ئامادەكردن: د. ژیلوان لەتیف یارئەحمەد

دوا بەدوای فراوانبوونی ئاڵۆزییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پەرەگرتنی جەنگ و پێكدادانەكان، بەشێكی بەرچاوی سەرنجەكان دەچنە سەر ناوچەیەكی جێ بایەخ و ستراتیجی وەك عێراق و هەرێمی كوردستان، كە بەردەوام ڕۆڵێکی گرنگیان لە ستراتیجییە ناوچەیییەکانی واشنتۆندا هەیە،  بە جۆرێك سەرباری كێشمە كێشە ناوچەییەكان و بەرپابوونی جەنگی نێوان ئێران و ئیسرائیل و بایەخی جیۆسیاسی و جیۆپۆلۆتیكی عێراق و نزیكی و ئامادەیی گریمانەیی بۆ ئاڵۆزبوونی بارودۆخی سیاسی و ئابووریی ئەو وڵاتە، هێشتا ناوچەكە بۆ  ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا گرنگییەکی زیاتریان هەیە،  لە ڕووی سەربازی و ئەمنییەوە عێراق پەیوەندیی ناوەڕاستی ڕۆژهەڵاتی ناوین و ئاسیایە، پایگاکانی ئەمریکا لە عێراق وەک عەین ئەلئەسەد و هەریر، ناوچەیەكی گرنگن بۆ چاودێریکردنی ئێران و شەڕی دژ بە تیرۆر،  ئەمە وێڕای ئەوەی جەنگی ئێران – ئیسرائیل بە هەمیشەیی پێشبینیی چالاکبوونی گرووپە وەلائییەكانی ئێران  لە عێراقدا كارا دەكات،  لەم بارەدا هەرێمی کوردستانیش بە هۆی بایەخە جۆپۆلۆتیكی و پێگە ئابوورییە كاریگەرەكەی وەك هاوپەیمانی متمانەپێکراوی ئەمریکا دەمێنێتەوە، هەر بۆیە کەمکردنەوەی کاریگەریی ئێران لە پاش جەنگ،  ئەمریکا هەوڵ دەدات ڕێگری لە ڕەوانکردنی چەک لە عێراقەوە بۆ لوبنان و سووریا بکات، هەمان كات پشتگیریی هەرێمی كوردستان بۆ ئەمریکا بەلایەنی کەمەوە ڕۆڵێكی هاوسەنگ دەبەخشێت بەرامبەر کاریگەریی ئێران لە عێراقدا، بەم پێیە عێراق و هەرێمی کوردستان لە كارنامەی ئیدارەی ئەمریكادا دەبنە ناوەندێكی ستراتیجی بۆ چاودێریكردن و  هاوپەیمانێكی سیاسی بۆ پاراستنی هاوسەنگیی سیاسی و ئابووری لە بەرانبەر ئێراندا.

سەربارەی ئەوانە، جەنگی ئێران و ئیسرائیل گرنگی و بایەخی عێراق و هەرێمی كوردستانی چەند هێندە كردووە، چونکە دەکرێت عێراق و هەرێمی كوردستان ببێتە شوێنی یەكلاكردنەوەی ڕکابەرییە نێودەوڵەتییەکان، لەم بارەدا گەرمبوون و تێكچوونی  پەیوەندییەکانی نێوان بەغدا و هەولێر دەکرێت ببێتە هۆی تێكدانی سەقامگیریی ناوچەكە و تێكدانی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا، بەتایبەت لە بەردەم ئێرانێكی ڕكابەردا،  ئەمریكا بە هەمیشەیی عێراق و هەرێمی كوردستان وەك ناوچەیەكی جیۆئیكۆمۆنی دەبینێت لە پێناو کەمکردنەوەی پشتەبەندی بۆ ئێران،  ئەویش لە كاتێكدا نەوت و وزەی عێراق، یەکێکە لە گەورەترین هاوبەشێتی و بەرژەوەندییە ستراتیجییەكانی ئەمریكا.

بنەما سیاسی و ستراتیجییەكانی ئیدارەی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا

بە شێوەیەكی گشتی، سیاسەتی نوێی ئیدارەی ترەمپ و ئەمریکا بەرانبەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سەر بنەمای لایەنەكانی ئابووری، سیاسی و ئەمنی مانۆڕ دەكات، لەم بارەیەوە محەمەد حسێن پێی وایە ئیدارەی ترەمپ سیاسەتێکی ڕوونی ئابووری نییە، تایبەت بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵکوو سیاسەتێکی بازرگانیی تایبەت و کەمێک دڕ (aggressive)ی هەیە بەرانبەر هەموو جیهان. لە ڕێگەی سەپاندنی گومرک بە سەر کاڵا هاوردەکراوەکانی ئەمریکاوە دەیەوێت ئەو لاسەنگییەی لە تەرازووی بازرگانیی ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا هەیە بەرانبەر جیهان ڕاستی بکاتەوە. ئەمەش بەو هیوای کەرتی پیشەسازییەکانی ئەمریکا ببوژێنێتەوە. ئەمەیان تاكوو چەند ڕاستییە و  چۆن دەکرێت و تێچوو و باجەکەی چی دەبێت؟ پرس گەلێکی ئاڵۆزن و بابەتی گفتوگۆی ڕۆژانەی دامودەزگاکانی ئەمریکایە. پێش ئەوەی چاوەڕێی دەرەنجامەکانی ئەم سیاسەتە گومرکییانە بکەین، هەر لە ئێستاوە ئەمریکا و جیهانی دووچاری ڕستێک گرفت و تەنگژەی سیاسی و ئابووری کردووە، کە بەلای زۆرەوە باجی سەختیان بۆ ئابووریی جیهان دەبێت. پاشان ئەوە بە شێوەیەکەی ناڕاستەوخۆ، کار لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانیش دەکات. وا چاوەڕێ دەکرێت ئەو گرژی و ئاڵۆزییانەی بە هۆی شەڕە گومرگییەکانی ترامپەوە دروست بوون، یان لەمەودوا دروست دەبن، گەشەی ئابووریی جیهان خاو بکاتەوە، واتە نرخی نەوتی خاو دادەبەزێنێت. ئەمەش بەواتای دابەزینی بەهای گرنگترین کاڵای بازرگانیی وڵاتانی هەناردەکاری نەوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەتی عێراق دێت. بۆ نموونە دابەزینی هەر دۆلارێک لە نرخی بەرمیلێک نەوتی بازاڕە جیهانییەکان، زیاتر لە ١ ملیار و ٢٦٠ ملیۆن دۆلار لە بودجەی ساڵانەی عێراق کەم دەکاتەوە.

لە لایەكی ترەوە سیاسەتی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە پێی بارودۆخی ناوچەیی و نێودەوڵەتی دەگۆڕێت، بەڵام هەندێك بنەمای نەگۆڕ و ستراتیجی هەن، كە سیاسەتی ئەمریكا ئاڕاستەی دەكات لە ناوچەكەدا، لەم ڕووە یادگار سدیق گەڵاڵی پێی وایە لەگەڵ هەندێك گۆڕانكاریی كە لە ئیدارەیەكەوە بۆ ئیدارەیەكی تر دەگۆڕێت، بەڵام ئەو نەگۆڕانە كە لە سیاسەتی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە دەتوانین بڵێن یەكەم: دەستەبەركردنی ئاسایشی ئیسرائیل. دووەم: مسۆگەركردنی سەرچاوەكانی وزە، وەك نەوت و غاز و گەرووی هورمز و ڕێڕەوی نەوتە بۆ جیهان، بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و ڕێگریكردن لە بڵاوبوونەوەی چەكی ئەتۆمی، لەگەڵ ئەم ستراتیجە نەگۆڕانە، ئیدارەی تەرەمپ بە شێوەیەكی سەرەكی گرنگی بە قازانج دەدات بۆ وڵاتەكەی، و پاشەكشەیەكی زۆری پێوە دیارە لە بواری دیموكراسیدا دەكرێت بڵێین ئەم ئیدارەیەی دووەمی ترەمپ هاوشێوەی یەكەم جار بە ڕوونی پاشەكشەی كردووە لە دیموكراسی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی لە پێشینەی بنەما دیموكراسییەكان دانەوە، واتە ئابووری و ستراتیجیی ئابووری لە پێش هەر بابەتێكی ترەوە داناوە، ئەم ڕەوتە جێی سەرسوڕمان نییە،  درێژكراوەی ئەو ڕێبازەیە كە ناویان ناوە “ئەمریكا یەكەمە”، واتە گرنگی بەو بابەتانە دەدات كە قازانج بۆ ئەمریكا دەهێنن، نەوك دووبارە داڕشتنەوەی ڕژێمەكانی لە دەرەوە.

 بە گشتی، ئیدارەکەی ترامپ بە سێ جۆری جیاواز مامەڵە لە گەڵ وڵاتانی ناوچەکە دەکات، وڵاتە دەوڵەمەند و نەوتییەکان وەک هاوکار و دۆستی ستراتیجی خۆی دەبینێت و هەمیشە چاوی لەوەیە وەبەرهێنان بکەن لە ئەمریکا، یان کاڵای کۆمپانیا ئەمریکییەکان بکڕن، وەک ئەوەی لە کەنداوی عەرەب کردوویەتی. گرووپەکەی تر وڵاتە سەربەکێشەکانن، وەک ئێران، فەلەستین، سودان، یەمەن و ئەمانەش هەمیشە لە ڕوانگەی سیاسەت و ئاسایشی ئیسرائیلەوە مامەڵەیان لەگەڵ دەکات. ئەوانی تر، کە دەکرێت عێراق و میسڕ و تورکیا و وڵاتانی باکوری ئەفریقا بن، زۆر بابەتی سەرقاڵی ئەم ئیدارەیە نین؛ تاكوو ڕادەیەک پەیوەندییەکی ئاسایی و سەقامگیریشی لە گەڵدا ڕاگرتوون.

ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە نێوان بنەما نەگۆڕەكانی ئەمریكا و پەرەسەندنەكانی جەنگدا

سیاسەتی نوێی ئیدارەی ترەمپ و ئەمریکا بەرانبەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەلەبەرچاوگرتنی بنەما ستراتیجییە نەگۆڕەكانی واشنتۆن و ئەو پێشهاتانەی لەبارەی دەرئەنجامەكانی جەنگی ئێران و ئیسرائیل هاتووەتە پێش، كاریگەرییەكی گەورە لە سەر دۆخی ئابووری، سیاسی و ئەمنی عێراق و هەرێمی كوردستان جێ دەهێڵێت، لەم بارەیەوە د. بینەر كوردی لە بارەی دەرئەنجامەكانی جەنگی ئێران – ئیسرائیل و كاریگەرییەك لە سەر عێراق، و وەرچەرخانی ئەو كاریگەرییە نوێیانە پێی وایە، ئەم وەرچەرخانە بەرهەمی ڕووبەڕووبوونەوەکانی نێوان ئێران و ئیسرائیل-ئەمریکایە، دەکرێت لێکەوتەی لە سەر دۆخی سیاسی، ئەمنی و ستراتیجی عێراق هەبێت. ئێرانی دوای شەڕی ١٢ ڕۆژە، ئێرانی پێش شەڕی ١٢ نییە. لە دووای ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتبەر و کپکردنی گرووپە چەکدارییەکانی نزیک لە ئێران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لەگەڵ ئەم پەرەسندنە نوێیانەدا، ئێران لە دۆخێکدایە کە لە ماوەی دامەزرانی کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە تاوەکوو ئێستا، خۆی لەو ئاستەدا نەبینەوە. هەژموونی کەمکراوەتەوە لە کۆی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە پێی قسەی بەرپرسانی باڵای ئەمریکا، تۆنا ئەتۆمییەکانی تەواو پەک خراوە. لە کورت مەودادا، ئەم ڕووداوانە وا دەکەن کە ئێران زیاتر گرنگی بە مانەوی ڕژێمەکەی بدات و خۆی لە ئەگەری داڕمانی سیستەمی سیاسی بپارێزێت. بۆیە دەکرێت دەستوەردانەکانی سنووردار بێت و نەتوانێت بەو شێوەی جاران، دەست وەربداتە کاروباری ناوچەکە. سڕبوونی گرووپە وەلائیەکانی سەر بە ئێران و داخڵ نەبوونیان بەم نوێترین پەرەسەندنانە دەرخەری ئەو ڕاستییەن، کە لەوانەیە تێگەشتنێک دروست بووبێت کە ئەوانیش نەیانەوێ چارەنووسیان وەکوو حیزبوڵا و حەماس و تا ڕادایەک حوسییەکان بێت. ئەم گرووپانە لە کورت مەودادا دەکرێت، چالاکییەکانیان سنووردار بکەن و بەو شێوەی جاران نەتوانن چالاکیی و کردەی سەربازی جێبەجێ بکەن. بەڵام ئەمەش مانای ئەوە نییە کە ئاڕاستەیەکی مامناوەند و دوورمەودادا، و لە ئەگەری بەهێزتربوونەوەی ئێران لەم دۆخەی ئێستای، ئەم گرووپانەن لەم باری سڕبوونەیاندا بمێنەوە.

لەگەڵ ئەو بۆچوونەشدا، دەشێت جەنگی ئیسرائیل- ئێران تاقیكردنەوەیەكی كردەیی بێت بۆ نفوز و پێگەی ئێران لە عێراق. لەم نێوەندەدا د.یاسین تەها تیشك دەخاتە سەر ئەوەی كە لەم پێشهاتە جومگەییەدا كە 12 ڕۆژی خایاند، گرووپە چەكدارە شیعە عێراقییەكانی پەیوەست بە ئێران و میحوەرەكەی تێوەنەگلان، هەروەها لە جەنگەكەدا بەشدار نەبوون و هەڕەشەكانیان بۆ بەهاناوەچوونی تاران جێبەجێ نەكرد. لەمپەرەكانی بەردەم بەشداریكردنی ئەو گرووپانە لە جەنگ جۆاوجۆرن و تێكەڵەیەكن لە: ناهاوسەنگیی باڵانسی هێز، مەترسیی ئەمنی و سیاسی و دارایی، لەگەڵ هەبوونی لەمپەری ناوخۆیی (سیستانی – سەدر)، بەڵام ئەنجامگیرییەكانی ئەم بەشدارینەكردنە ئەوە بەدەستەوە دەدات، كە ئێران خاوەن بڕیاری هەڵسوڕێنەر نییە لە ناوخۆی عێراق، یان لە پاش داڕمانی میحوەری تاران – دەریای ناوەڕاست، چی دی ناتوانێت ڕیسك بە عێراقیشەوە بكات بە تایبەت كە لەنێو شیعەی عێراقیشدا جەمسەری بەهێز هەن پێیان وایە بەرژەوەندییەكانی عێراق لە پێشترە تاكوو بەرژەوەندیی ئێران.

تێڕوانینی ئەمریكا بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كاریگەریی لە سەر عێراق و هەرێمی كوردستان

بە لەبەرچاوگرتنی ڕێبازی هاوبەشەكانی نێوان ئیدارە جیاجیاكانی ئەمریكا، ئیدارەی نوێی ئەمریكا و دیدگای سیاسەتی دەرەوەی ترەمپ لە سەر ئەوە دامەزراوە كە گرنگی بە گۆڕینی ڕژێم و بڵاوكردنەوەی دیموكراسی نادات، لەم بارەیەوە یادگار سدیق گەڵاڵی پێی وایە لە سیاسەتی نوێی ئیدارەی ترەمپدا دەبێت وڵاتانی تر پارە بدەن بۆ پاراستنی ئەمریكا بە بێ گوێدان بە سروشتی سیستمی سیاسی خۆیان ئەو پێی وایە گرنگیدان بە بەهاكان ئەمریكا لاواز دەكات، دەبێت قازانج و بەرژەوەندیی نیشتمانی لەپێش هەر شتێكی دییەوە بێت، واتە قازانج ئەولەویەتی نوێ كارەكانی ئیدارەی ترەمپە، هەر بۆیە ئیدارەی ترەمپ پاشەكشەیەكی ڕاستەقینەی كردووە لە پرسی دیموكراسی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بڕیار و هەڵوێستەكانی ڕەنگدانەوەی تەنها بڕیارێكی پراگماتیك نییە، بەڵكوو دیموكراسی وەك پرسێكی بێ بردنەوە تەماشا دەكات و لێی سەركەووتوو نابێت، لە كاتێكدا ڕژێمە تاكڕەوەكان وەك هاوبەشێكی گونجاوتر بۆ ئەنجامدانی ڕێبەست و جێبەجێكردنی ڕێككەوتنەكانی  “بە بێ مەرج” تەماشا دەكات، هەر ئەو گرێبەستانەی كە ئەنجامی داون لە سعودیە و ئیمارات و قەتەر باشترین بەڵگەن، ئەو وڵاتانەش ئەو تێبینییانەی لە سەریانە لە باری مافی مرۆڤەوە جێگەی گرنگیی ئیدارەی نوێی ترەمپ نییە، ئەم ئیدارەیە نایەوێت لە ڕێگەی دەستوەردانی ڕاستەوخۆی سەربازی كێشەكان چارەسەر بكات لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەڵكوو دەبێت بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی بپارێزێت، هەر لەو سەردانەی كە بۆ سعودیە ئەنجامی دا سەركۆی سووریای بینی و پاكێجێكی ئابووریی پێشكەش كرد، بۆ ئەوەی دوای ئەسەد سووریایەكی وێرانبوو بە پارەی كەنداو جارێكی دی بونیاد بنێتەوە و بە هەمان شێوە دەیەوێت فشارێكی گەورە لە ئێران بكات بۆ ناچاركردنی بە ڕێككەوتن، تاكوو بە كەمترین فشاری سەربازیی ناچار بە ڕێككەوتنێكی مەرجداری بكات.

لەگەڵ ئەوەدا، ئەم ڕووكردنە نوێیە کاریگەرییەکی ڕاستەوخۆ لە سەر بازاڕی نێودەوڵەتیی عێراق و هەرێمی کوردستان جێ دەهێڵێت،  هەر بۆیە لە وەڵامی ئەو پرسیارەی كە ئایا عێراق و هەرێمی كوردستان لە ڕووی هێز و توانای ئابوورییەوە دەتوانن لە بازنەی سیاسەتی نوێی ئەمریکادا جێی خۆیان بگرن؟ محەمەد حوسێن ئاماژە بەوە دەكات،  عێراق و هەرێمی کوردستانیش تاكوو ڕادەیەکی زۆر بەشێک نین بازنەی دۆست و نەیارەکانی ترەمپ. لەو وڵاتانە نین کە توشی گرفت و کێشەی ترەمپ بوون، چونکە هاوبەشێکی بازرگانیی گەورەی ئەمریکا نین. ساڵی ٢٠٢٤ هەموو هەناردەکانی عێراق بۆ ئەمریکا بە بەهای ٧.٦ ملیار دۆلار نەوتی خاو بوو. ترامپ بڕیاری دا ٣٩% باجی گومرکی بسەپێنێتە سەر هەموو کاڵایەکی عێراقیدا، بەڵام نەوتی خاوو وزەی هەڵاوێرد کرد لەم گومرکانە. عێراق خۆشبەختانە لە شەڕە گومرگییەکەی ترامپ دەربازی بوو بێ هیچ سەرئێشە و ماندووبونێک. بە دیوەکەی تریشدا، هاوردەی ئەمریکا بۆ عێراق هەر دیسان زۆر نییە و نزیکەی ١.٧ ملیار دۆلارە، لە کۆی زیاتر لە ٧٠ ملیار دۆلار کاڵاو خزمەتگوزاری هاوردەکراو. هەر بۆیە ئێمە نەبووین بە بەشێک لەو شەڕە بازرگانییەی کە ترەمپ سەرەتا لە دۆستە نزیکەکانی وەک کەنەداو هند و یەکێتیی ئەورووپاوە دەستی پێ کرد. عێراق و کوردستانیش جگە لە نەوت هیچی تریان نییە بۆ هەناردەکردن؛ یان ئەگەر هەش بێت هێندە کەم و بچوکە ناگاتە ٢%ی هەموو هەناردەکانی عێراق، وەک بارە هەنارەکانی هەڵەبجە و خورمای پاکێجکراوی پارێزگاکانی باشوور. ئەم نەوتەش بەزۆری لە ئاسیا و ئەورووپا دەفرۆشرێت.

هەروەها پێی وایە ڕووداوەکانی ئەمریکا ڕاستەوخۆ کار دەکاتە سەر کڕیارەکانی نەوتی عێراق، وەک چین و هند ئەورووپا و… هتد. ئەگەر گرفت و گێچەڵە گومرکییەکانی ترامپ کەرتی پیشەسازیی ئەم وڵاتانە لاواز بکات دەرگای بازاڕەکانی ئەمریکایان بەڕودا دابخات، خواستی ئەوانیش بۆ نەوت کەم دەبێتەوە. بەمەش نرخی نەوت دادەبەزێت عێراق توشی کورتهێنانی دارایی دەبێت. ئەگەر تەماشا بكەین ئەمریکا و چین پێکەوە ٤٤% کۆبەرهەمی ئابووریی هەموو جیهان (٢٦% و ١٨%) پێک دەهێنن. لەگەڵ هنددا دەبنە ٥٥%ی هەموو جیهان. کە ئەمانە توشی گرفت و بەریەک-کەوتن و شەڕی گومرکی دەبن، هەموو جیهان لەگەڵ خۆیاندا توش دەکەن. هەر بۆیە، هەموو وڵاتێک زیانمەند دەبێت لەو گرژی و ئاڵۆزییانەی سیاسەتە بازرگانی و گومرکییەکانی ترەمپ دروستیان کردووە. هێشتا زووە بۆ ئەوەی بڵێین ئابووریی ئەمریکا، یان ئابووریی دنیا بە هۆی ئەم سیاسەتانەوە توشی داکشان بوون. داتاکانی هەژمارکردنی کۆبەرهەمی ئەمریکا بۆ چارەکی دووەمی ٢٠٢٥ بڵاو نەبووەتەوە، ڕوون نییە دۆخەکە لە چین و وڵاتە پیشەسازییەکانی تر چۆن دەبێت. بەڵام ئەوەی ڕوون و ئاشکرایە ئەوەیە کە ئەم گرژی و ئاڵۆزی و نیگەرانیانەی ترەمپ دروستی کردوون باجی خۆیان دەبێت و بە بێ زیان تێ ناپەڕن.

ململانێی ئێران و ئیسرائیل – ئەمریكا؛ كاریگەریی لە سەر عێراق و دۆسیەی كورد لە هەرێمی كوردستان

هەڕەشە و ڕكابەری ڕاستەوخۆی ئەمریكا لە عێراق بۆ كەمكردنەوەی كاریگەرێتییەكانی ئێران و گرووپە ولائییەكان بەتایبەت حەشدی شەعبی، لە پاش جەنگی ئێران و ئیسرائیل گریمانەی كاریگەرێتییەكی ڕاستەوخۆ لەدوای خۆی جێ دەهێڵێت، لەم نێوەندەدا  پێشهاتە و دەرئەنجامەكان كاریگەرییەكی ئەوتۆ لە سەر دۆسیەی كورد لە هەرێمی كوردستانیش جێ دەھێڵێت، هەر بۆیە د. یاسین تەها جەخت لەوە دەكاتەوە، كە  لەنێو ململانێكانی جەنگدا هێشتا گرووپە شیعەكان خۆیان پاراست لە بەریەككەوتنی ڕاستەوخۆ لەگەڵ ئەمەریكا یان ئیسرائیل لە شەڕی 12 ڕۆژەی ئیسرائیل –  ئێراندا. سەرباری ئەوەشی ئەمەریكا هێرشی كردە سەر فۆردۆ، هیچ هێزێكی پرۆ ئێرانی پەرچەكرداری نەبوو دژی ئەمەریكا لە كاتێكدا پێشتر هەڕەشەی تێوەگلانیان كردبوو، ئەمەش دەشێت سەرنجی ئەمەریكا لە سەریان كەم بكاتەوە، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی شیعەكان هەست بە ساردوسڕی ڕانەگەیەنراوی پەیوەندییەكانی ئیدارەی ترەمپ لەگەڵ عێراقدا دەكەن، ئەمەش زیاتر هانی بەدگومانی و بینشكردنی سیناریۆی خراپ دەدات، ئەوەشی زیاتر گومانەكانی زیاتر دەكرد ئەوەیە هێشتا هەڵسوڕێنەر كاروباری باڵیۆزی ئەمەریكا لە عێراق بەڕێوە دەبات و واشنتۆن دیاریكردنی باڵیۆز بۆ باڵیۆزخانەكەی لە بەغدا هەر دوا دەخات. بە بۆچوونی هەندێك توێژەری ئەمەریكی هۆكاری ساردبوونەوەی ئەمەریكا لە عێراق ئەوەیە ئیدارەی ترەمپ “بەهەمان دووربینی تەماشاكردنی ئێران لە عێراقیش دەڕوانێت”، هەروەها بەگرنگیی نابینێت وەبەرهێنان لە عێراقدا بكات و بگرە بەغداش تاقی دەكاتەوە بەوەی چەندە دەتوانێت هاوكار بێت لە جێبەجێكردنی سزا بە سەر تاراندا، تەنانەت پڕۆژەی ڕێكخراوەكانی خۆیشی لە عێراقیش كەم كردووەتەوە بۆ نزمترین ئاست، ئەمەش دەشێت ئامادەكاری بێت بۆ گوشاری زیاتر لە عێراق و هێزە شیعەكان.

لە پشتیوانی ئەو بۆچوونانەی كە پێیان وایە ئەمریکا دەیەوێت خۆی بە دوور بگرێت لە پشێووی و ناکۆکی لە عێراقدا، د. بینەر كوردی پێی وایە عێراق هەم دەرگای تەنیشت ئێرانە، هەم دەرگای ئەمریکایە بۆ ناو ئێران. کێبڕکێی ستراتیجی هەر دوو لە ئەمریکا و ئێران بۆ هەبوونی هەژموونی زیاتر لە عێراق بابەتێكی ڕوونە. ئەگەر ئەو گرووپانەی وەلائیان بۆ ئێران هەیە، هەوڵ بدەن کە لە بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا بدەن و هەوڵی نزیکبوونەوەی زیاتر لە تاران بدەن، ببنە هەڕەشە و مەترسی لە سەر ئاسیش و سەقامگیریی ناوچەکە، ئەمە بە پێی قسەی بەرپرسانی باڵای ئەمریکا و کۆشکی سپی هێڵی سوورە. لەم دۆخەکە ئەگەر ئەمریکا بێتە سەر خەت و بیەوێت لەم گرووپانە بدات، ئەم دەبێت هۆی لاوازبوونی سیاسی و ستراتیجیی ئەم گرووپانە، کە ئەمەش دەتوانێت بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ ببێتە هۆی کەمێک بەهێزبوونی زیاتری هەرێم، گەر بتوانن بە بەرەیەکی یەکگرتوو و یەک وتار مامەڵە لەگەڵ عێراقێکی بێهێزتردا بکەن. بەڵام ئەگەر ئەم گرووپانە خۆیان ڕێک خستبێتەوە و جۆرێک لە دیپلۆماسی دەرگاکانی پشتەوە لە ئارادا بێت لەگەڵ ئەمریکا، کە نایەوێت پشێوی لە عێرقدا هەبێت، ئەمە باڵانسی هێز دەگۆڕێت و لایەنەکانی پشتەوەی ئەم گرووپانە دەکرێت بەهێزتر بن لە ڕووی سیاسی و هێزەوە.

عێراق و هەرێمی كوردستان؛ پڕۆژەیەكی جێگرەوە بۆ ئیدارەی ئەمریكا

عێراق و هەرێمی كوردستان لە هەمبەر ئەم سیاسەتە ئابوورییە نوێیانەی ئەمریكا لە پێش و پاش جەنگی ئێران – ئیسرائیل، لە بەردەم گریمانەی بەرهەمهێنانی هاوکارییەکی فراوانتر و پەیوەندییەكی توندوتۆڵە لە ڕووی سیاسی و ئابوورییەوە، لەم ڕوانگەیەوە یادگار سدیق گەڵاڵی تیشك دەخاتە سەر ئەوەی عێراق پێگەیەكی گرنگیی جێۆسیاسی لە بازاڕی وزەی جیهانیدا هەیە، دووەمین گەورە بەرهەمهێنی نەوتە لە ناو ئۆپیكدا، ئەمە زەمینەی لەبار دەرەخسێنێت بۆ ڕاكێشانی سەرنجی كۆمپانیا گەورەكانی ئەمریكا تاكوو وەبەرهێنانی گەورە بكەن لە عێراقدا، پار ساڵ لە مانگی نیساندا سۆدانی سەرۆك وەزیرانی عێراق سەردانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكای كرد لەگەڵ ئیدارەی پێشووی ئەمریكا چەندین گرێبەستی گەورەی لە بوارەكانی كارەبا و وزە و ژێرخانی نەوت و و گواستنەوە و پیشەسازی و گشتوكاڵ لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكان كران و بە كردەیی هەندێكیان ئێستا لە عێراقدا دەستبەكار بوون و لە بواری غاز و نەوت و گواستنەوەی كارەبا كار دەکەن و هەندێكیان هێشتا ماون، بۆ عێراق گرنگە بەم ئیدارە نوێیە بڵێ ئێمە ئەوەمان كردووە و بەردەوام دەبین و عێراق زەمینەیەكی لەبارە و و دەرفەتتان دەدەینێ و پێویستمان پێیەتی، ئەم هەنگاوەی لە مانگی ڕابردوو سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان دوای سەردانەكەی بۆ ئەمریكا نای دەتوانین ئەوەی لێ بخوێنینەوە، كە هەنگاوێكە بە ئاڕاستەی كە هەرێمی كوردستان بە ئەمریكا بڵێن هاوشێوەی وڵاتانی كەنداو زەمینەی وەبەرهێنانی كۆمپانیا ئەمریكییەكان لە كوردستانیشدا لەبارە تاكوو بێن و وەبەرهێنانی ملیاران دۆلار بكەن لە كەرتی وزەدا، لە هەمان كاتدا ئەو كەرتەی كە عێراق زۆر پێویستیەتی غازە، دابینكردنی غاز و وەبەرهێنانی كارەبا دوو بابەتن كە ئەمریكا فشار لە عێراق دەكات كە چیدیكە لە ئێران غاز و كارەبا هاوردە نەكەن و نابێت لەمەو دوا بەم كارە هەڵسن، تاكوو بتوانێت فشارەكانی كاریگەر بن، چونكە پشتبەستنی عێراق بە وزەی ئێران و سەربەخۆ نەبوون عێراقی گیرۆدە كردبوو، و فشارەكانی سەر ئەمریكا دەیتوانی لەو ڕێگەیەوە لە دەستكەوتنی دۆلارەوە خۆی لە گەمارۆكان بدزێتەوە، لەبەر ئەوە ئەم هەنگاوەی هەرێمی كوردستان هاوتەریبە لەگەڵ فشارەكانی نوێی ئەمریكا و دووركەوتنەوە لە ئێران، بەم ئاڕاستەیەی دەبێت سەرمایەگوزاری بكەن لە هەرێمی كوردستاندا و پێویستیان بە غاز نابێت لە ئێرانەوە دەتوانێت ببێتە ئەڵتەرناتیڤی ئێران و غاز بۆ هەرێم و عێراقیش دابین بكات.

جیا لەوە، محەمەد حسێن دووپاتی دەكاتەوە، لە دۆخێکی ئاساییدا، هەرێمی کوردستان وەک عێراق و لە ناو عێراقدا، ڕووبەڕووی لێکەوتەکانی سیاساتی بازرگانیی ئیدارەکەی ترەمپ دەبێتەوە. بە پێی دەستوری عێراق، سیاساتی ئابووری و بازرگانی و گومرکی دەوڵەتی فیدراڵی عێراق، چوارچێوەی کارکردنی هەرێمی کوردستانیشە. لەم چوارچێوەیەشدا ئەکرێت تێ بگەین لەو دەرفەت و ئاڵنگارییانەی بۆ کوردستان و عێراق و هەموو ناوچەکە هاتوونەتە پێشەوە، یان ڕەنگە لە ئایندەی دوور و نزیکدا بێن. ئەوەی تێبینی دەکرێت هەرێمی کوردستان هەوڵێکی دەست پێ کردووە بۆ درێژەدان بە ئاراستەی یاخیبوون لە چوارچێوە ئابووری و بازرگانییەکانی عێراق. گرێبەستەکانی ئەم دواییەی لەگەڵ کۆمپانیاکانی وەک میران-ئینێرجی و وێسترن زاگرۆس ئاماژەی یاخیبوونێکی لەم جۆرەن. لانی کەم ئەمە گەڕێکی نوێی یاخیبوونی حکومەتی هەرێمە لە چوارچێوە عێراقیەکەی و دیاریش نییە تا کوێ دەڕوات. ئێمە بینیمان حوکمەکانی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق و دادگای نێوبژیوانی ژوری بازرگانیی پاریس چ سنورێکیان دانا بۆ سەربەخۆییە داراییەکەی هەرێم، یان سەربەخۆ-هەناردەکردنی نەوتی کوردستان. هێشتا زووە بۆ ئەوەی دەرەنجامەکانی ئەم گەڕە نوێیەی ململانێ و یاخیبوونی هەرێم لە چوارچێوە عێراقیەکەی هەڵبسەنگێنرێت. ئەوەی تا ئێستا لایەنی عێراقی کردوویانە، زۆر بەزیان و بەئازار بووە بۆ خەڵکی کوردستان. بازاڕ و ئابووری و کەرتی تایبەتی کوردستان ئێستا باجەکەی دەدەن. لانی کەم لە ئێستادا، حکومەتی هەرێم و تەواوی موچەخۆرەکانی، جوتیاران و بەرهەمهێنەرانی کەرتی تایبەت (ئەوانەی کە خاوەنی پڕۆژە پیشەسازی و کشتوکاڵی و پەلەورییەکانن) کەوتوونەتە ژێر فشارەکانی حکومەتی فیدراڵی عێراقەوە. لە لایەک موچەیان بۆ نانێرێت، لە لایەکی تر ناهێڵێت بەرهەمە کشتوکاڵی و پیشەسازییەکانیان بگەنە بازاڕەکانی خواروو ناوەڕاستی عێراق.

 زیاتر لەوە محەمەد حسێن پێی وایە دۆخی ئابووریی کوردستان لە ژێر کۆمەڵێک فاکتەری سیاسی و ئیداری و دینامیکیەتی ناوخۆیی عێراقیدا دەگۆڕێت، بەهەر بارێکدا بێت. ئەمانە زۆر پەیوەندییان نییە بەو دۆخە تازەی ئیدارەکەی ترامپ لە ئەمریکا و جیهاندا دروستی کردووە. هەر هەوڵێکیش بۆ ئەوەی ئاڵۆزییەکانی ئیدارەی ترامپ بەکار بهێنرێن لە پێناو بەهێزکردنی پێگەی هەرێمی کوردستان لە سەر حسابی دەوڵەتی فیدراڵی عێراق، وەک ئەوەی لە درامای گرێبەستە غازییەکانی ئەم دواییە بینیمان، ڕیسکێکی گەورەیە بە سەقامگیریی هەرێمی کوردستانەوە. سروشتی پیشەسازیی غاز بە جۆرێکە کە سەرمایەی گەورە، کڕیاری دورمەودا، بازاڕی سەقامگیری دەوێت. ئەمە لە کوردستاندا گەشە ناکات و گەورە نابێت ئەگەر دەوڵەتی عێراق دوژمنی بێت، عێراقی ئێستا جیایە لەوەی ساڵی ٢٠٠٧. بۆیە گرنگە لە پێناو دەستکەوتی کاتی و بچووکدا، تەواوی کوردستان نەخرێتە ڕیسک و سەرەڕۆیی هەندێک لێکدانەوەی هەڵە و سەرەڕۆییانەوە. دەرفەتەکان کاتێک بەکەڵکی هەرێمی کوردستان دێن کە دەرگای بەرژەوەندی و دۆستایەتیی حکومەتی فیدراڵی عێراقیش بکاتەوە، نەک دژمنایەتیکردنی.

لە پەرەسەندنی جەنگی ئێران – ئیسرائیل بۆ ڕێككەوتنێكی ئابووریی ناوچەیی

لە چوارچێوەی پەرەسەندنە ئابووری و سیاسییە نوێیەكانی دوای جەنگی ئێران و ئیسرائیل، و مامەڵەی ئیدارەی ترەمپ پاش ئەنجامدانی ڕێككەوتن لە سەر نەوت و گاز،  چ كاریگەرییەكی بەهێز لە سەر پەیوەندییەكانی حكومەتی “چوارچێوەی هەماهەنگی” و حكومەتی هەرێمی كوردستان دروست دەكات، لەم بارەیەوە د. بینەر كوردی هێما بۆ ئەوە دەكات، پرسی نەوت و غاز و بازرگانی، کۆڵەکەیەکی گرنگی ئیدارەی ترامپ و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکایە. دانۆڵد ترەمپ بازی داوە بە سەر سیاسەتە باوەكانی دەستوەردانی ئەمریکی لە کاروباری ئەمنی و دیمووکراسی و سیاسی و… هتد ئەوەی بۆ ئێدارەی ئێستای ترەمپ گرنگە سەقامگیرییە لە نرخی نەوت و غاز لە بازاڕەکانی جیهان و ئەنجامدانی گرێبەستی گەورەی وەکوو گرێبەستەکانیەتی لەگەڵ سعوودیە، قەتەر و ئیمارات و وڵاتانی تر. لە ئەگەری دەستکەوتی بازرگانیی زیاتر لەلایەن حکومەتی “چوارچێوەی هەماهەنگی”یەوە، دەکرێت ببێتە هۆی زیاتر بەهێزبوونی بەغدا. بەڵام ئایا ئێرانیش قبووڵی نزیکبوونەی زۆری حکوومەتی “چوارچێوەی هەماهەنگی” لەگەڵ ئەمریکا پەسەند دەکات؟ ئایا عێراق دەیەوێت باڵانسی پەیوەندییەکانی بپارێزێت یان نا؟ حکومەتی هەرێم پێوسیستی بەوەیە کە شوێنی خۆی لە سیاسەتی دەرەوەی ئێستای ئەمریکادا بدۆزێتەوە، بەڵام دەشبێت ئەو ڕاستییە لەبەر چاو بگرێت، کە ترەمپ لەبەر بەرژەوەندیی خۆی پشت دەکاتە دۆستە هەرە نزیکەکانی لەوانەش، پشتگیرینەکردنی تەواوەتی ناتانیاهۆ بۆ خواستەکانی سەبارەت بە ئێران.

هەر لە چوارچێوەی ئەو پەرەسەندنانەدا، د. یاسین تەها پێی وایە گرێبەستەكانی غازی سروشتی هۆكارێكی سەرەكین لە ئاڵۆزكردنی پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و بەغدا، بەڵام لایەنە شیعەكان هەوڵ دەدەن بە ئاشكرا ئەوە نەكەنە پاساو. وەزارەتی نەوتی فیدراڵی كە سەرەتا بە توندی دژی گرێبەستەكان وەستایەوە، دواتر ناچار بوو ڕوونكردنەوەیەك بدات كە ئەوان بە گشتی دژی وەبەرهێنان نین لەگەڵ كۆمپانیا ئەمەریكییەكان، بەڵكوو پێداگرن گرێبەستەكان لە ڕێگەی ئەوانەوە بێت. هەروەها پێی وایە ئەو گرێبەستانەی كراون دوو كێشەی تیادایە بۆ هێزە شیعەكان لەلایەك لە گەڵ ئەمەریكایە و بە جۆرێك لە لاساییكردنەوەی ئیمارات و سعودیەی دەبینن بە دروستكردنی پێگە لای ئیدارەی ترەمپ، لە لاكەی تر دژی دیدگای سێنترالیزمخوازی ئەوانە بۆ ئیدارەكردنی كەرتی نەوت و گاز، ئەمە جگە لەوەی كە بڕیاری دادگای فیدراڵی پێشێل دەكات كە یاسای نەوت و گازی هەرێمی هەڵوەشاندوەتەوە. ئەگەر دەستوەردان و گوشاری ئەمەریكی نەبێت ئەوە لایەنە شیعەكان چاوپۆشی ناكەن لەو گرێبەستانە و دەیكەنە بابەتی گرژی و یەكەم كاریگەریی ئەو ئاڵۆزبوونەوەی پەیوەندییەكانیش لە دۆسیەی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمدا دەركەوت كە ڕاگیرا، ئەم دۆخەش كراوەیە بە ڕووی پێشهاتی دیكەدا لە ئاڵۆزبوونی پەیوەندییەكانی هەر دوولا بەتایبەت كە هەندێك لە هێزە شیعەكان بانگەشەی ئەوە دەكەن بە پارەی ئەو گرێبەستانە و لە ڕێگەی ئەو بودجەی بەردەستە هەندێك لایەنی كوردی لۆبییان لە دژ دەكەن لە ئەمەریكا. وەزیرەكانی ئیدارەی ترەمپ پێشوازییان لەو ڕێککەوتنە کرد کە لە نێوان دوو کۆمپانیای ئەمریکی و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ئەنجام درا، لە سەر ئەو بنەمایەی کە ئەم ڕێککەوتنە دەرفەتەکانی وەبەرهێنان بۆ کۆمپانیا ئەمریکییەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەهێز دەکات، وەک بەشێک لە ستراتیجیی فشاری زۆرینە بۆ سەر تاران، ڕێککەوتنەکە یارمەتیدەرە لە کەمکردنەوەی پەیوەندیی عێراق بە غازی ئێرانی.  ئەگەری ئەوە هەیە کە ویلایەتە یەکگرتووەکان،  بە ئەگەری زۆر هەندێک لە لایەنە نێودەوڵەتی یان هەرێمییەکانی دیکە، هەوڵ بدەن کە نێوەندگیری لە نێوان بەغدا و هەولێر بکەن، بۆ گەیشتنە چارەسەریەکی کاتی هاوشێوەی نێوەندگیری و دەستێوەردانی پێشوو لە کێشەی هاوشێوەدا. بەم شێوەیە، لەوانەیە چارەسەرێکی کاتی دیسان دروست بکرێت کە لە سەرەوە سەرجەم لایەنەکان قایل بکات، بەڵام بەبێ یاسای نەوت و غاز و چارەسەری دەستوری ئەو چارەسەرە كاتییانە یەكلایی و بنجبڕ نین.

ئیدارەی ئەمریكا لە نێوان عێراقێكی یەكگرتوو و ڕێككەوتنەكانی هەرێمی كوردستاندا

مامەڵەی ئەمریکا لەبارەی نەوت و غاز و دۆلار لەگەڵ عێراقدا، کاریگەرییەکی ڕاستەوخۆ لە سەر  هەرێمی كوردستان جێ دەهێڵێت، ئەگەر چی هێشتا ئەمریكا ڕاستەوخۆ و لە دەرەوەی عێراقێكی یەكگرتوو مامەڵە لەگەڵ دۆسییەی نەوت و غازی هەرێم ناكات،  بەڵام پاش ڕێككەوتنی حكومەتی هەرێم لەگەڵ دوو كۆمپانیای نزیك لە ئەمریكا گومانەكانی سەر ئەم دۆسییەیە ئاوەڵا بوون، لەم بارەیەوە محەمەد حوسێن باوەڕی وایە، کێشەیەکی گەورە لە نێوان ئەمریکا و عێراقدا هەیە. ئەوەی هەیە ئەمریکییەکان پێیان ناخۆش بوو دۆلارەکانیان لە عێراقەوە بڕوات بۆ وڵات و کیانە سزادراوەکان و بۆ ئەمەش هەر خۆیان یارمەتیی عێراقییەکان و بانکی ناوەندی عێراقیان دا، تاكوو سیستەمی بانکی وڵاتەکە گەشە پێ بدات و وردە وردە ئەم نیگەرانییانەی ئەمریکا بڕەوێنێتەوە. بە پێی لێدوان و بەیانە فەرمییەکانیان، بەرپرسانی گەنجینەی ئەمریکا لەم هەوڵانەی لایەنی عێراقی قایلن. ئیدارەکەی ترەمپ لەگەڵ ئەوەیە نرخی نەوت لە بازاڕە جیهانیەکاندا هێندە بەرز نەبێتەوە، کە لە ناوخۆی ئەمریکادا کێشەی هەڵاوسانی بۆ دروست بکات. بۆ ئەم مەبەستەش تەبان لەگەڵ بەردەوامیی عێراقێکی سەقامگیر کە ڕۆژانە نزیکەی ٣.٣ ملیۆن بەرمیل نەوت بخاتە بازاڕەوە. یەکێک لە ڕێگاکانی چوونی دۆلاری ئەمریکی بۆ وڵاتە سزادراوەکان لە عێراقەوە، کڕینی غاز و کارەبای ئێران بوو لە لایەن عێراقەوە. بە پشتبەستن بە بەخشین و مۆڵەتی ئیدارەی ئەمریکا، عێراقییەکان چەند ڕێگایەكیان بەکار دەهێنا بۆ کۆکردنەوەی دۆلارەکانی ئێران لە هەژمارێکی بانکی بازرگانیی عێراق و دواتریش خەرجکردنی بۆ کڕینی کاڵا و پێداویستیی پزیشکی بۆ ئێران خۆی. وا دیارە ئیتر ئەمریکییەکان ئەم مۆڵەت و بەخشینانە بۆ عێراق نوێ ناكەنەوە. هەر بۆیە دیار نییە کە تا کەی و چۆن حکومەتی عێراق دەتوانێت غاز و کارەبای ئێران بکڕێت؟ ئەگەر چی زۆریش پێویستیەتی. ئەمەیان گرفتێکە بۆ عێراق، نەک گرفتی نێوان عێراق و ئەمریکا. هەر عێراقییەکان خۆشیان دەبێت چارەسەری بکەن بە دۆزینەوەی سەرچاوەی دیکەی غاز و کارەبا و هێنانی وەبەرهێنانی زیاتر بۆ کێڵگە غازییەکانی عێراق.

هەروەها دەربارەی هەرێمی كوردستان یادگار سدیق گەڵاڵی پێی وایە ئەو هەنگاوانە هاوتەریبە لەگەڵ ئەو فشارانەی كە ئەمریكا لە عێراقی دەكات لە پێناو سەربەخۆیی وزە،  ئەو هەوڵانەی دەیدا بۆ ڕێكەوتنی هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵ و پەرەپێدانی وزە و ئابووری، لە هەرێم نابێت وا دابنرێت ئەو پشتیوانییە پشتیوانییەكی ڕەهایە و لە چوارچێوەی حكومەتی عێراق بەدەر دەبێت، ئێمە دەزانین هەرێمی كوردستان هاوپەیمانێكی بەسوودی ئەمریكا بووە و بە هەمان شێوە مامەڵەی لەگەڵدا كراوە، بەڵام نەك وەك كیانێكی سەربەخۆ، واتە تۆ هەمیشە هاوپەیمانێكی بەسوود بوویت بە تایبەت لە بوای تیرۆر و وزە سوودی هەبووە، و تەنانەت كۆمپانیا ئەمریكییەكان لە هەرێمی كوردستان، بەڵام هێشتا لە چوارچێوەی عێراقداین، لە ماوەی 27 بۆ 28 مانگی ڕابردوو ئەم ئیدارەیە و ئەوەی پێشووتری ئەمریكا داوایان لە عێراق و هەرێم كردووە پێكەوە لە سەر مێزی گفتوگۆ كێشەكانیان لە چوارچێوەی قانوون و دەستووری عێراقدا چارەسەر بكەن، كەواتە ئەمریكا لە چوارچێوەی عێراقدا مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا دەكات، و هەر پشتگیرییەك دەبێت لەو چوارچێوەیەدا دەبێـت، هەر بۆیە پێویستە هەرێمی كوردستان تەنگەژەكانی لەگەڵ عێراقدا خاو بكاتەوە، ئەمریكاش ئەوەی دەوێت و داوای سەقامگیری دەكات، تەنانەت لەگەڵ ئێرانیش ئەم ئیدارە نوێیی ترەمپ یەكەمین كار كە كردوویەتی وتوێژی ڕاستەوخۆ و نا ڕاستەوخۆیە، واتە ئەمریكا دەیەوێت خۆی بە دوور بگرێت لە ڕووبەڕووبونەوەی ڕاستەوخۆ لە ناوچەكە و چارەسەركردنی كێشەكان لە بەرژەوەندییەكی ئابووری، لەمبارەدا هەرێمی كوردستانیش دەتوانێت لەم نێوەندەدا مامەڵە بكات، بەڵام لە چوارچێوەی عێراقدا و كێشەكان بە سوودوەرگرتن لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان بەتایبەت ئەمریكا لە چوارچێوەی دەستوور و یاسا لەگەڵ عێراقدا چارە بكات.

 لە لایەكی ترەوە، ئەو فشارانەی ئیدارەی ئەمریکا خستوویەتە سەر عێراق بەتایبەت دەربارەی پرسی دۆلار و مامەڵەکردن لەگەڵ ئێراندا، كە ئایا بۆتە خێر یان “فاکتەری چاکسازیی گەشەکردن” بۆ عێراقییەکان. محەمەد حوسێن جەخت لەوە دەكاتەوە، ئەمە حکومەتی بەغدای ناچار کرد کە بڕێکی زۆر چاکسازی بکات لە کەرتی بانکی و سیستەمی پارەدارکردنی بازرگانیی نێودەوڵەتی. بۆ نموونە، پێشتر لە دەلاقەیەکی بانکی ناوەندییەوە دۆلاری کاش دەفرۆشرایە بازرگانان، یان دەدرایە چەند بانکێکی گومانلێکراو کە هەموویان داخران لەبەر بە قاچاخبردنی دۆلار. ئێستا چەند بانکێکی تایبەتمەند ڕاستەوخۆ لە ڕێگای بانکە نێوەندگیرەكانەوە هاوردەی بازرگانە عێراقییەکان پارەدار دەکەن لە چوارچێوەی سیستەمی سویفتی نێودەوڵەتیدا. ئەمە کۆتایی هێنا بەو گەندەڵییە ڕێکخراوەی کە ڕۆژانە دەیان ملیۆن دۆلاریان دەست دەکەوت لە ئاڵوگۆڕی دۆلار-بەدینار و ساختەکردنی بەڵگەنامەی هاوردەکردن. فشارەکانی ئەمریکا نەبوایە، بە خەونیش مەحاڵ بوو وێنای ئەوە بکەین چینە دەسەڵاتدارەکەی بەغدا ئەم چاکسازییە بکەن. هەر ئەم فشارانەی ئەمریکا بوون بە هۆی ئەوەی وەزارەتی نەوت و حکومەتی عێراق وەبەرهێنان لە کێڵگە نەوتییەکان بکەن بۆ کۆتاییهێنان بە سوتاندنی غازی هاوەڵ، بەڵکوو بەکاری بهێنن بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا. هەر لەم ساڵانەی دووایدا بە بەهای دەیان ملیار دۆلار گرێبەستی گشتگیریان کردووە “بۆ بەرهەمهێنانی نەوت، گرتنەوە و بەکارهێنانی غازی هاوەڵ و ئینجا بەرهەمهێنانی کارەبا” لەگەڵ تۆتاڵ-ئینێرجی، بی پی، هیلالی ئیماراتی و چەند کۆمپانیایەکی تری نێودەوڵەتی. گەر ئەم فشارانەی ئەمریکا نەبوایە، مەحاڵ بوو ئەم دەستکەوتانەی عێراقیەکانیش بەدی بهاتایەن.

هەر بۆیە لە نێوان هەوڵە ئابوورییەکان و پەرەسەندنە ناكۆكییەكانی عێراق و هەرێمی كوردستاندا، و لە وجودی ئێراندا، ئەمریكا بە جۆرێك دەڕوانێتە هاوبەشێتی  عێراق، كە دۆخێكی سەقامگیر لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا بڕەخسێنێت، بەم پێیە ئەمریکییەکان بە ئاشکرا لەگەڵ ئەو ناکۆکیی گرژییانە نین کە ئێستا لە نێوان هەولێر و بەغدا هەن. ڕەنگە لە ڕێگای سەفارەتەکەیانەوە، یان چەند ئاستێکی وەزارەتی دەرەوە داوای چارەسەری لە هەر دوو حکومەت بکەن. هەڵوێستی ئاشکرای ئەوان لە گەڵ تەبایی و هاریکاریی نێوان هەولێر و بەغدایە. بەڵام، ئەگەر هەولێر و بەغدا خۆیان نەیانەوێت ئەم تەباییە ڕوو بدات، نابێت چاوەڕێی زۆر لە ئیدارەکەی ترامپ بکەن. ئەوان نایەن بەزۆر چارەسەری بە سەر هیچ لایەکدا بسەپێنن. وەک ئەوەی هەندێک کەس لە کوردستانەوە بەهەڵە تێی گەیشتوون، نایەن لە پێناو هەولێردا چارەسەری و دۆخێکی تایبەت بە سەر بەغدا فەرز بکەن. ئەگەر مەسەلەکە بەرژەوەندی و نەوت و غاز بێت، ئەوا لە باشوری عێراق زۆر زیاتریان دەست دەکەوێت لەوەی کە لە هەرێمی کوردستاندا هەیە. ئەوان عێراق وەک بازاڕی ٤٦ ملیۆن کەس دەبینن، کە ٦ ملیۆنەکەی لای حکومەتی هەرێمە و ٤٠ کەیشی لای حکومەتی فیدراڵی عێراقە. گرنگە هەڵوێستی هەندێک کەسی ناو ئیدارەکەی ترامپ، یان لۆبیستی هەرزانبەهای واشنتۆن، خوێندنەوەی هەڵە دروست نەکات لە کوردستاندا. دووبارەی ئەکەمەوە، هەرێمی کوردستان بە تەبایی و هاوڕایی لە گەڵ بەغدا دەتوانێت زۆربەی ئەو ڕیسکانە کەم بکاتەوە کە لە پەرەپێدانی کەرتی نەوت و غازەکەیدا هەیە. بە دروستکردنی بەرژەوەندیی هاوبەش لەگەڵ بەغدا باشتر و خێراتر دەتوانێت ئابوورییەکەی پێش بخات، سەقامگیری و گەشەی بەردەوام مسۆگەر بکات و دواجاریش کۆتایی بەو دۆخە ناهەموارەی ئەمڕۆی بهێنێت. خاڵی هێزی حکومەتی هەرێم لە بەغدایە، لە یەکڕیزی و تەبایی نێوان هێزە سیاسییەکانیدایە، نەک لە واشنتۆن ئەنکەرە و شوێنانی تر.

عێراق و هەرێمی كوردستان لە ململانێكانی نێوان جەنگ و ئاگربەستدا

پەرەسەندنەكانی پاش جەنگی ئێران – ئیسرائیل، كاریگەرییەكی بەرچاو لە سەر عێراق و گرووپە شیعییەكان دروست دەكات، هەمان كات لە باری ئامادەیی ڕاستەوخۆی ئەمریكا بۆ وەستاندنی جەنگ و هێوركردنەوەی دۆخەكە،  دەشێت كارتی كورد وەك جێگرەوە تەماشا دەكرێت، هەر بۆیە لە وەڵامی گریمانەی توندوتۆڵكردن و فراوانبوونی ئەو پەیوەندییەدا، د. یاسین تەها پێی وایە  لێدوانێكی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا هەیە، كە پێداگری لە سەر پاراستنی قەوارەی هەرێمی كوردستان دەكاتەوە لە چوارچێوەی فیدرالیزمی عێراق بە بێ ئاماژەكردن بە هیچ وردەكارییەك. ئەم لێدوانە دواتر بوو بەژێر هەڵای جەنگی ئیسرائیل ئەمەریكا، هەروەها هیچ جموجوڵێكیشی لە دۆسیەی ڕاگرتنی موچەی هەرێمدا بەدوادا نەهات كە ئەمەش پرسیاری گەورە دروست دەكات دەربارەی قۆناغی ئایندە. عێراق هەنگاوی زۆری ناوە لە بواری خۆدوورخستنەوە لە ئێران و پاساوی ئەوتۆش بە دەستەوە نەداوە كە بكەوێتە بەر ڕقی ئەمەریكا بۆیە ناكرێت پێشبینی ئەوە بكرێت كوردستان بكاتە جێگرەوەی بەغدا. هەروەها بۆ ئەمەریكییەكان كاركردن لە بەغدا گرنگترە بۆ گرەنتیكردنی دوورخستنەوەی عێراق لە هەژموونی ئێران و پاراستنی ئاسایشی ئیسرائیل و هەر چەشنە بۆشاییەكی ئەمەریكی لە عێراق بە هەژموونی ئێرانی پڕ دەكرێتەوە، ئەمەش بژاردەیەكی باش نییە بۆ ئەمەریكا.

هەروەها لە ئەگەری نزیكبوونەوەی ئێران و ئەمریكا دەربارەی ئاگربەست و دواتر  ڕێككەوتنی وزەی ئێران، و گۆڕانكاری لە تێڕوانینی ئەمریكا بۆ عێراق، و پاشان  گریمانەی ئەو دیدگایەی كە كورد دەخاتە چوارچێوەیەكی گرێدراو بە ئایندەی عێراقێكی نزیك لە ئێرانەوە، د. یاسین تەها دووپاتی دەكاتەوە، لەم ساڵانەی دواییدا زۆر لە لێدوان و ڕاگەیەنراوەكانی ئەمەریكا پێداگرە لە سەر گرنگیی پارێزگاریكردن لە فیدرالیزمی عێراق و جەختكردنەوە لە سەر ڕۆڵی هەرێم لەو سیستمە فیدراڵییەدا بۆ ڕاگرتنی باڵانس، لەم سۆنگەیەشەوە دەكرێت بگوترێت هەمیشە گرنگیی هەرێمی كوردستان بۆ ئەمەریكا زیاتر لە چوارچێوەی عێراقدایە كە ئەمەریكا ناتوانێت دەستبەرداری ببێت بە هۆی ئەو مەسرەفە زۆرەی تێیدا كردووە، هەروەها بەجێهێشتن و فەرامۆشكردنی كێشەیە بۆ هاوپەیمانەكانی ئەمەریكا لە ئوردن و ئیسرائیل و وڵاتانی كەنداو، ئەمە جگە لەوەی ئێران ئامادەیە بۆشاییە ئەمەریكییەكە بقۆزێتەوە هاوشێوەی 2001 و سەردەمی ئۆباما.

هەر لە ڕووی ئابووری و پەرەسەندنەكانی پاش جەنگی ئێران و ئیسرائیل لە عێراقدا،  د. بینەر كوردی پێی وایە دۆناڵد ترەمپ لە لێدووانەکانیدا باس لەوە دەکات کە ئەو دەیەوێت کە ئێرانێک هەبێت کە دۆخی باش بێت و سەقامگیر بێت. ئەو لە ئێستادا پێدەچێت کە نەیەوێت شەڕی ڕاستەوخۆی ململانێی لەگەڵ ئێران هەبێت. دۆخی ناوخۆی ئەمریکا و بنکەی دەنگدەرانی خۆشی ئەم ئاڕاستەیان تا ڕادەیەکی زۆر قبووڵە. کەمینەیەک هەیە کە هەندێک جیا بیر دەکەنەوە، بەڵام ئەمانە کاریگەریی سنوورداریان هەیە لە سەر سیاسەتەکانی دەرەوەی ئەمریکا و ترەمپ. لە هەمان کاتدا هەبوونی چەکی ئەتۆمی هێڵی سوور بۆ واشنتۆن و ترامپ و ڕۆژئاواییەکان. گەر ئێران ئەمەی قبووڵ بێت و ڕازی بووبێت بەم مەرجە، دەکرێت لێکنزیکبوونەوە و ئەگەری ڕێکەوتنیش هەبێت. بەڵام لەو دۆخەشدا، عێراق هەر وڵاتێکی ستراتیج و جیۆپۆڵۆتیکی گرنگە بۆ ئەمریکا. نزیکبوونەوەی ئێران و ئەمریکا، دەکرێت پەیوەندییەکانی عێراق و ئەمریکاش بەرەو پێشتر بەرێت و عێراق کۆتوبەندی دەرگای ستراتیجی هەردوو لە ئەمریکا و عێراق، کەمێک زیاتر بکرێتەوە. هەرێمی کوردستان بەردوام فاکەتەری باڵانسکردنی هێز بووە لە عێراقدا و هاوپەیمانی شەڕی تیرۆر و ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس بووە. دەکرێت پەیوەندییەکان هەڵکشان و داکشانی کورت خایەن بەخۆیەوە ببینێنت، بەڵام لە دوورمەودادا، وا پێدەچت کە ئەم پەیوەندییانە ستراتیجی و هەمەلاین گرنگ بن.

• بینەر کوردی
• ماستەر لە کاروباری نێودەوڵەتی لە سکوڵی کیۆف بۆ کاروباری نێودەوڵەتی/ زانکۆی نۆتردام/ ئەمریکا.
• پێشینەی پیشەیی جیاواز لەگەڵ ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان وەکوو یەکێتیی ئەورووپا، هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بۆ شکستپێهێنانی داعش، گرووپی هەڵبژاردن و بەهێزکردنی پڕۆسەی سیاسی لە واشنتۆن دی سی، خانەکانی بیر لە ئەمریکا، ڕێکخراوی چاودێریی مافەکانی مرۆڤ، ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی.

 

• محەمەد حسێن
• ماستەر لە ئابووری سیاسەتە گشتییەکان، زانکۆی Barcelona School of Economics
• ئەندامی دەستەی کارگێڕیی تۆڕی ئابووری ناسانی عێراق،

• یادگار سدیق گەڵاڵی
• ماستەر لە بەڕێوەبردنی نەوت و گاز و گرێبەستە نەوتییەکان .
• ماستەر لە سیاسەتی نەوت و گاز
• بەڕێوەبەری ڕێکخراوی ڕوونبین بۆ شەفافیەت لە پڕۆسەکانی نەوت.

• د. یاسین تەها محەمەد
• ماستەر لە ئایین و ئاییزاكانی كوردستان زانكۆی “المنصورة” كۆماری میسری عەرەبی (2015)
• دكتۆرا لە ئایینزا ئیسلامییە عەقیدەییەكانی كوردستان، زانكۆی سلێمانی (2024)
• وەك لێكۆڵەری هاوكار و میوان لە چەند سەنتەرێكی توێژینەوە پەیپەر و توێژینەوەی سیاسی بڵاو كردووەتەوە 2006-2025.