هەورامان فەریق

بزوتنەوەی سەوزی ئێران بە یەكێك لە گرنگترین ناڕەزایەتی و بزوتنەوە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانی مێژووی هاوچەرخی ئێران هەژمار دەكرێت. بزوتنەوەكە دوابەدوای ناڕەزایەتییەكان لە هەمبەر ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1388ی هەتاوی سەری هەڵدا. دروشمی ئەو بزوتنەوەیە لە سەرەتاوە بریتی بوو لە “كوا دەنگەكەم؟”. خۆنیشاندەران هەر ئەوكات داوای ژماردنەوەی دەنگەكانیان كرد و ڕژێمی ئێران بە هەموو توانایەكی بزوتنەوەكەی سەركوت كرد. ئەو بزوتنەوەیە كاریگەرییەكی قووڵی لەسەر كۆمەڵگەی ئێران دانا.

بزوتنەوەكە سێ تایبەتمەندی ئاشكرای هەبوو كە بریتی بوون:

• بە ناڕەزایەتی دژ بە دەستكاری و گزی لە هەڵبژاردن دەستی پێكرد، بەڵام دواتر بوو بە خاوەنی گوتارێكی ڕوون كە لەسەر بنەمای مافی مرۆڤ، ئازادییە مەدەنی و دیموكراسییەكان بونیاد نرابوو.
• تایبەتمەندی دووەم ئەوەبوو كە سێ سەركردەی دیار ڕابەرایەتیان دەكرد كە لە هەموویان بەرچاوتر میرحسێنی موسەوی بوو، متمانەپێكراوی ئایەتوڵڵا خومەینی، دووەم سەرۆك وەزیرانی دوای شۆڕشی ساڵی 1979ی ئێران و كاندیدی سەرۆكایەتی كۆمار بۆ ساڵی 1388ی هەتاوی. هەروەها محەمەدی خاتەمی و مەهدی كەڕوبی كە لەوكاتەوە تا ئێستا هەر یەكێكیان بە جۆرێك بە دەستبەرسەركراوی ماونەتەوە. هەرچەندە بۆچوونێك بەهێز هەیە كە پێی وایە نەبوونی سەركردایەتییەكی بەهێز خۆی یەكێك لە هۆكارەكانی شكستی بزوتنەوەی سەوز بوو. نە مووسەوی و نه هیچ كەسیان لە ئاست ڕابەرایەتی ئەو بزوتنەوەیەدا نەبوون.
• سێیەم، سودوەرگرتن لە تەكنەلۆجیای سەردەم كە خۆی لە بەكارهێنانی بەربڵاوی ئەنتەرنێت و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بۆ ڕێكخستن و ناردنی پەیامی خۆنیشیاندەران دەبینییەوە. ڕەنگی بزوتنەوەكە كرابە سەوز و لایەنگرانی موسەوی ئاڵا، دەستبەن، جانتا و جلی سەوزیان لەبەردەكرد.

ڕەگوڕیشەی بزوتنەوەی سەوز

ڕەنگە ڕەگوڕیشەی بزوتنەوەی سەوز قووڵتربێت لەو ناڕەزایەتییانەی كە بەرامبەر بە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان سەری هەڵدا. هەر ئەوەیكە  لە ڕوانگەی خەڵكەوە دەسەڵات دەیویست ئەنجامی هەڵبژاردن بە قازانجی مەحمودی ئەحمەدی نەژاد و زەرەری میر حسێن موسەوی یەكلایی بكاتەوە، هەندێك سەرەداوی تێگەیشتن لە دۆخەكەی تێدا دەخوێنرێتەوە. خوێندنەوەكان بۆ بزوتنەوەی سەوز جۆراوجۆرن. لەم كورتەباسەدا لە دوو ڕوانگەوە هەوڵ دەدەم ئەو چەمكە بناسێنم. یەكەم ڕەوتی چاكسازیخوازی ـ كە وەكو چەمك لە ژمارە 13ی وەرزنامەی ئێرانناسیدا كورتەیەكم لەسەر نووسیوە ـ دووەم لە ڕوانگەی شیكردنەوەی گوتاری میرحسێنی مووسەوییەوە و بە پشتبەستن بە مەقالەیەك بەناونیشانی ڕووداوەكانی هەڵبژاردنی 1388 لە گۆشەنیگای شرۆڤەی چوارچێوەوە.

بنبەستی چاكسازی

لە ڕوانگەی ململانێی نێوان بناژووخوازان و چاكسازیخوازانەوە، لەسەردەمی محەمەدی خاتەمیدا، كە قۆناغی چاكسازیی گەورەی یەكەم بوو، هەوڵێك هەبوو بۆ نزیككردنەوەی خەڵكی لە دامودەزگای ڕژێم. لەو قۆناغەدا پەیوەندییەكی سنووردار بەرقەرار بوو بوو لەگەڵ ڕۆشنبیرانی لەبنەڕەتدا نائایینی و بەشێك لە كادیرانی هزری و سیاسی حكومەت كە لە كەلێنە كۆمەڵایەتییەكان و بەرەو بنبەست ڕۆشتنی ڕژێم تێگەیشتبوون. بەڵام بە هاتنی ئەحمەدی نەژاد ئەم هەستی بنبەستەی دەسەڵات، گەیشتە لوتكە و بە سەرهەڵدانی بزوتنەوەی سەوز، پێویستی نوێخوازییەكی ئاشكرا لە نێو چاكسازیخوازانی (دووەمی خورداد) بوو بە داخوازی ئەو ڕەوتە. بۆیە لەو پێناوەدا هەندێكیان خرانە بەندیخانە و هەندێك هەڵهاتن. لە سەردەمی نەژاددا چاكسازییەكانی خاتەمی ڕاوەستێران. لە بەرامبەردا جۆرێكیتری چاكسازی لە ڕوانگەی ویلایەتی فەقیهەوە دەستی پێكرد كە ئامانجی هێرشبەركردنی دەزگای ڕژێم بوو لە كایەی سیاسەتی دەرەوە و نێوخۆ و گەڕانەوە بۆ پێگەی جەماوەریی شۆڕشی ئیسلامی. بەڵام چاكسازییەكانی ئەو شكستیان هێنا. لە ویلایەتی فەقیهەوە تا خەڵكی سادە كە دەنگیان بە ئەودابوو لێی هەڵگەڕانەوە و ئەستەم بوو بتوانێت ڕكابەری كاندیدێكی بەهێز بكات. ئەم دۆخە نالەبارە زەمینەی لەباریان بۆ سەرهەڵدانی هەرجۆرە ناڕەزایەتییەك دەسازاند.

هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆمار

بۆ ئەوەی زەمینەی سەرهەڵدانی بزوتنەوەكە باشتر ڕوون بكەینەوە، دەكرێت بگەڕێینەوە بۆ ئەو دەمەی كە هەڵبژاردنەكەی تێدا دەكرێت. چونكە دواجار لە هەڵبژاردندا لایەنە ڕكابەرەكان دۆخی هەبوو دەدەنە بەر ڕەخنە و پڕۆژەی خۆیان بۆ گۆڕانكاری لەو دۆخە دەخەنەڕوو. لە ڕێگەی گوتاری ئەوانەوە دەنگدەر لە كێشە و قەیرانەكان تێدەگات و دەنگ دەدات بەو كاندیدە بۆ ئەوەی گۆڕانكاری بكات. ئێمەش لە ڕێگەی گوتارە سەرەكییەكانی ڕابەری بزوتنەوەكەوە كە خۆی تا ئەو ساتە یەكێك بووە لە كۆڵەكەكانی ڕژێم و زۆر باش دەتوانێت پەردە لەسەر ڕاستییە شاراوەكان هەڵبداتەوە، دەتوانین پەنجە بخەینە سەر هۆكارەكان و ئامانجەكانی بزوتنەوەكە و گوتارە سەرەكییەكانی میرحسێن موسەوی بۆ سێ قۆناغی پێش هەڵبژاردن، سەروبەندی پڕوپاگەندە تا هەڵبژاردن و قۆناغی دوای هەڵبژاردن پۆلێن بكەین.

لەوەوە دەست پێبكەین كە مووسەوی بانگەشەی ئەوەی دەكرد كە لەبەر ئەم هۆكارانەی خوارەوە خۆی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی كاندید كردووە. هۆكاری یەكەم لە قۆناغی یەكەمی گوتاری مووسەویدا بەمشێوەیە ڕەنگ دەداتەوە. ئەو لەسەرەتاوە لە قەیرانی ئابووری و دۆخی نالەباری ژیانی خەڵكی بەتایبەت چینی هەژار و نێوەڕاست دەستی پێكرد. ئەو ئاماژە بە گرنگیی بەهێزكردنی ئابووریی نیشتیمانی و سەركۆنەكردنی هاوردەی كاڵای دەرەوە دەكات. ئەو چەمكی (بچووكبوونەوەی سفرەی هەژاران) بەكار دەهێنێت و خراپی بەڕێوەبردنی دەوڵەت لەم پێناوەدا. پاشان لە یەكەم كۆنفرانسی ڕۆژنامەوانیدا باسی لە تێكچوونی بونیادەكان كرد لەسیستمی بڕیار و خستنەڕووی ئاماری هەڵە و زێدەڕۆیی تێیدا. لەم قۆناغەدا لە مزگەوتی نازی ئابادەوە دەستی پێكرد.

هەر لەو قۆناغەدا ڕوویكردە چینی گەنجان و پێویستیی ئازادیی ڕاگەیاندن و كۆتاییهێنان بە پۆلێنكردن و گۆشەگیركردنی قوتابییانی زانكۆی ورووژاند. لێرەوە كەمپەینی هەڵبژاردنی خۆی گواستەوە بۆ نێو زانكۆكان. بەتایبەت لە زانكۆی مەشهەدەوە وردەوردە هێلكەكانی خۆی خستە سەبەتەی ریفۆرمخوازەكانەوە. لەو كاتەدا دژبەرەكانی كە بەسیجییەكانی نێو زانكۆكان بوون ئەویان دایە بەر ڕەخنە.

قۆناغی دووەم، لە دیبەیتەكانەوە دەست پێدەكات تا هەڵبژاردن. بە دیاریكراوی لە 13 خوردادی 1388 كە ئیدی گۆڕانكاری لە چوارچێوەكانی موسەویدا هەستی پێدەكرێت. بۆ یەكەمجار بوو كە چەمكی هەژاریی ئەخلاقی و ماددی ڕووبەڕووی ڕژێم دەكرێتەوە و لەبەرامبەریدا پابەندبوون بە بەها ئەخلاقییەكان لە حوكمڕانی و كۆتاییهێنانی بە خورافە و خستنەڕووی ئاماری درۆینە دەكاتە دەستكەلای لێدان لە سەرۆك كۆماری ئەوكات و لایەنگری سەرتاپای ڕژێم. لەو كاتەوە دەسەڵاتی ئێرانی بە درۆكردن لەگەڵ خەڵك تۆمەتبار كرد. لەو ڕۆژەوە كەمپەینەكانی نێوشەقامەكانی دروشمی “درۆكردن قەدەغە” یان دەگوتەوە. هێدی هێدی كەلێنەكانی نێو دەسەڵات زیاتر دەبوون و لە ڕێگەی لایەنگری میدیایی فەرمی بۆ ئەحمەدی نەژاد خۆی دەردەخست. لایەنگرەكانی موسەوی زیاتر داوای مافەكانی گەنجان و ژنانیان لە ئەو دەكرد.

قۆناغی سێیەم، دوای هەڵبژاردن و ناڕەزایەتی ئەوە لە هەمبەر گزی لە دەنگەكان. لەوكاتەوە موسەوی و بزوتنەوەكە داوای مافی ڕەوای خەڵك بۆ ناڕەزایەتی، مافی یاسایی خەڵك، پێویستیی بەردەوامیی خەڵك بۆ بەرەنگاربوونەوە، ئازادیی بەندكراوانی سیاسی و هەڵگرتنی سنوورداركردنی میدیا دەكەن. میرحسێن بوو بە یەكەم كەس كە ڕەخنەی توندی لە دیكاتۆرییەتی سیاسی گرت و داوای پابەندبوونی بە دەستوور كرد. كەمپەینەكانی دروشمی درۆی گەورەیان بەرز كردەوە. و دۆخە تا نزیكەی هەشت مانگ بە ئاڵۆزیی مایەوە و بە كۆتاییهێنانی بە بزوتنەوەكە دامركایەوە. سەركردەكانی بزوتنەوەكە بە دەستبەسەركراوی هێڵرانەوە و دۆخی ئەو وڵاتە لەوكاتەوە تا بزوتنەوەی ژینا و هەنووكە درێژە بە دۆخی نالەباری ئابووری، سیاسی، كۆمەڵایەتی دەدات و بە چالاككردنی ڕێكاری بەلەپیتكەی ئەوروپییەكان دژ بەو وڵاتە دوور نییە بزوتنەوە كۆمەڵایەتییەكان و ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكان لە ژێر ناوی دیكەدا سەرهەڵبدەنەوە.

سەرچاوە بەكارهاتووەكان:

• https://www.radiozamaneh.com/149865/?utm_source=chatgpt.com تحلیل جنبش سبز؛ به مناسبت پنج سالگی آن، محمدرضا نیكفر، (1/10/2025)
• https://www.bbc.com/persian/lg/iran/2009/05/090521_og_ir88_mosavi زندگی‌نامه نامزدها: میر حسین موسوی، بی بی سی فارسی، (1/10/2025)
• حمیدرضا جلائی پور، آرش نصر اصفهانی، رخدادهای انتخابات 1388 از چشم انداز تحلیل چارچوب، جامعەشناسی تاریخی، دورە 6، شمارە 1، بهار و تابستان 1393.
• ایرج مصداقی: جنبش سبز نقطه پایان اصلاحات در ایران بود، ایران وایر،

https://iranwire.com/fa/features/31526/?utm_source=chatgpt.com