە چیتر مرۆڤی دوای کۆچ هەمان مرۆڤی پێش کۆچکردن نییە^[12].

کۆچ پڕۆسەی ڕێشەهەڵکێشانی کۆچبەرە لە شوێنی ژیان و نیشتماندا، پڕۆسەی دوورکەوتنەوەیە لە یادەوەرییەکانی منداڵی و هاوڕێ و خێزانی، پڕۆسەی دوورکەوتنەوەیە لەو شوێنەی کە لە سەرەتادا ئاشنا بوو بە ژینگە و هەست و سۆز و ئەزموونە سەرەتاکانی تێدا دروست بوو. هەستی لەدەستدانی نیشتمانی شوێنی ژیان کەلێنێکی قووڵی سۆزداری لە دەروونی مرۆڤەکاندا دروست دەکات. نیشتمان لێرەدا واتای شوێنی گەشەی زمان و سۆزداری و ئینتیمای کۆمەڵایەتییە، دوای نەمانی ئەو ستراکچەرە حاڵەتێکی ناڕوونی ئاڕاستەکان دروست دەبێت کە تیایدا کۆچەر هەستی بە لاوازی و بێپشتوپەنایی دەکات^[13].

پڕۆسەی ڕیشەهەڵکێشان لای کۆچبەر پێش کۆچکردن دەست پێ دەکات، بە هۆی جەنگ، چەوساندنەوەی سیاسی و فشاری ئابووری. لە کاتی پڕۆسەی کۆچدا؛ کۆچبەر جەستەی بە ڕێگاوەیە، بەڵام ناوەوە و دەروونی مرۆڤ هێشتا لە نیشتمانە، لە کۆمەڵناسیدا بەم حاڵەتە دەڵێن “بیۆگرافیای خولانەوە”، واتە ژیان چیتر بە هێڵێکی ڕاست بەرەو پێشەوە ناچێت، بەڵکوو پێچاوپێچ بۆ ئاڕاستەکان دەڕوات^[14]. ئەم پڕۆسەی ڕیشەهەڵکێشانە تەنیا لە ئاستی جوگرافییەوە نییە، بەڵکوو کاریگەرییەکی قووڵی لە سەر ناوەوەی مرۆڤە، هەستی ئارامی و وێنەی تایبەتی خود هەیە کە نائارامییەکی ڕیشەیی لە کەسایەتی و پەیوەندییەکانی مرۆڤ بە خۆی و دەوروبەری دروست دەکات.

دوای گەیشتن بە وڵاتی تازە، پڕۆسەی خۆگونجاندن و گۆشەگیری دەست پێ دەکات. پڕۆسەی خۆگونجاندن بریتییە لە پڕۆسەیەکی درێژی ئازاراویی قووڵ. زۆربەی پەنابەرەکان چەندین ساڵ لەم پڕۆسەیەدا بەسەر دەبن کە تیایدا هەست بە تەنیایی و دوورەپەرێزی دەکەن. چەندین بەربەستی زمانەوانی و کۆمەڵایەتی و کولتووری لە بەردەمیاندا قوت دەبنەوە کە هەندێ جار وەک پەرچەکردار هەڵوێستێکی ڕادیکاڵانە بەدوای گرووپی ئایینیی كۆنەپارێزدا (conservative) دەگەڕێن کە هەستی قووڵی تەنیایی و بێوڵاتییان بۆ قەرەبوو بکاتەوە. لە زۆر حاڵەتدا کۆچبەر لە وڵاتی تازەدا پڕۆسەی گەڕان بەدوای کولتوور و تایبەتمەندییە کۆمەڵایەتییەکانی خۆی دەست پێ دەکات، وەک سەلماندنی شوناسی خۆی بەرامبەر شوناسی وڵاتە تازەکە.

لەمەدا دەبینین کە گرووپی کۆمەڵایەتیی جۆراوجۆر دروست دەکەن و لە هەوڵدان نیشتمانێکی تازە لە سەر شێوەی نیشتمانە ڕەسەنەکەی خۆیان دروست بکەن. ئەوەی ئەم پڕۆسەیە زیاتر تۆخ دەکات، پڕۆسەی گونجان و شکستهێنانی کۆچبەرە لە وڵاتە تازەکە. بەو مانایەی هەتا زیاتر کۆچبەر خۆی بگونجێنێت هەلی باشی ژیان لە وڵاتە تازەکە بەدەست بهێنێت، ئەوەندە کەمتر بایەخ بە کۆبوونەوە لەگەڵ هاوزمان و هاونەتەوەکەی دەدات، بە مانایەکی تر: پڕۆسەی ڕادیکاڵبوونی زۆری کۆچبەرەکان لە وڵاتە تازەکە بە هۆکاری نەگونجان و دۆزینەوەی هەلێکی باشی ژیانکردنە. زۆر جار پڕۆسەی گەیشتن بە ئامانج و خۆگونجاندن تەنیا پەیوەندیی بە کۆچەرەوە نییە، بەڵکوو پەیوەندیی بە وڵاتی تازەوەیە تا چەند سیستمێکی بەهێزی هەیە بۆ لەخۆگرتنی کۆچبەرەکان.

ئاڵۆزترین هەست بۆ کۆچبەر ئەوەیە کە لە شوێنە تازەکە مافی مانەوەی یاسایی دیار نەبێ و نەزانێ دەتوانێ بمێنێتەوە یان نا. ئەمە وای لێ دەکات چەندین ساڵ لە تەمەنی نەتوانێ پلان بۆ ئیشوکار و مانەوە دابنێت، هەستی شکستهێنانی دایدەگرێت و لاوازی دەکات^[15]. زۆرێک لە کۆچەرەکان  سەرەڕای ئاڵۆزیی بارودۆخی ژیان، دەتوانن خۆیان بگونجێنن و کار بکەن، زمان فێر ببن و ژیانیان بەڕێوە ببەن، بەڵام قورسترین شت ئەوەیە هەمیشە ئەو هەستەیان هەیە کە ئێرە هیی من نییە، من بەشێک نیم لەم کۆمەڵگەیە و هەستی نامۆبوون بە مرۆڤ و شوێنەکانی هەیە.

2-2. ژیان لە دوو جیهاندا

کۆچبەر لە نێوان دوو جیهانی جیاوازدا دەژین، ژیانی ناو کۆمەڵگەیەکی تازە کە پڕە لە جیاوازیی کولتووری و کۆمەڵایەتی و ژیانی کۆمەڵگەی ڕەسەنی خۆی کە بەها ناوەکی و کولتوورییەکانی لێوە سەرچاوە دەگرێت. ئەوان لە گەڕانی هەمیشەییدان لە ڕووی دەروونی و کۆمەڵایەتی و سۆزدارییەوە، لە نێوان نیشتمانی ڕەسەن و کۆمەڵگەی تازە. ئەم گەڕان و جووڵە دەبێتە هۆی گۆڕینی زمان و بیرکردنەوە و پەیوەندییەکانی. کۆچەر هەست دەکات نامۆیە بە هاوڕێ کۆن و تازەکانی. لە نیشتمانی ڕەسەندا ناتوانێت بمێنێتەوە و لە نیشتمانی تازەیشدا نائارامن. ئەم واقیع (کەتوار)ە ڕەنگە ببێتە هۆی داهێنان یان وێرانبوون. ئەو کەسەی دوو نیشتمانی هەبێت، دوو حاڵەتی نامۆبوونیشی هەیە کە سەردانی وڵات دەکات زۆر شت گۆڕاوە، نایانناسێتەوە و ناتوانێ دیسان لەگەڵیان بگونجێت. ئەو کۆمەڵە بەها و نۆرم و خەسڵەتە کەسییانەی کە بۆ نیشتمانی تازە هێناویەتی، وای لێ دەکات لەگەڵ شوێنی تازەدا نەگونجێت. بۆیە پەنابەر لە دوو شوێندا دەژی و هیچ شوێنێکی ئارامی نەماوە بۆ ژیان. دوو نیشتمانی هەیە و هیچ نیشتمانێکی نییە.

کۆچبەر کێشەیەکی شوناسی قووڵی هەیە و تا مردنیش بە ئەستەم چارەسەری بۆ دەدۆزێتەوە. ئادۆرنۆ بە وردی باس لە ژیانی شێواوی كۆچبەر دەکات و ئاماژە بە ئەستەمیی ژیانێکی ڕاست لە دۆخێکی پڕ لە هەڵەدا دەكات. ئەو باس لە قورسایی دۆزینەوەی ژیانێکی چاک دەکات لە کۆمەڵگەیەکی پڕ لە نامۆیی کە تیایدا مرۆڤ هەست بە نامۆییەکی قووڵ دەکات لەگەڵ دەوروبەر. كاتێک بێنیشتمانی تەنیا دۆخی دوورکەوتنەوە نییە لە کۆمەڵگەی ڕەسەنی کەسەکە، بەڵکوو برتییە لە پڕۆسەی نائومێدبوونێکی بەردەوام^[16].

کۆمەڵگەی مۆدێرن دۆخێکی دروست کردووە مرۆڤ هەرگیز نەتوانێت لەگەڵ خۆی و دەوروبەر هەست بە یەکبوون و ئارامی بکات. هەر کەسێک کۆچ بکات، هەمیشە هەست دەکات لە نێوان خۆگونجان و ڕەتکردنەوە لە نێو نۆستالۆژیا و داهاتوو لە گەڕانێکی هەمیشەییدایە بۆ ماڵێکی تازە.

ئادۆرنۆ باس لە بێماڵی (Unbehauheit) دەکات کە تیایدا تەنیا مەبەستی شوێن نییە، بەڵکوو دۆخێکی ناوەکی و دەرەکییە، چونكە ماڵ سیمبولە بۆ ئارامی و سەربەخۆیی و گەرموگوڕی، لە كاتێكدا ئەم دۆخە لای کۆچبەر هەمیشە بوونی نییە. زۆربەی کۆچبەرەکان لە شوێنی مانەوەی خراپ و بێ ژیان و  مەودای تایبەت بێ ئارامی دەژین، لە هەموو ئەوانەش بەهێزتر ئەو هەستەیە کە تۆ هەمیشە لە ماڵی خۆتدا نییت، لە نیشتمان و یادەوەرییەکانیش دووریت، تەنانەت بوونی شوێنەکانیشت لێ گۆڕاوە. ئادۆرنۆ باس لەوە دەکات کە کۆمەڵگەی مۆدێرن بونیادێكی وەهای دروست کردووە کە تیایدا مرۆڤەکان هەست بە نامۆیی دەکەن. ئەو لە شیکردنەوەی پڕۆسەکەدا تەنیا لێکەوتەکانی دیاردەکە دەستنیشان ناكات، بەڵکوو بە وردی ئەو بونیادە ڕوون دەکاتەوە کە هۆکاری سەرەکیی دروستبوونی ئەم دیاردەیە^[17].

لە لایەکی ترەوە ئیدوارد سەعید باس لەوە دەکات دیاسپۆرا تەنیا شوێنێک نییە بۆ نامۆبوون، بەڵکوو هەلێکە بۆ گەشەسەندنی بیرکردنەوەی ڕەخنەیی. کۆچبەر بە تێڕوانینێکی تر لە کۆمەڵگە و دیاردەکانی دەڕوانێت، دەبێتە چاودێریکارێکی وریای دۆخی نیشتمان^[18]. مرۆڤی کۆچبەر وشیارییەکی قووڵی تازەی بۆ دروست دەبێت، لە ئەنجامدا زۆر جار هێز و وزەیەکی تازەی داهێنان سەر هەڵدەدات کە بە سوودی کۆمەڵگە ڕەسەن و تازەکەی کۆتایی دێت. وەک لە پێشتردا باسمان کرد، کۆچکردن تەنیا گۆڕینی شوێن نییە، بەڵکوو کردەیەکی وجوودی و دەروونییە کە تیایدا کۆچبەر لە حاڵەتێکی نائاسایی و قەیرانی شوناسدا دەژی، بە هۆی ئەوەی کە ژینگەی گەورەبوونی خۆی جێ دەهێڵێت. پۆل ڕیکۆر باس لەوە دەکات شوناس لە پڕۆسەی گێڕانەوەدا دروست دەبێت کاتێک مرۆڤ ژیانی خۆی بە شێوەی ئاڕاستەیەکی ڕاست دەگێڕێتەوە، کە بەردەوامی خاڵی سەرەکییە. کاتێک ئەو پڕۆسەیە بچڕانی تێ دەکەوێت، وەک لە حاڵەتی کۆچدا کۆچبەر دووچاری لەرزینێکی ناوەکیی گەورە دەبێت، مرۆڤەکان پێویستە دووبارە بیۆگرافیای خۆیان بنووسنەوە لە نێوان ژیانی پێش کۆچ و دوای کۆچ، هەمیشە بەدوای گەڕانی شوناسیانەوە بن^[19].

لە پاڵ قەیرانی شوناس، زۆرێک لە کۆچبەران دووچاری تراما دەبن بە هۆی هەڵهاتن لە جەنگ، توندوتیژیی جیاکاریی نەتەوەیی و ئایینی لە شوێنی ڕەسەن و کۆمەڵگەی تازە، هەروەها هەڵهاتن لە ڕێگای نایاسایی و سەرجەم ئەو کێشانەی کە لەگەڵیەتی.

خاڵی سەرەکیی ئەم دۆخە بریتییە لە هەستی لەدەستدانی نیشتمان و ڕۆڵە کۆمەڵایەتییەکانی پێشوو. ئەم دۆخەی لەدەستدانی ڕۆڵە کۆمەڵایەتییەکان لای زۆرێک لە کۆچبەرەکان دەبێتە هۆی خەمۆکی و ئازاری جەستەیی هەمیشەیی بێ نەخۆشیی جەستەی دیاریکراو (Psychosomat ischer bessch werder)، بە تایبەتییش دوای گەیشتن بە وڵاتی تازە، بارودۆخێکی تازە دروست دەبێت کە تیایدا کۆچبەر لە حاڵەتێکدا پێویستییەکی زۆری بەوانی ترە بۆ بەڕێوەبردنی ئاساییترین کاروباری ڕۆژانە کە هەستێکی گەورەی بێدەسەڵاتی و لاوازیی لا دروست دەکات.

یەکێک لەو کێشانەی ڕووبەڕووی زۆرێک لە کۆچبەری گەنج دەبێتەوە، بریتییە لە پڕۆسەی ڕادیکاڵبوونیان و گەڕان بەدوای هەستی ئینتیمایە بۆ گرووپی ئایینیی توندڕەو بۆ قەرەبووکردنەوەی هەستی لەدەستدانی خێزان و نیشتمان، بە تایبەتی بۆ گرووپە ئیسلامییە توندڕەوەکان، وەک ئەوەی لە سەردەمی ئایدیۆلۆژیای داعشدا تێبینیمان کرد.

زۆرینەی خۆکوژەکانی داعش منداڵی گەڕەکەکانی تەیراوا و سابوونکەران و شۆریجە نەبوون، بەڵکوو یان لەدایکبووی پاریس یان بەرلین و شارە جیاوازەکانی ئەورووپا بوون. هۆکاری سەرەکیی ئەم ڕادیکاڵبوونە پەیوەندیی بە تێگەیشتنیانەوە نییە لە تێکستە ئایینییەکان، بەڵکوو بریتییە لە پڕۆسەی گەڕانی گەنجەکان بەدوای شوناسێکی دیاری پەرچەکرداریانە بەرامبەر جیاکاریی ڕەگەزی و ناداتپەروەری لە مامەڵەکردن لەگەڵیان.

بەشێکیشیان سەرچاوەی گرتووە لە مامەڵەکردن لە منداڵیدا وەک هاوڵاتییەک کە لە ژیانی ڕۆژانەدا هەمان دانپێدانان و ڕێزی لێ ناگیرێت، یان مامەڵە لەگەڵیان ناکرێت وەک بەشێک لە کۆمەڵگە، لەگەڵ ئەوەی کە زۆریان جگە لە زمانی وڵاتە ڕەسەنەکە؛ زمانی دایکییان بە باشی نازانن. گرووپە ئیسلامییە توندڕەوەکان ئەم هەستی بەکەمزانی و جیاکاریی ئایینی و نەتەوەییە دەقۆزنەوە و بە فۆرمێکی مۆراڵی زمان، بە ئاسانی دەیکەن بە ململانێیەکی ئەخلاقی لە نێوان ئێمە ی باڵای دینداری هەڵبژێردراو لەگەڵ ئەوان ی ڕۆژئاوای باڵادەستی ستەمکار کە بە هۆی ئەوەی هەڵگری حەقیقەتی گەورە بن؛ ستەممان لێ دەکەن.

چیرۆکەکانی شکستی گەنجەکان لە خوێندن، ژیان و کار؛ لێکدانەوەیەکی ئایینی و ڕەگەزپەرستیی بەبەردا دەکرێ و لە گرووپی جۆراوجۆری ئایینیدا گەڵاڵە دەكرێت. کۆچ پڕۆسەیەکی ئاڵۆزی ژیانی ئەو کەسانەیە کە ئەزموونیان کردووە، کە ژیانی مرۆڤەکان بە شێوەیەکی قووڵ و هەمەجۆر دەستکاری دەکات. بەشێکی زۆری کۆچبەرەکان هەستی نامۆبوون و بێماڵی تا کۆتایی ژیانیان لەگەڵیان دەمێنێت.

بەشێک لە کۆچبەرەکان ئەم دۆخە دەکەن بە هەل وەک سەرەتایەکی تازە؛ ژیانێکی باشتر لەوەی پێشوتر دروست دەکەن، بەڵام زۆرێک لە کۆچبەرەکان ململانێیەکی گەورەی ناوەکی هەست پێ دەکەن کە زۆر نیشانەی نەخۆشیی دەروونییان تێدا دروست دەبێت و چەند خەسڵەتێکی کەسایەتییان تێدا دروست دەبێت تا کۆتایی ژیانیان لەگەڵیاندا دەمێنێتەوە.

ئەنجامگیری

دۆخی ناسەقامگیریی هەمیشەیی ئابووری و سیاسی، بەردەوام زەینی كوردی بۆ گەڕان بەدوای ماڵێكی تردا سەرقاڵ كردووە، تەنانەت ئەگەر كۆچكردنە بە بەهای نادڵنیایی و نەزانراوی جیهانی دووەمیش بێت، چونكە ئەوە لە كۆچەكە گرنگە، دەرچوون و هەڵهاتنە لە زێدی یەكەم پێش ئەوەی دڵنیایی بێت لە شوێنەی كە كۆچی بۆ دەكات. ئەم دۆخە كە لە ڕیشەیەكی مێژووییەوە سەرچاوەی گرتووە، تاكی كوردی لە نێو دوو بەرداشی ژیان لە ماڵێكی یەكەمی نەگونجاو و ناجێگیر و ماڵێكی دووەمی بێگانەدا هێشتووەتەوە و كاریگەریی لە سەر كەسایەتی، دنیابینی و تەنانەت شوناسی كردووە. هەڵكەنینی تاكی كورد لە جوگرافیایەكی ئاشنا بۆ جوگرافیایەكی نامۆ، پرسیاری وجوودی و هەستی جیاوازی بەدوای خوێدا دەهێنێت، كە دەتوانێت خۆشەویستی بۆ نیشمان یان ڕقلێبوونەوەی، دەاكەوتن و برەودان، بێشووناسی و متمانەبەخۆبوونی تیادا جێ ببێتەوە.

سەرچاوەكان:

[1] ئینتیسار، نادر، ئیتنۆنەتەوایەتیی كوردی، وەرگێڕانی: عەتا قەرەداخی، چاپخانەی تیشک، 2004، ل335.

[2] حەمەكەریم، هێرش عەبدوڵا، پەیوەندییە سیاسییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و دەوڵەتانی دراوسێ، ناوەندی ئەندێشە، 2013، 46.

[3] الخولی، أسامة أمین ، العرب والعولمة، مركز دراسات الوحدة العربیة، بیروت، ط3، 2000، ص298.

[4] ئێزابێلا، سۆفیا، پەرەسەندنی شوناسی نەتەوەیی كورد و ئەگەرەكانی دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان، و: یاسین سەردەشتی، سلێمانی، چاپخانەی كەمال، 2014، ل225.

[5] النصراوی، عباس، الاقتصاد العراقی النفط. التنمیة. الحرب. التدمیر الافاق1950-2010، دار الكنوز الادبیة، بیروت، 1995، ص141.

[6] الوائلی، عبد ربە سكران ابراهیم، اكراد العرق 1851-1914، (دكتوراه غیر منشورة)، جامعة القاهرة، 1987، ص94.

[7] غورغاس، جوردی، الحركة الكردیة التركیة فی المنفی، دار اراس، اربیل، 2013، ص389.

[8] محەمەد، كوردستان عومەر، خۆگونجاندنی كۆمەڵایەتیی كۆچبەرانی كورد لە وڵاتانی ئەورووپا، بەڕێوەبەرایەتیی چاپ و بڵاوكراوەی سلێمانی، چاپخانی بینایی، 2013، ل182.

[9] Abbas Al Lawati, Staff Reporter (2007), “Expatriates hope to revive language”, https://gulfnews.com/uae/expatriates-hope-to-revive-language-1.206250?utm_source=chatgpt.com, accessed: 12/9/2025.

[10] Ekord Daily (2010), “The forgotten Kurds of the Arab Gulf States”, https://theinsightinternational.com/mismas/articles/misc2010/4/kurdsworld446.htm?utm_source=chatgpt.com, accessed: 12/9/2025.

[11] Rudaw (2014), “Language No Hurdle for Kurds Doing Business in China”,  https://www.rudaw.net/english/kurdistan/210520141?utm_source=chatgpt.com, accessed: 12/9/2025.

[12] Castles, Stephen; Miller, Mark J, Migration und die Globalisierung, Frankfurt: Campus, 2009, s 59.

[13] Eng, David L.; Kazanjian, David (Hg.): Loss: The Politics of Mourning. Berkeley: University of California Press, 2003, s 29.

[14] Castles, Stephen; Miller, Mark J, Op.cit, s 59.

[15] Heitmeyer, Wilhelm: Gruppenbezogene Menschenfeindlichkeit. Frankfurt/Main: Suhrkamp, 2002, s 43.

[16] Adorno, Theodor W.: Minima Moralia. Frankfurt/Main: Suhrkamp, 1951, s 43.

[17] Ibid, s 80.

[18] Said, Edward W.: Reflections on Exile and Other Essays. Harvard University Press, 2001 s 179.

[19] Ricoeur, Paul: Das Selbst als ein Anderer. München: Fink, 1996, s 64.